پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1391 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:10

بلوچستان جنوبی با نام باستانی مکران، از لحاظ محیط طبیعی و جغرافیایی سرزمین بسیار متنوعی است. موقعیت ویژه جغرافیایی آن به عنوان دروازه و گذرگاه طبیعی شبه قاره هند از دیرباز نگاه ها را به سوی خود جلب کرده بود. این ناحیه در کتیبه های میخی داریوش هخامنشی (بیستون) به صورت مکا و بعد از آن به صورت مکران آمده است. منطقه مکران به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود. دو شهرستان نیکشهر و چابهار در بخش جنوبی این سرزمین قرار دارند. نیکشهر در قسمت شمالی و چابهار در جنوبی ترین بخش استان به صورت نواری در ساحل دریای عمان از مهم ترین شهرهای تجاری ایالت مکران، از گذشته های دور در منطقه مورد توجه بوده است. استقرارهای دوران تاریخی منطقه نشان گر شکوه و رونق مکران و حضور پر رنگ ایران از دوران اشکانی در سواحل دریای مکران می باشد. با مطالعه و تحلیل مقایسات گونه شناختی بر روی 889 قطعه سفال که حاصل بررسی های میدانی باستان شناسی شهرستان های نیکشهر (زمستان 87 و بهار 88) و چابهار (بهار 89) بود، به نتایج بسیار خوبی دست یافتیم که در این مقاله شرح آن ها خواهد آمد. بر اساس تجزیه و تحلیل گزارش های آماری و مقایسه نمونه های شاخص سفالینه های بلوچستان جنوبی با مناطق هم جوار آن می توان گفت که سواحل مکران (بلوچستان) جنوبی در دوره اشکانی، ارتباطات فرهنگی گسترده ای با مناطق هم جوار خود در سواحل خلیج فارس و دریای عمان از جمله امارات (اددور، شارجه و دیبا) و عمان (سوهار) و همچنین تا هرمزگان در جنوب غربی و پاکستان در جنوب شرق داشته است.

سرزمینی که امروزه کشور عراق نامیده می شود زمانی توسط پادشاهان ساسانی دل ایرانشهر خوانده می شد. موقعیت و ویژگی های جغرافیایی دل ایرانشهر باعث شده بود که پادشاهان ساسانی به ویژه پس از خسرو انوشیروان این سرزمین را محل اقامت و مرکز حکومت خود قرار دهند و این امر موجب ساخت و سازهای فراوانی با اهداف مختلف شد. اما از آن جا که بسیاری از آن ساخته ها در گذر ایام و بنا به دلایلی ویران و تخریب شده است یکی از راه های دست یابی به آن ها گزارش هایی است که در متون تاریخی از آن ساخته ها آمده است. نگارندگان این نوشته می کوشند در حد توان خود با واکاوی برخی از آن متون که توسط محمدی ملایری گزارش شده است، به شناخت گوشه ای از آن ساخته ها نایل شوند. در این پژوهش از طریق طرح تحقیق کیفی تفسیر تاریخی و با گردآوری داده ها از متون دست اول عربی بازگردانده شده به پارسی، در پی یافتن پاسخ به این پرسش ها که دل ایرانشهر کجاست و چه ساخته هایی از دوران ساسانی در آن جا گزارش شده است، اقدام شده است. نتایج یافته ها نشان می دهد که عمده ساخته های ساسانیان در دل ایرانشهر را می توان به سه گروه عمده: ساخته های دفاعی (پادگان ها و دژها)، ساخته های حکومتی (کاخ ها) و ساخته های آب (بندها، پرندها، آب راه ها و خندق ها) تقسیم نمود که باقی مانده هایی از آن ها قابل شناسایی است که می توان با ردیابی محل قرارگیری آن ها از دل متون و اسناد، بستر مناسبی جهت کاوش های باستان شناسانه فراهم آورد.

علم باستان شناسی در دهه های اخیر شاهد ظهور مکاتب نوینی همچون باستان شناسی روندگرا و پسا روندگرا بوده است. این مکاتب همواره کوشیده اند تا با بهره گیری از سایر علوم، باستان شناسی را از قالب سنتی خود جدا ساخته و دستاوردهای جدید و متفاوتی از آن حاصل نمایند. یکی از این علوم میان رشته ای، ادبیات می باشد. نیک می دانیم در تاریخ، فرهنگ و معماری ایران زمین ادبیات نقش تاثیرگذار و قابل توجهی داشته است. به نظر می رسد، فارغ از بکارگیری کتیبه ها و کاشی های نفیس مزین به اشعار بزرگان ادب پارسی در معماری، از آنجایی که مفهوم اشعار در بردارنده تفکرات و عقاید جامعه ای بوده که شاعر در آن می زیسته، می توان کاربردهای مادی و معنوی عناصر معماری را در کلام این شاعران جستجو کرد. از اینرو، در پژوهش حاضر تلاش شده است تا برای نخستین بار با بهره گیری از مبانی نظری مکاتب نوین باستان شناسی و سایر علوم وابسته، مفاهیم کاربردی و معنوی عناصر معماری دوران اسلامی ایران در اشعار حافظ مورد توجه قرار گیرد. در این بین تمامی اصطلاحات تخصصی معماری از دیوان اشعار حافظ استخراج گردیده و به گونه ای تفسیر شده اند تا در بردارنده مفاهیم کاربردی و معنوی عناصر معماری باشند.

