پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1395 | دوره:6 | شماره:11 |تعداد مقالات:14

در شماره ی 4 مجله ی پژوهش های باستان شناسی ایران مقاله ای تحت عنوان «نوسنگی و نوسنگی شدن در سرزمین های پست شرق مازندران بر اساس بررسی های باستان شناختی» منتشر شده است که موضوع مورد بحث و برخی مفاهیم به کار رفته در آن مقاله، دستاویز نگارش مقاله ی حاضر شده است. نویسندگان مقاله ی مزبور بر اساس حضور محوطه های میان سنگی هم چون غارهای علی تپه، هوتو، کمربند و کمیشان و شناسایی تعدادی محوطه ی نوسنگی از طریق بررسی در اطراف این غارها، فرآیند نوسنگی شدن در منطقه ی جنوب شرق دریای مازندران را بومی تلقی کرده و بدون توجه به داده های معیشتی، صرفاً بر اساس پراکنش محوطه های فراپارینه سنگی و نوسنگی در منطقه و تغییر در فناوری دست افزارهای سنگی حاصل از کاوش های صورت گرفته در محوطه های غاری، به مطالعه ی چنین فرآیندی در منطقه ی جنوب شرق دریای مازندران دست یازیده اند. مفاهیم مقاله ی مورد بحث هم چون نوسنگی شدن، تئوری نوانتشارگرایی، بومی بودن فرآیند نوسنگی شدن در منطقه و طریقه ی مطالعه ی فرآیند گذار از فراپارینه سنگی به نوسنگی در این مقاله به بوته ی نقد گذاشته شده و سپس بر اساس تئوری نوانتشارگرایی و داده های موجود به تبیین فرآیند نوسنگی شدن در منطقه ی جنوب شرق دریای مازندارن پرداخته شده است. داده های موجود برای مطالعه ی فرآیند نوسنگی شدن منطقه ی جنوب شرق دریای مازندران از کاوش های غارهای علی تپه، کمربند، هوتو و کمیشان و کاوش محوطه ی نوسنگی بی سفال سنگ چخماق در حاشیه ی شمالی دشت کویر ایران، حاصل شده است و نگارندگان با مرور داده های معیشتی، استقراری و اقلیمی در منطقه ی جنوب شرق دریای مازندران به این نتیجه دست یافته اند که بر اساس داده های موجود فرآیند نوسنگی شدن در منطقه به صورت برون زا بوده و سبک زندگی نوسنگی از منطقه ی شرق هلال حاصلخیزی به منطقه معرفی شده است. با این حال دانش ما در زمینه ی نحوه ی مهاجرت افراد یا ایده و همچنین برهم کنش میان مردمان کشاورز تازه رسیده به منطقه با شکارچیان-گردآرونده خوراک بومی منطقه اندک است.

یکی از سنت هایی که در شمال غرب و غرب ایران کمتر به آن توجه شده، سنت سفال گری دالما است. این سنت سفالی دارای حوزه ی گسترش وسیعی از شمال غرب ایران تا زاگرس مرکزی است، اما اطلاعات ما از این دوره بسیار مختصر و تنها محدود به چند مقاله و گزارش نه چندان مفصل است. در سال 1388 هیأتی به منظور مطالعه و شناسایی، آشنایی با تاریخچه اسکان جوامع انسانی و مطالعه ی الگوهای استقراری از دوره های پیش از تاریخ تا معاصر در منطقه، پای به سرفیروزآباد نهاد. طی بررسی دشت سرفیروزآباد در جنوب کرمانشاه، 28 محوطه با سفال دالما شناسایی شد، که در این پژوهش این محوطه ها باهدف شناسایی الگوهای استقراری و روابط درون منطقه ای با روش توصیفی-تحلیلی و روش آماری استنباطی از جمله تحلیل خوشه ای، مورد مطالعه قرار خواهند گرفت. برای رسیدن به این هدف از نرم افزارهای SPSS و Arc GIS استفاده شد. بر این اساس وسعت محوطه ها به عنوان متغیر وابسته و عوامل محیطی، مانند: فاصله ی محوطه ها از مسیرهای ارتباطی، فاصله ی محوطه ها از منابع آب، درصد شیب و ارتفاع محوطه ها از سطح دریا، به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده است. بر اساس مکان گزینی استقرارها، تعدادی از این محوطه ها با مساحت کمتر از یک هکتار در دامنه ی کوه ها و مناطق تپه ماهوری قرار دارند و برخی دیگر نیز با مساحت بیشتر از یک هکتار در میان دشت و در کنار منابع آب دائمی واقع شده اند. به نظر می رسد که این استقرارها مربوط به گروه های متفاوتی از مردمان یکجانشین و کوچ نشین بوده است که در کنار هم زندگی می کردند. اهمیت این پژوهش از این رو است که می تواند برهم کنش های فرهنگی درون منطقه ای این دو گروه از مردمان را، در دوره ی دالما مشخص کند. پراکنش محوطه ها و الگو های استقراری این دشت، در طی این دوره وابستگی به منابع زیست محیطی به ویژه منابع آب را نشان می دهد.

