معرفت کلامی
سال:1391 | دوره:3 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

چکیده فارسی:مساله جبر و اختیار از قرن اول در بین متفکران اسلامی مطرح، و مورد تاکید قرآن کریم و روایات بوده و در طول تاریخ، دیدگاه های مختلفی در تفسیر آن ارائه شده است. متکلمان اشعری با انگیزه حفظ توحید افعالی، به دیدگاه جبر گرویدند، اما از عدل الهی غفلت کرده، و آن را فدای توحید افعالی نمودند. متکلمان معتزلی در کشمکش توحید افعالی و عدل الهی جانب عدل را گرفتند و با طرح دیدگاه تفویض، توحید افعالی را زیر سوال بردند. مکتب اهل بیت (ع)‰ با طرح دیدگاه «امر بین الامرین»، با حفظ هر دو اصل توحید افعالی و عدل الهی به تبیین اختیار انسان در پرتو فاعلیت الهی پرداخت. این دیدگاه، از نقایص دو دیدگاه قبلی مبراست. ظرافت «امر بین الامرین» باعث شده است تفاسیر متعددی برای تبیین آن از سوی متکلمان، فیلسوفان و عارفان ارائه شود. این نوشتار با روش تحلیل عقلی به بررسی این مساله پرداخته است و ضمن نقد جبر فلسفی و ارائه پاسخ به مساله تسلسل اراده ها، به تبیین تفسیر امر بین الامرین می پردازد.   چکیده عربی:إن قضیة الجبر والتفویض کانت مطروحة منذ القدم بین المفکرین المسلمین، کما أکد علیها القرآن الکریم والأحادیث. وقد کانت هذه القضیة مطروحة بین المسلمین فی القرن الأول، وطوال التأریخ طرحت آراء مختلفة فی تفسیرها. أما علماء الکلام الأشاعرة فقد اتبعوا منهج الجبر حفظا لمبدأ التوحید الأفعالی، ولکنهم غفلوا عن العدل الإلهی وجعلوه ضحیة للتوحید الأفعالی. وأما المعتزلة ففی خضم الصراع بین التوحید الأفعالی والعدل الإلهی، التزموا جانب العدل، ومن خلال طرح رؤیة التفویض فإنهم شککوا فی التوحید الأفعالی.وأما مدرسة أهل البیت (ع) فقد طرحت مبدأ (أمر بین الأمرین) وحفظت الأصلین المذکورین، وأکدت علی اختیار الإنسان فی رحاب الفاعلیة الإلهیة. و هذه الرؤیة منزهة عن النواقص الموجودة فی الرؤیتین الآنفتین. إن لطافة مبدأ (أمر بین الأمرین) أدت إلی طرح تفاسیر عدیدة لبیان ذینک الأصلین من قبل الفلاسفة والعرفاء. أسلوب البحث فی هذه المقالة هو تحلیلی عقلی والهدف منه دراسة هذا المبدأ الأصیل فی إطار نقد الجبر الفلسفی، والجواب عن مسئلة تسلسل الإرادات.

چکیده فارسی:ابن سینا، از برجسته ترین متفکران مشایی جهان اسلام، تبیین ویژه ای از وحی ارائه داده است. از دیدگاه او، منشا علوم وحیانی، عقل فعال است و نفس نبی بر اثر برخورداری از عقل قدسی، به عقل فعال متصل شده، معارف غیبی در نفس او منعکس می گردد، سپس این معارف دریافتی توسط قوه متخیله نبی، محاکات می شود و به صورت جزئی و در قالب الفاظ، به حس مشترک نبی می رسند. این نوشته سعی دارد ابعاد مختلف نظریه را در باب تحلیل وحی، با توجه به مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی وی در آثار مختلفش واکاوی کند و نشان دهد که این فیلسوف چگونه از مبانی فلسفی مشایی خود در تبیین پدیده کلامی همچون وحی بهره گرفته است.   چکیده عربی:إن ابن سینا یعد أحد أبرز المفکرین المشائین فی العالم الإسلامی، و قد قام ببیان خصوصیة من الوحی. ومن وجهة نظره فإن منشأ علوم الوحی هو العقل الفعال، وأن نفس النبی متصلة بالعقل الفعال والمعارف الغیبیة تنعکس فی نفسه إثر تمتعها بالعقل القدسی، وبالتالی فإن هذه المعارف المکتسبة عن طریق القدرة التصوریة للنبی (ص)، تحاکی وتصل إلی الحس المشترک له بشکل جزئی فی إطار ألفاظ. یحاول الباحث فی هذه المقالة دراسة و تحلیل مختلف أبعاد نظریة ابن سینا فی مختلف مؤلفاته، وذلک فی مجال تحلیل الوحی وفق الأصول التی یعتقد بها فی مجال علم الوجود والمعرفة، ویثبت کیف اعتمد هذا الفیلسوف علی أسس فلسفته المشائیة لبیان ظاهرة کلامیة، مثل الوحی.