تا پیش از سال 1387 تنها یک محوطه مربوط به دوره نوسنگی در بخش های غربی استان چهارمحال و بختیاری شناسایی شده بود، بنابراین آگاهی ما از چگونگی یکجانشینی و توسعه معیشت کوچ نشینی در این منطقه بسیار اندک بود. طی سال های 1387 تا 1390 طی سه فصل بخش میان کوه در جنوب غرب شهرستان اردل که از کوهستانی ترین بخش های استان چهارمحال و بختیاری است، برای نخستین بار بررسی باستان شناختی شد که نتایج قابل توجهی در برداشت؛ از جمله می توان به شناسایی 600 محوطه مربوط به دوره پارینه سنگی میانی تا دوره قاجاریه اشاره کرد که از این تعداد شمار 9 محوطه مربوط به دوره نوسنگی است. بیشتر محوطه های شناسایی شده نوسنگی در دره های سرخون و هلوسعد واقع شده اند.همان گونه که با توجه به وضعیت طبیعی منطقه قابل پیش بینی بود، بیشتر محوطه های شناسایی شده در تمامی دوره ها از نوع پراکندگی سفال بدون ارتفاع محسوس هستند. این محوطه ها بر اساس ریخت شناسی و مشاهدات امروزی درباره کوچ - نشینان منطقه، و نیز شمار اندک یافته های سطحی آن ها از نوع کوچ نشینی هستند.بیشتر محوطه های شناسایی شده دوره نوسنگی در دره های کوچک و بزرگ و دامنه ارتفاعات قرار گرفته اند و تمامی ویژگی های ریخت شناختی استقرارهای کوچ نشینی امروزی را دارند و تنها در چند محوطه شواهدی از تداوم استقرارها دیده می شود. با بررسی محوطه های نوسنگی مشخص می شود که تمامی آن ها دوره استقراری کوتاهی داشته اند، به این معنا که پس از این دوره یا متروک شده اند یا تنها برای مدت کوتاه دیگری مسکونی بوده اند.سفال نوسنگی این منطقه با اندک شباهت به سفال موشکی و جری در فارس و سفال نوسنگی خوزستان بیشترین همخوانی را با سفال قلعه رستم نشان می دهد که احتمالا منشا محلی دارد. در بین فرهنگ های نوسنگی قدیم جنوب غرب، سفال های قلعه رستم I و II بیشترین شباهت را با محوطه های نوسنگی قدیم میان کوه دارند.

طی فروردین ماه سال 1389، بررسی باستان شناسی دشت مهران با هدف بازبینی بررسی های پیشین و به منظور شناسایی و ثبت محوطه های پیش از تاریخی مشهود انجام شد. پرسش و هدف اصلی از انجام بررسی، شناسایی و ارایه پراکندگی مکانی محوطه های پیش از تاریخ و بررسی و تحلیل این الگو به منظور ایجاد بستر برای مطالعات دقیق و گسترده باستان شناسی است. همان طور که انتظار می رفت، قابلیت های پیش از تاریخی دشت بالا بود، به طوری که، تعداد 36 محوطه باستانی اعم از محوطه باز، پناهگاه صخره ای و تپه شناسایی و ثبت شد؛ از بین محوطه های شناسایی شده تعداد 15 محوطه مربوط به دوران پیش از تاریخ (روستانشینی تا شهرنشینی) می باشند که در این مقاله به بحث در مورد دوره های زیست گاهی این محوطه ها طی دوران آغاز شهرنشینی و شهرنشینی پرداخته می شود. در مجموع می توان 6 محوطه را به دوران آغاز شهرنشینی و 9 محوطه را به دوران شهرنشینی نسبت داد. بررسی های انجام یافته در این محوطه ها حاکی از برهم کنش جوامع پیش از تاریخ دشت مهران با فرهنگ های پیش از تاریخی خوزستان، دهلران و بین النهرین هستند. الگوی پراکندگی محوطه های شناسایی شده در دوران آغاز شهرنشینی، ظهور و وجود یک مرکز بزرگ در دشت را برای اولین بار نشان می دهد که در دوره پسین یعنی شهرنشینی به مرکزی بسیار بزرگ تبدیل می شود. از زیستگاه های شناسایی شده مدارک قوی دال بر تولید انبوه سازمان یافته و تخصصی به دست آمده است. در این نوشتار ضمن معرفی محوطه های منسوب به دوران آغاز شهرنشینی و شهرنشینی و ویژگی شان، به الگوی پراکندگی و کارکردشان نیز توجه شده است. در پایان نیز با بررسی و برآورد داشته ها، راه کارها و نقطه نظراتی برای مطالعات تکمیلی و دقیق تر آینده پیشنهاد شده است.