باکون یکی از شاخص ترین فرهنگ های پیش ازتاریخ فارس است که تقریباً یک بازه ی زمانی 800 ساله (4000-4800 ق. م. ) را در بر می گیرد. در این دوره، تحولات زیادی در پیشرفت های فنی، فرهنگی، بافت اجتماعی و اقتصادی جوامع رُخ داد. تاکنون مطالعه ی آثار این دوره بیشتر در حوضه ی رود کُر متمرکز بوده و دیگر حوضه ها تا حدودی مهجور مانده است. در پژوهش حاضر، آثار این دوره در شهرستان فسا که از زیستگاه های اصلی دوره ی باکون بوده، مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج بررسی های انجام شده در این منطقه افزایش شدیدی را در شمار محوطه های باکون نشان می دهد، به طوری که تعداد زیستگاه ها از 15 محوطه در دوره ی نوسنگی جدید به 42 محوطه در دوره ی باکون رسید. به عبارتی شمار محوطه های مرتبط با دوره ی باکون نسبت به دوره ی نوسنگی جدید تقریباً سه برابر شد. در این دوره بخش های زیادی از دشت فسا برای اولین بار مسکونی شد و زیستگاه های جدیدی در سرتاسر منطقه شکل گرفت. با توجه به اطلاعات حاضر، پس از حوضه ی رود کُر، بیشترین تعداد محوطه های باکونیِ حاشیه ی جنوبی زاگرس در منطقه ی فسا قرار دارد. در این راستا، یکی از نکات برجسته و حائز اهمیت در نوشته ی حاضر، درک چرایی افزایش محوطه های باکونی منطقه نسبت به دوره ی نوسنگی جدید و شناخت مؤلفه های مؤثر در آن است. بدین منظور، تمام محوطه های باکونی منطقه از جنبه های مختلف مانند: دسترسی به منابع آب، خاک مناسب، پوشش گیاهی و همچنین ارتفاع آن ها نسبت به سطح دریا مورد مطالعه قرار گرفته است. به نظر دسترسی به منابع آب، نقش به مراتب مؤثرتری در پراکنش محوطه های این دوره داشته است. از دیگر عوامل مؤثر در الگوی پراکنش این محوطه ها، وجود خاک مناسب برای کشاورزی و مراتع وسیع برای دامپروری بوده است. با توجه به الگوی پراکنش محوطه های باکونی، به نظر می رسد در این دوره، یک نوع معیشت توأمان کشاورزی و دامپروری در منطقه رواج داشته است.

پژوهش های باستان شناسی در تپه ی میمنت آباد به سال 1389 ه. ش. با هدف لایه نگاری انجام گرفت که در نهایت منجر به شناسایی ادوار فرهنگی مختلف موجود در این تپه گردید. تپه ی میمنت آباد، شامل دو برجستگی اصلی شمالی و جنوبی است. در خِلال مطالعات تپه ی میمنت آباد بر اساس لایه نگاری انجام شده، یک دوره ی فرهنگی استقراری اصلی مس و سنگ جدید شناسایی شده است. کاوش لایه نگاری در تپه ی میمنت آباد و ارائه ی جدول گاهنگاری نسبی آن منجر شد تا اطلاعات جدیدی از دوره های فرهنگی و به ویژه در مورد عصر مس وسنگ جدید و فرهنگ سیلک III6-7 و سیلک IV1 در این تپه آشکار گردد. از اهداف دنبال شده در پژوهش حاضر، با در نظر گرفتن دو برجستگی مجزا از هم که از نظر توالی گاه شناختی در امتداد هم و در طی دوره های زمانی متفاوت سکونت داشته اند، ارائه ی گاهنگاری تپه ی جنوبی با تکیه بر یافته های سفالی بوده تا بتواند تصویر مناسب تری از فرآیند تحولات گا ه شناختی را ارائه نماید. حال سؤال این است که چه قرابت فرهنگی و زمانی، بین تپه ی جنوبی میمنت آباد با سایر استقرارهای همجوار خود در مرکز فلات ایران وجود داشته است؟ مطالعه ی گونه شناختی یافته های باستان شناسی میمنت آباد، نشان گر شباهت های نزدیکی میان مراحل استقراری این محوطه با فرهنگ های شناخته شده ی مرکز فلات از دشت قزوین تا کاشان در نیمه ی هزاره ی چهارم ق. م. و اواخر آن است. از آن جایی که تاکنون تنها مرجع سفال های دوره ی سیلک III6-7 گزارش کاوش تپه ی سیلک جنوبی بوده است؛ طبقه بندی سفال های دوره ی مس وسنگ جدید این محوطه می تواند در مطالعات آتی راهگشا باشد. بنابر مطالعات، مراحل استقراری I تا IIb میمنت آباد قابل مقایسه با تپه های قبرستان IV6-4، سیلک III6، سگزآباد، اسماعیل آباد و شیذر بوده و مرحله ی استقراری III0 آن، قابل مقایسه با تپه های قبرستان IV6-4، سیلک III7، سگزآباد، اسماعیل آباد، شیذر و اریسمان B است. پژوهش پیش ِرو با روش توصیف و طبقه بندی، به مطالعه ی سفال های مربوط به دوره ی مس وسنگ جدید تپه ی میمنت آباد پرداخته است که با سایر سفال های مشابه دیگر مناطق از جنبه های مختلف مقایسه هستند.