چکیده فارسی:یکی از مباحثی که امروزه در ایران، به پیروی از بعضی متفکران غربی مطرح می شود، تقدس زدایی از جهان و دین است. از جمله مباحثی که سعی در تقدس زدایی از آن شده است، جایگاه امام است. برخی نویسندگان ادعا کرده اند که علمای قرن دوم و سوم، از جمله شیخ صدوق، هیچ مقام فرابشری برای ائمه ‰(ع) قائل نبوده اند و علمای متقدم و حتی خود اهل بیت (ع)‰، امامت را در حد «علمای ابرار» تنزل داده اند. برخی نیز اعتقاداتشان مخالف این نظر بوده، تحت عنوان غلات شناخته شده و از جامعه شیعی طرد شده اند.این مقاله در پی این است که با تتبع در کاربردها و صفات ذکرشده برای غالیان در کتب شیخ صدوق، مرز غلو را در اندیشه او پیدا کند و نشان دهد برخلاف ادعای این نویسندگان، شیخ صدوق، با اینکه به سهوالنبی معتقد است، صفات فوق بشری بسیاری را برای اهل بیت (ع) اثبات کرده و به این صفات اعتقاد داشته است. چکیده عربی:من الأبحاث المطروحة فی إیران من قبل المفکرین المتأثرین بالغرب، هو مبحث نبذ القدسیة من العالم والدین، وقد شمل ذلک نفی قدسیة مکانة الإمام. فقد ادعی بعض الباحثین أن علماء القرنین الثانی والثالث الهجریین، کالشیخ الصدوق (رحمه الله)، قد اعتقدوا بعدم وجود مقام للأئمة یفوق مقام البشر، وأن العلماء المتقدمین، وحتی أهل البیت أنفسهم، قد نزلوا الإمامة إلی مستوی (علماء أبرار)، لذلک اعتبروا من یعتقد بخلاف ذلک أنه مغال ومطرود من قبل الشیعة.یقوم الباحثان فی هذه المقالة بتتبع الاستعمالات والصفات المذکورة للغلاة فی کتب الشیخ الصدوق (رحمه الله)، وبالتالی یوضح حدود الغلو فی فکره ویثبت خلاف الادعاء المذکور أعلاه، وذلک بأن الشیخ رغم اعتقاده بإمکان سهوالنبی (ص)، إلا أنه أثبت الکثیر من الصفات التی تفوق البشر لأهل البیت (ع)، وهو بدوره یعتقد بها.

چکیده فارسی:در طول قرون وسطی جریان های فکری مختلفی در میان یهودیان پدید آمد. جریان کلامی قرائیمی و حاخامی از جمله جریان های مطرح در آن دوره است که با تاثیرپذیری از معتزله بصره درصدد توجیه و تبیین آموزه های یهودی برآمد. به رغم زبان و منبع الهام مشترک حاخام ها و قرائیمی ها، اختلاف اساسی آنها به انکار سنت از سوی قرائیمی ها برمی گردد. قرائیمی ها تنها به مرجعیت کتاب مقدس قائل بودند و برای سنت یا تورات شفاهی، که به زعم حاخام ها به لحاظ اعتبار و قداست همچون تورات مکتوب است، هیچ گونه اعتباری قائل نبوده، و آن را برساخته ذهن حاخام ها می دانستند. هرچند نام قرائیمی ها بیشتر از نام رقیبشان با علم کلام تداعی می شود، اما آثار چندان زیادی از ایشان در دسترس نیست. نظر به اینکه تاکنون تحقیق مستقلی در این زمینه صورت نگرفته است، این پژوهش با ارائه گزارش اجمالی از برخی آراء و افکار چند شخصیت مطرح فرقه فوق و نیز در مواردی میزان وام داری آنها به معتزله، می تواند راه را برای بحث های جدید، هموار سازد.   چکیده عربی:طوال القرون الوسطی ظهرت تیارات فکریة مختلفة بین الیهود، ومن بینها تیاران فی مجال علم الکلام اتبعا رؤیتین هما قرائیة وحاخامیة، حیث تأثروا بمعتزلة البصرة وحاولوا تبریر وبیان التعالیم الیهودیة. وعلی الرغم من اشتراک الحاخامات والقرائیة فی اللغة وفی مصدر الإلهام، لکن یوجد بینهم اختلاف جذری یکمن فی إنکار السنة من قبل القرائیین. فهؤلاء یعتقدون فقط بمرجعیة الکتاب المقدس، وکذلک لا یعیرون أهمیة للسنة ولا التوراة الشفویة التی یزعم الحاخامات أنها مقدسة کالتوراة المکتوبة، واعتبروها ناشئة من أذهان الحاخامات. وعلی الرغم من أن اسم القرائیة یتداعی غالبا من اسم منافسیهم فی علم الکلام، لکن لا توجد بین أیدینا آثار کثیرة عنهم.وبما أنه لم یتم إجراء أی بحث مستقل فی هذا الصدد، قام الباحث فی هذه المقالة بطرح تقریر مجمل لبعض آراء وأفکار عدد من شخصیات الفرقة المذکورة، کیعقوب القرقسانی ویافث بن علی ویوسف البصیر. والحقیقة أن الموارد التی یکون للمعتزلة فضلا فی أعناق هؤلاء، قد تمهد الطریق للأبحاث التالیة.