در راستای تدابیر اقتصادی شاهان صفوی در مازندران خصوصا عصر سلطنت شاه عباس اول (1038 - 996 ه. ق) برخی از شهرهای مازندران با عملکرد اقتصادی ایجاد یا توسعه یافتند. شهرهای فرح آباد ساری و اشرف البلاد (بهشهر کنونی) نمونه های بارز این راهبرد اقتصادی در مناطق شرقی مازندران هستند که هر یک در رونق بخشیدن کوتاه مدت فرایند تجارت، نقش موثری ایفا کردند. این پژوهش تلاش دارد تا با طرح این پرسش که عوامل موثر در شکل گیری، گسترش و فروپاشی شهر فرح آباد شامل چه مواردی هستند؟ به نقش و اهمیت الگوهای حاکم بر روند شهرسازی صفویان در مازندران، با مطالعه موردی بر روی شهر فرح آباد بپردازد. روش تحقیق در این نوشتار مبتنی بر رویکرد تحلیل تاریخی است. همچنین روش گردآوری اطلاعات نیز بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مطالعات میدانی باستان شناختی نگارندگان استوار است. نتایج تحقیق نشانگر این موضوع است که شهر فرح آباد در طول حیات پویای شصت ساله خود (1078 - 1021 ه. ق)، سه مرحله مهم تکاملی در شهرسازی را پشت سر گذاشته است. در مراحل سه گانه یاد شده، تحولات ساختار شهری، تابع عوامل سیاسی و اقتصادی گوناگونی بوده که در مقاله به تفصیل به آن پرداخته شده است.

حمام های عمومی در طول دوران اسلامی از جمله عناصر مهم در شکل دهی و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها و بسته به توان اقتصادی و پایگاه اجتماعی بانیان و نیز موقعیت آن ها از وسعت و نفاست متفاوتی برخوردار بوده اند. این سازه های مهم ورای تطهیر و نظافت عملکردی به مثابه نهادی اجتماعی داشته اند. بنابراین، بررسی همه جانبه آن ها می تواند یاریگر ما در درک نانوشته های تاریخ اجتماعی و شناخت بهتر جوامع گذشته ایران باشد. شهر قزوین، که در دوره قاجار از مراکز عمده تجارت ایران محسوب می شده و تجار معتبری در آن می زیسته اند، امروز با داشتن 25 باب حمام قدیمی برجامانده از دوره صفوی و قاجار، که برخی با کاربری حمام هنوز دایرند، جایگاهی ویژه در مطالعات حمام داشته و می تواند بستری مناسب برای احیای فرهنگ حمام ایرانی باشد. یکی از این حمام ها، حمام حاج محمد رحیم است که در افواه مردم به حمام صفا نیز موسوم بوده و هست. تاریخ احداث بنا سال 1259 ق است و در زمان خود نه تنها بهترین حمام شهر قزوین، بلکه در زمره بهترین حمام های ایران بوده است. بانی حمام حاج محمد حسن، برادر حاج محمد رحیم، یکی از پنج پسر حاج عبدالله تبریزی بود که در زمان فتحعلی شاه قاجار از تبریز به قزوین مهاجرت کرده و با پسرانش در این شهر به کار و تجارت مشغول شدند. حاج محمدحسن به علت علاقه به برادرش حمامی را که بنا کرده بود، حاج محمدرحیم نامید. خاندان عبدالله تبریزی، که بعدها به امینی موسوم شدند، ارتباط نزدیکی با حکومت قاجار داشتند و در زمان خود از جایگاه اجتماعی و سیاسی ویژه ای برخوردار بودند و تجار معتبری در میان آنان بود. این خاندان موقوفات بسیاری در قزوین داشته اند که از جمله آن ها حمام یاد شده است. به نظر می رسد که معمار آن با الهام از برخ عناصر معماری باستانی ایران و به سفارش بانی می خواسته حمامی درخور جایگاه اقتصادی و پایگاه اجتماعی وی و اعیان و رجال احداث کند.