شناخت محیط در بررسی استقرارهای انسانی و ایجاد تغییرات در زیست بوم یکی از مباحث مهم در شاخه ای از علم باستان شناسی چشم انداز می باشد. مطالعه ی قرارگیری مکان باستانی در بستر طبیعی منجر به درک واقعی مجموعه پتانسیل های محیطی و فرهنگی، سیستم معیشتی و اقتصادی ساکنان را در بر دارد؛ براین اساس با توجه به محدودیت ها و پتانسیل ها گونه ی خاصی از آرایش فضایی محوطه ها را درپی خواهد داشت. دشت چمچمال از وسیع ترین دشت های میان کوهی منطقه ی زاگرس می باشد که در آن دو رودخانه ی گاماسیاب و دینور جریان دارد. جاده ی بزرگ خراسان در طول مسیر شرقی-غربی دشت و به موازات رودخانه ی گاماسیاب در این دشت تداوم می یابد. متوسط ارتفاع دشت چمچمال از سطح دریا بین 1300 تا 1400متر و وسعت حوضه ی آبریز آن تا دهانه ی ورودی دینور 460 کیلومترمربع است. در این پژوهش به تحلیل الگوی استقرار دوره های مفرغ و آهن دشت چمچمال، پتانسیل های زیست محیطی، نحوه ی پراکنش استقرار ها پرداخته می شود که در نتیجه مشخص شد، دوره های مفرغ و آهن در دشت چمچمال بر پایه ی دو شیوه ی معیشت کشاورزی و دامداری بوده است. مشخصه ی اصلی دوره ی مفرغ این دشت، عمدتاً واقع شدن در مرکز دشت و نزدیک به منابع آب دائمی و معبر اصلی است. این الگو در بطن خود وابستگی تجاری و کشاورزی را نشان می دهد. در دوره ی آهن اغلب نوعی جابه جایی استقرارها از مرکز دشت به دامنه ی کوهستانی (شمال دشت) را نشان می دهد که به پیروی از یک الگوی خطی در امتداد دره های کوهستانی واقع شده اند، در نتیجه محوطه ها از مرکز دشت به حاشیه رانده می شوند؛ این امر بیانگر تغییر غلبه و برتری اتکا معیشتی از کشاورزی به دامداری قلمداد می شود، در نتیجه محوطه های حاشیه جنوبی از نظر معیشتی وابستگی بیشتر به دامداری دارند و شعاع حوزه ی گیرش محوطه ها وسیع تر می شود.

شهر گور در فیروزآبادِ فارس نخستین پایتخت ساسانیان به شمار می رود. دو ویرانه در این شهر وجود دارد که یکی از آن ها بنایی است برج مانند و دیگری ویرانه ای ساخته شده از سنگ های پاک تراش. شماری از مورخان به این آثار اشاراتی کوتاه داشته و برخی پژوهشگران کارکرد آن ها به شکل گذرا بررسی کرده اند. با این همه، چیستی و کارکرد این بناها هنوز مبهم است. بنابراین، هدف اصلی این مقاله دستیابی به روایتی منطقی درباره ی چگونگیِ زندگی درون این آثار در دوره ی ساسانیان است. از این رو، روش تحقیق آن تفسیری-تاریخی خواهد بود. پرسش های اصلی پژوهش درباره ی اهمیت منطقه ی فیروزآباد و شهر گور در آغاز دوره ی ساسانیان، نام بناهای مهم درون شهر، و کارکرد اصلی این آثار است. برای پاسخ به این پرسش ها، نخست، جایگاه ایالت پارس و فیروزآباد را در آغاز دوره ی ساسانیان را بررسی می کنیم تا به چشم اندازی از موقعیت شهر گور در آن زمان دست یابیم. سپس در بخش دوم مقاله، به مطالعه ی نوشته های مورخان و جغرافی دانان دوره ی اسلامی درباره ی این شهر و آثارش می پردازیم تا بدانیم ساختار کالبدی شهر چگونه بوده و آثار معماری آن در دوره های مختلف چه وضعیتی داشته و به چه نام هایی مشهور بوده اند. در مهم ترین بخش مقاله، کارکردهای دو بنای مشهور میانیِ شهر را بررسی می کنیم. این کار با مطالعه ی نظرات پژوهشگران معاصر و سیّاحان غربی درباره ی این آثار و مقایسه ی این دیدگاه ها را با یکدیگر و تحلیل استدلالشان، و همچنین بررسی تطبیقی با نمونه ای از دوره ی اسلامی صورت خواهد گرفت. در پایان، به این نتیجه رسیدیم که شهر گور یا اردشیرخورّه از نظر سیاسی و دینی جایگاه بسیار مهمی در آغاز دوره ی ساسانیان داشته و تا پایان دوره، کمابیش جایگاه آیینی خود را حفظ کرده است. با این که درباره ی بناهای میانی نظرات متناقضِ بسیاری بیان شده، منطقی ترین نتیجه گیری ما این است که این دو اثر بخشی از مجموعه ای واحد و متمرکز و سلطنتی بوده که پس از فروپاشی ساسانیان به سرعت روبه زوال رفته اند.

سرپل ذهاب یکی از مهم ترین حوزه های فرهنگی ایران در دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی بوده است که در استان کرمانشاه و در نزدیکی شهرستان قصرشیرین قرار دارد. این شهرستان به دلیل موقعیت سوق الجیشی خود که در مسیر جاده ی موسوم به ابریشم قرار دارد، در تحولات سیاسی ایران در ادوار مختلف نقش بسزایی داشته است. سابقه ی تاریخی این حوزه ی فرهنگی بسیار طولانی است، به طوری که وجود آثار باستانی هم چون نقش برجسته ی آنوبانونی، نقش برجسته و کتیبه ی اشکانی، خود شاهدی بر این ادعا هستند. هدف از این نوشتار، بررسی جغرافیایی تاریخی محدوده ی فرهنگی سرپل ذهاب بر اساس آگاهی های موجود در منابع نوشتاری است. بدین منظور عمده ی منابع اصلی بررسی شده نشان می دهد که با گذر زمان و تغییر پادشاهی ها از این محدوده ی جغرافیایی با عناوین مختلفی یاد شده است که «خالا»، «کالح» و «حُلوان» از آن جمله اند؛ اما این تنوع اسمی سرپل ذهاب و شباهت اسمی واژه ی حلوان با دیگر مناطق از جمله «حلوان» قهستان-نیشاپور، «حلوان» مصر و «حلوان» عراق باعث ایجاد اختلاف نظر در بین مورخین و جغرافیا دانان شده است. با این حال در منابع معتبر پیش از اسلام، هم چون اثر «خاراکسی» از این منطقه قبل از «کارینا» (کرند امروزی) یاد شده است. جغرافیانویسان و مورخین در برخی از مقاطع تاریخی مانند فتوحات اسلامی در ذکر وقایع و حوادث آن ایام از حلوان یاد کرده اند. در اوایل دوره ی اسلامی ضمن فتح مداین و جلولاء، از حلوان به عنوان مقَر یزدگرد سوم یاد شده که در شرق «جلولاء» قرار گرفته بود. حال پرسش اصلی این است که، آیا سرپل ذهاب را می توان با حلوان ذکر شده در منابع یاد شده با محدوده ی جغرافیایی امروزی آن منطبق دانست؟ بر اساس پژوهش های انجام شده در این زمینه و جغرافیای تاریخی سرپل ذهاب به نظر می رسد که حلوان ذکر شده در منابع پیش از اسلام و دوره ی اسلامی با محدوده ی جغرافیایی سرپل ذهاب امروزی انطباق دارد. بر این اساس پژوهش پیشِ رو به روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس اطلاعات موجود در منابع و اسناد تاریخی و جغرافیایی و نیز تحقیقات صاحب نظران تدوین شده است.