سیمره یکی از مهم ترین شهرهای جنوب غرب ایران در صدر اسلام است که در قرن چهارم هجری بر اثر زلزله مهیبی ویران و از آن پس برای همیشه از منابع مکتوب رخت بربسته است. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیای و استراتژیکی ویژه اش، همواره در سرنوشت روابط ایران و بین النهرین در ادوار مختلف تاریخی سهیم بوده است. بررسی و تحلیل چگونگی این تاثیر و تاثرات بر اساس داده های باستان - شناسی از جمله سفال مشخص می گردد و لزوم پژوهشی مستقل در این زمینه را طلب می نماید. به همین جهت نقوش سفال های بدون لعاب شهر اسلامی سیمره با هدف مشخص کردن روابط فرهنگی این شهر با شهرهای اسلامی معاصر مورد مطالعه قرار گرفته است. برای دستیابی به هدف یادشده، نه تنها به منشاشناسی و مطالعه خاستگاه فرهنگی هر کدام از نقش ها به صورت جداگانه پرداخته شده، بلکه طول عمر هر نقش از زمان تولد تا دوره مورد مطالعه، بررسی و از این طریق سمت و سوی فرهنگ های در حال تعامل مشخص گردیده است. علاوه بر این در مطالعه جداگانه ای ارتباط میان کاربرد سفال و نقوش نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. مطالعه انجام شده بر روی سفال های صدر اسلام سیمره نشان دهنده ارتباط فرهنگی طولانی این منطقه با سایر مناطق هم جوار است که ریشه در ادوار پیش از تاریخ دارد. مهم ترین جریان های موثر در این زمینه به ترتیب عبارتند از: هزاره چهارم (دوران گسترش تجارت ایران با بین النهرین در دوران اروک و ایجاد محوطه های اروکی در شوش و کوهستان زاگرس مرکزی)، هزاره سوم (دوره تجارت ایلام و بین النهرین) و دوران اسلامی، که در این دوره سیمره با سامرا و شوش روابط فرهنگی گسترده ای را رقم می زند که از آن می توان به عنوان دوران شکل گیری هویت اسلامی در سیمره یاد کرد.

پلان بنای چارقاپی در حاشیه شمال شرقی شهر قصرشیرین، از نوع چهارتاقی است ولی اختلافاتی با دیگر نمونه های شناخته شده دارد. مهمترین این تفاوت ها، وجود واحدهای ساختمانی در جانب شرقی بنای چهارتاق چارقاپی است.تعدای از مورخین در مورد بناهای شهر قصرشیرین (عمارت خسرو، چارقاپی) اشاراتی داشته اند. این بنا مورد توجه بسیاری از محققین قرار گرفته و آن را به عنوان بنایی از اواخر دوره ساسانی معرفی نموده اند. اکثر پژوهشگران چهارتاق را آتشکده دانسته و برخی آنرا از مجموعه کاخی دانسته و عده ای قلیل در مورد دوره آن تردیدهایی داشته و آن را متعلق به اوایل دوره اسلامی دانسته اند. با این وصف، مهمترین سوالی که در مورد این بنا مطرح است، دوره ساخت و نیز کاربری بناست. با توجه به معماری بنا و نیز بررسی تاریخی، به نظر می رسد مجموعه چارقاپی، کارکردی مذهبی داشته و با بررسی مسیحیت در ایران به خصوص در اواخر دوره ساسانی می توان این فرضیه را مطرح کرد که چارقاپی احتمالا کلیسا بوده است ولی گویا هرگز به سرانجام نرسیده است.

در دوره حکومت فتحعلیشاه قاجار در چند شهر ایران مساجدی ساخته شد که به «مسجد سلطانی» معروف شدند. یکی از این مساجد در شهر بروجرد قرار دارد که در عصر قاجار، جایگزین مسجد جامع گشته و تبدیل به مهمترین بنای شهر شد. این مسجد ارتباط تنگاتنگی با بازار دارد بطوریکه سه ورودی آن به بازار متصل می شوند. از مهمترین ویژگی های این مسجد تعداد زیاد کتیبه های ایجادشده بر سنگ، گچ، کاشی و چوب است که در بررسی انجام شده توسط نگارنده، 19 نمونه شناسایی، مطالعه و مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از این مطالعات نشان داد که هفت مورد از این کتیبه ها اطلاعات جامعی از بروجرد و من جمله کشمکش های مسلمانان و اقلیت های ساکن در این شهر را منعکس می کنند. همچنین دو مورد از کتیبه ها در ارتباط با کاربری دیگر بنا بعنوان مدرسه علمیه، و نیز چهار مورد تاریخ صحیح ساخت بنا را در سال 1209 ه. ق را مشخص می سازند. بقیه کتیبه ها در ارتباط با موضوعات مختلفی از قبیل تعمیر بنا در سال های 93 - 1291 ه. ق، مدح و ستایش ائمه اطهار و اهمیت جایگاه مسجد در رستگاری مومنین تحریر گشته اند.