راه ها، مهم ترین نمود توسعه ی جوامع هستند که موجب سودمند ساختن انرژی با جهت دادن به حرکت می باشد. توسعه ی راه ها بازتابی از افزایش پویایی نقاط است که خود به مرور زمان به کنش متقابل وسیع تری منجر می گردد. با تأسیس سلسله ی ساسانی یکی از قدرتمندترین دولت های ایرانی، به منصه ی ظهور رسید. بازرگانی و تجارت از شریان های اصلی این سلسله بود. تمامی شهرهای فلات ایران در امر تولید و تجارت فعال بودند. دو شهر بیشاپور و اردشیرخره در ایالت فارس، در سده ی سوم م. و به فاصله ی ربع قرن از یکدیگر ساخته و پرداخته شده اند. وجود محور ارتباطی بین این دو شهر و مراکز دو کوره ی شاپور و اردشیر، امری است انکارناپذیر. با توجه به اهمیت راه ها، نگارندگان در سال 1385 به مطالعه ی محور های ارتباطی این دو شهر پرداختند. شناسایی حوزه ی عبور این خط سیر، پراکنش آثار تاریخی موجود، مسافات و منازل راه و شناخت اهمیت این خط سیر از ابعاد مختلف، از سؤالات پژوهش بود. این محور در سه بخش شامل محور بیشاپور-کازرون، کازرون-فراشبند و فراشبند-فیروزآباد، مطالعه گردید. ارتباط دو شهر بیشاپور و فیروزآباد از طریق دو محور اصلی ممکن بود. این حرکت در کوتاه ترین شکل خود دارای بیست وپنج فرسنگ مسافت و هفت منزل و در طولانی ترین حالت دارای سی فرسنگ مسافت و نُه منزل است. در راستای شناسایی این محور، هفت کاروانسرا، چهارده آتشکده، سه نقش برجسته، پنج کتیبه پهلوی ساسانی، بیست و شش آب انبار، تعدادی قبر یا مجموعه ی قبور، یک حوض سنگی، دو کانال آبرسانی صخره ای (آبدالان)، سه مسجد و امام زاده، چهل تل، بیست وسه قلعه، هشت محوطه، بخشی از جاده سنگ فرش، آثار جاده های سنگی باستانی، دو پل، سه ایستگاه ساده، دو آتشدان و چهار اثر با کاربرد نامعلوم، مطالعه شد. از دلایل اهمیت این مسیر را ارتباط با دریا، تأمین ارتباط مرکز دو کوره ی مهم در فارس و تأمین ارتباط مرکز سیاسی ساسانی در تیسفون با مرکز مذهبی آن ها در فارس، می توان برشمرد. این محور از اهمیت بالای تجاری، مذهبی، نظامی و سیاسی، در دوره ی مورد مطالعه برخوردار است.

دشت همدان-بهار واقع در کرانه های شمالی کوه الوند در استان همدان با داشتن شرایط مناسب زیستی، از جمله؛ خاک حاصلخیز، مجموعه ای از رودخانه های دائمی و فصلی و موقعیت ارتباطی و تجاری به عنوان یکی از مهم ترین کانون های جوامع انسانی در دوره های مختلف تاریخی در غرب ایران شناخته می شده است. محوطه ی نویافته ی «زینوآباد» با وسعتی بیش از 6 هکتار، بعد از محوطه ی هگمتانه، بزرگترین محوطه ی دوره ی اسلامی این دشت محسوب می شود که طی بررسی محوطه های اسلامی این دشت در طول تابستان سال 1394 توسط نگارندگان مورد شناسایی قرار گرفت. در این بررسی از یک سو به دلیل تنوع و فراوانی گونه های شاخص سفال اسلامی محوطه ی زینوآباد و از سوی دیگر به منظور معرفی سفالینه های اسلامی منطقه، این محوطه به صورت جداگانه و با روش بررسی سیستماتیک و با رویکردی جدید مورد مطالعه قرار گرفت. هدف اصلی در این مقاله معرفی گونه های سفال های اسلامی منطقه ی همدان با تکیه بر مطالعات سفالینه های محوطه ی زینوآباد است؛ علاوه بر این، در این مقاله سعی شده است به پرسش هایی از قبیل؛ انواع سبک های تزیینی سفالینه های اسلامی محوطه زینوآباد کدامند؟ و یافته های سفالی دوران اسلامی این محوطه مربوط به چه قرونی هستند؟ ، پاسخ داده شود. با مطالعات صورت گرفته مشخص گردید که ظروف بدون لعاب ساده، بدون لعاب با نقوش کنده شانه ای، ظروف منقوش با پوشش گلی از انواع معروف به ظروف نیشابور و ظروف شامپلیو یا شانلوه از سفالینه های قرون نخستین این محوطه می باشند. ظروف بدون لعاب با نقوش قالبی، لعاب دار ساده ی تک رنگ، ظروف معروف به قلم مشکی، سبک سیلوتو، سفالینه های سبک سلطان آباد و سفالینه های منقوش روی لعاب از نوع زرین فام نیز از تکنیک های رایج سفالگری قرون میانه ی این محوطه محسوب می شوند. همچنین بیشترین حجم سفالینه های اسلامی مربوط به قرون میانه و به ویژه دوره ی ایلخانی است که سبک های رایج از قبیل قلم مشکی، سیلوتو، ظروف سلطان آباد و زرین فام های قرن هشتم، نمونه های از ظروف این دوره هستند. علاوه بر این مطالعات تطبیقی نشان داد که سفالینه های به دست آمده، قابل مقایسه با نمونه های خارج از این منطقه، از جمله: نیشابور، سلطان آباد، سلطانیه و تخت سلیمان و محوطه هایی از قبیل: هگمتانه، ارزانفود و سامن در داخل حوزه ی استان همدان می باشند.

از جمله عوامل مؤثر و بنیادی در طراحی شهرهای اسلامی و بناهای درون شهری آن، «اقلیم و رعایت اصل رون» می باشد؛ آن چنان که تأثیر آن در بافت شهری و حتی تک تک بناها و عناصر معماری داخلی فضاها دیده می شود. در ایران اسلامی، معماری بناها و شهرها در اقلیم گرم و خشک یکی از بارزترین و مشخص ترین نمودهای تأثیر اقلیم بر شکل گیری شهر و بناها به شمار می رود و می توان زیباترین و هنرمندانه ترین طراحی های ایرانی را در این نوع اقلیم مشاهده نمود. وجود محله های متعدد در بافت تاریخی شهر بیرجند و بناهای به یادگار مانده ی مذهبی، عمومی، خصوصی و غیره، یادآور گذشته ی آن است. بخشی جدایی ناپذیر از کالبد فیزیکی اغلب شهرها و روستاهای تاریخی ایران به ویژه از دوران صفویه به بعد بناهایی موسوم به میدان، تکیه و حسینیه است. در این مقاله، شهر بیرجند در حاشیه کویر به عنوان نمونه ای منحصر به فرد که کمتر مطالعات معماری سنتی در آن صورت گرفته، برگزیده شده و سعی در بررسی تأثیر اقلیم در یکی از بناهای تاریخی منحصر به فرد از دوران حکومت شاه عباس صفوی به نام «حسینیه ی نواب» دارد. حال سؤال اصلی پژوهش پیش ِرو این است؛ اقلیم چه تأثیری بر ساختار معماری و تزیینات حسینیه ی نواب داشته است. این بنا در حال حاضر، در یکی از محله های تاریخی بیرجند به نام «چهار درخت» قرار گرفته و نمونه ی مطالعاتی ارزشمند و مناسبی جهت سنجش فرضیه ی تأثیر اقلیم در طراحی و شکل گیری بناهای حاشیه ی کویر می باشد. نگارندگان در پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و به ویژه مشاهده، سعی در بررسی و تحلیل معماری بنای مورد مطالعه بر مبنای شاخص «اقلیم» دارند. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که اقلیم، مهم ترین عامل تأثیر گذار بر ساختار کالبدی گونه های مختلف (میانسرا، طاق و گنبد، بادگیر و ساخت مایه) در بنای مورد مطالعه بوده و معمار حسینیه ی نواب با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی مناسب ترین سبک معماری (الگوی درونگرایی) و کاربردی ترین آرایه های تزیینی را به کار برده است.

درفش ها، تنها تکه پارچه هایی در اهتزاز نبوده و نیستند. آن چه از روزگاران کهن این اشیاء را از اشیاء هم جنس، هم رنگ و هم نقش خود متمایز می کند، کارکرد این اشیاء است. درفش ها و رایت ها در هر دوره کارکردهای متفاوتی همچون نظامی، مذهبی، قومی-قبیله ای یا اقتصادی داشته اند. در هر صورت، درفش ها نموداری هستند از عقاید، تفکرات، اهداف، ایدئولوژی و جهان بینی دارندگان خود، لذا نماد های تصویری و اجزاء مختلف آن در عین سادگی و وضوح، می بایستی انتقال دهنده ی مفاهیم اصلی عقاید، اهداف و نظرات دارندگان آن باشند. به همین دلیل می توان با بررسی دقیق تر درفش ها، اجزای متشکله و نمادهای به کار رفته بر آن ها در هر دوره، به اطلاعات جامعی در مورد مبانی و ساختار نظامی، سیاسی، مذهبی، طبقاتی و اجتماعی موجود در آن دوره دست یافت؛ جنبه ای که در مطالعات اخیر کمتر بدان پرداخته شده است. در میان برخی از اسناد و متون بر جامانده از دوره ی صفویه اشاراتی به انواع درفش ها و رایت های این دوره شده که نسبت به دوره های دیگر تاریخی از کمیت و کیفیت قابل ملاحظه ای برخوردار هستند. در کنار اسناد و متون؛ آثار و مدارک باستان شناختی همچون انواع نگاره های مرتبط با نسخ خطی، دیوارنگاره ها، مرقعات، سکه ها، سردرفش ها و یا معدود بافت های برجامانده نیز در راستای شناخت و آگاهی بیشتر درفش های این دوره و دسته بندی آن ها کارآمد هستند. سعی نگارنده بر آن بوده تا با تکیه بر مکتوبات و آثار باستان شناختی برجا مانده از دوره ی صفوی، طبقه بندی جامعی از انواع رایت ها و کارکردهای آنان ارائه نماید؛ لذا پژوهش حاضر بر مبنای روش یافته اندوزی و از طریق پژوهش کتابخانه ای و میدانی و تلفیق این دو به صورت توصیفی-تحلیلی انجام پذیرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان دهنده ی استفاده از رایت های مختلف در این دوره با کارکردهای مختلف سیاسی، نظامی، مذهبی، تجاری، سلطنتی و قومی-قبیله ای با فرم ها و نقوش مختلف است.

در مطالعه ی هنر اسلامی، دو روش شناخته شده وجود دارد که هر کدام از آن ها با محوریت قرار دادن برخی عوامل به تجزیه و تحلیل هنر اسلامی به طور عام، و عناصر آن به طور خاص، پرداخته اند. در روش اول (سنت گرایی) بر حقایق فرازمانی و فرامکانی اسلام تأکید می شود و آثار هنر اسلامی بازتاب این حقایق تلقی می شود. در روش دوم (تاریخی نگرانه) به جای تأکید انحصاری بر اعتقادات دینی بر عوامل مختلفی چون جغرافیا، فرهنگ بومی، تأثیر از هنر تمدن های دیگر تأکید می شود و بر همین اساس اعتقاد بر آن است که هنر در سرزمین های اسلامی در اشکال گوناگون و متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگی آن مناطق شکل گرفته است. مسأله اصلی این نوشتار، ارزیابی دیدگاه سنت گرایان و تاریخی نگران در مورد محراب است. پس سؤال اصلی مقاله، بررسی میزان توجیه پذیری رویکردهای مذکور در مورد هنر اسلامی، به طور کلی و محراب، به طور خاص است. بررسی کلی هر دو دیدگاه بسیار انتزاعی به نظر می رسد. از همین روی انتخاب موضوعی خاص (محراب به عنوان یکی از عناصر اصلی معماری مسجد) بهتر می تواند زوایای پنهان روش های موجود در مطالعه ی هنر اسلامی را تبیین نماید. فرض اولیه، عدم کفایت هر دو روش یاد شده است. نگارندگان معتقدند باوجود آن که هر دو دیدگاه از ویژگی های قابل ملاحظه ای بهره مند اند، اما برخورد یک سو نگرانه با عناصر هنر اسلامی (به طور خاص محراب) نمی تواند تمامی خصوصیات و ویژگی های زیباشناختی و رمزی آن را تبیین نماید. آن چنان که اکتفا به مبانی روش سنت گرایانه سبب غفلت از انگیزه های حسی و عاطفی هنرمند، قابلیت های فرمال و زیباشناختی و بسیاری از اطلاعات تاریخی و اجتماعی خواهد شد و تکیه ی انحصاری به رویکرد تاریخی نگرانه نیز سبب غفلت از برخی حقایق فرازمانی و مکانی و اعتقادای می شود که ممکن است در روند تبدیل محراب به یک نماد در معماری اسلامی نقش داشته باشد.

آن چه در این نوشتار بدان پرداخته شده است، شامل معرفی هنر خوش نویسی و کتیبه نگاری در قالب صنعت کاشی کاری دوره ی تیموری و دوره ی دوم سبک آذری خواهد بود. برای این منظور دو مسجد از این دورانِ پُر فراز و نشیب هنری ایران (سده های میانی هنر اسلامی) به عنوان موارد مطالعاتی در نظر گرفته شده است. مساجد گوهرشاد و کبود در این دوران از آثار برجسته و پابرجای هستند که می توان به درستی کتیبه های موجود در آن ها را بررسی و مطالعه نمود. هرچند پیش از این، مطالعاتی در زمینه ی سبک شناسی و مقایسه ی تزیینات مساجد تیموری انجام گرفته است، اما مقایسه ی تحلیلی خطوط به کار رفته در کتیبه های دو مسجد گوهرشاد و کبود در این جستار امری تازه بوده و اهمیت پژوهش مورد نظر بدان است. همچنین در این بررسی تفاوت ها و یکسانی های نوشتاری، ترکیب رنگی و نیز چگونگی جای گزینی کتیبه ها در بنا تجزیه وتحلیل شده است. هدف اصلی این پژوهش، یافتن نقطه ی عطف هنر خوش نویسی دوران تیموری با مطالعه ی موردی بر روی دو مسجد «گوهرشاد» و «کبود» بوده است. در این پژوهش که به صورت مقایسه ای انجام گرفته، نتایج قابل توجهی به دست آمده است که می تواند به پژوهشگران عرصه ی هنر و معماری اسلامی در بررسی های آتی کمک نماید. برآیند پژوهش پیشِ رو را می توان این گونه بیان نمود: یافتن وجه تمایز و همچنین یکسانی میان نوشتارهای این دو مسجد و توجه به شیوه های نگارشی کتیبه ها و چگونگی بهره گیری از رنگ های متنوع در آرایش بدنه های این دو بنا (زمینه ی کتیبه ها) و نیز موضوعات و محتوای بیان شده در کتیبه ها که در متن اصلی به صورت کامل تجزیه و تحلیل شده است. در نهایت، خطوط در ترکیب با کاشی های معرق، معقلی و آجر، و همچنین نقوش هندسی و اسلیمی، زیبایی هر دو بنای مذهبی را دوچندان کرده است.

کاروانسراهای درون شهری، محل مبادلات کالاهای تجاری و نیز مکانی امن برای اقامت مسافران و تجار بوده است. این کاروانسراها، عمدتاً در جنب بازار و مرتبط با بازارها بوده اند. در میان بازارهای ایران، بازار همدان به لحاظ موقعیت شهر همدان، اهمیتی قابل توجه داشته است. این بازار محل دادوستد کالاهایی بوده که از شرق به غرب و از شمال به جنوب حمل می شده و همچون چهارراهی رفت وآمدهای تجاری کشور و حتی در سطح بین المللی (جاده ی ابرایشم) را شامل می شده است. با وجود اهمیت بازار و کاروانسراهای درون شهری همدان، مطالعاتی جامع درباره ی آن ها صورت نگرفته است. این نوشتار به پژوهش تحلیلی درباره ی «کاروانسرای صفرخانی» پرداخته است. ماهیت و روش تحقیق در این پژوهش، از نوع تحقیقات تاریخی-تحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز، به دو شیوه ی میدانی و اسنادی جمع آوری شده و مورد تحلیل قرار گرفته اند. مسأله ی اصلی این پژوهش را می توان در قالب پرسشی این گونه طرح نمود که چه عواملی در شکل گیری و ساختار این کاروانسرا مؤثر بوده اند؟ پیش فرض تحقیق، این را نشان می دهد که تحول مهمی در ساختار اقتصادی شهر همدان در اواخر دوره ی قاجار رُخ داده و روابط با نقاط مختلف کشور و همچنین کشورهای پیرامونی زمینه ی توسعه ی این گونه بناها را فراهم آورده که مکان یابی آن را تحت تأثیر قرار داده است. نتیجه ی تحقیق نشان داد که کاروانسرای صفرخانی در ساختاربندی فضایی کاری منحصربه فرد محسوب می شود. این بنا از نوع کاروانسراهای تجاری است که متأثر از شرایط اقلیمی شمال غرب ایران ساخته شده است. بر این اساس، ویژگی های معماری دوره ی قاجار در ساختار معماری و تزیینات آن قابل درک است. ویژگی های معماری بومی ساخت؛ در ترازبندی طبقات و میانسرا و همچنین نوع به کارگیری مصالح و ساخت پوشش طبقات و همچنین کاربری تجاری در نوع سامان بخشیدن به طبقات و ارتباط حجره ها با یکدیگر استفاده ی بهینه از کاربرد زمین در جنب بازار همدان بوده است.