چکیده فارسی:در باب امکان سخن گفتن از امر متعال یا خداوند به زبان عادی بشری، با دو گونه الهیات مواجهیم: الهیات ایجابی و الهیات سلبی. پیروان الهیات ایجابی بر این باورند که درباره اوصاف و افعال خداوند، با همین زبان بشری سخن می گوییم. طرف داران الهیات سلبی معتقدند که تنها به شیوه سلبی می توان درباره افعال و صفات خداوند سخن گفت، اینکه خداوند چه چیزی نیست، نه اینکه چه چیزی است. الهیات سلبی، در طول تاریخ اندیشه، از پیروان بسیاری برخوردار بوده و از یونان باستان تا امروز تداوم داشته است.این نوشتار به سیر تاریخی الهیات سلبی پرداخته و در ادامه به نقد و بررسی دیدگاه ها در این زمینه خواهد پرداخت. هدف این نوشتار، ارائه راه اعتدال میان ایجاب محض و غلتیدن در ورطه شرک و تشبیه، سلب محض، تعطیل عقل از شناخت خداوند، و لاادری گری است.   چکیده عربی:عندما نتحدث عن أمر متعال أو عن الله تبارک وتعالی بلسان البشر المعهود فی مجال الإمکان، فإننا نواجه نوعین من الإلهیات، هما إلهیات إیجابیة وإلهیات سلبیة. أتباع مبدأ الإلهیات الإیجابیة یعتقدون أنه یمکن الحدیث عن أوصاف وأفعال الله تعالی باللسان البشری. وأما أتباع مبدأ الإلهیات السلبیة فهم یعتقدون أنه لا یمکن الحدیث عن أفعال وصفات الله عزوجل إلا فی رحاب الإلهیات السلبیة، أی الحدیث عما هو لیس الله، ولیس عما هو الله. وهذا النوع من الإلهیات علی مر تأریخ الفکر کان له أتباع کثیرون، بحیث استمر من العهد الإغریقی إلی یومنا هذا.یقوم الباحث فی هذه المقالة بدراسة السیر التأریخی لمبدأ الإلهیات السلبیة، ومن ثم یقوم بنقد ودراسة الآراء فی هذا المضمار، وذلک بهدف طرح سبیل معتدل بین الإیجاب المحض وبین الخوض فی مستنقع الشرک والتشبیه (السلب المحض) بتعطیل العقل من معرفة الله تعالی وبالتالی الوقوع فی ورطة (لا أدری).

چکیده فارسی: تناسخ، از جمله مسائلی است که از دیرباز مورد توجه اندیشمندان مختلف با قومیت ها و آیین های گوناگون بوده است. از سوی دیگر، معاد جسمانی از جمله آموزه هایی است که نصوص قرآنی بر آن دلالتی آشکار داشته و همواره مورد اعتقاد مسلمانان بوده است. با وجود این، آموزه معاد جسمانی همواره انتقادات جدی به خود دیده که یکی از آنها مساوق بودن با تناسخ است که باور عمومی بر استحاله آن استوار است.آنچه در این نوشتار می آید، تبیین رابطه میان تناسخ و معاد جسمانی به جسم عنصری از دیدگاه فیلسوفان و متکلمان، و آن گاه ارائه دیدگاه برگزیده از سوی نویسنده است. بر اساس مهم ترین یافته های این پژوهش، از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا معاد جسمانی به جسم عنصری، مصداق تناسخ است. با این حال، متکلمان به دلیل نگاه خاص خود به تناسخ، چنین سنخیتی را بر نمی تابند.   چکیده عربی:إن التناسخ یعد من المسائل التی اهتم بها العلماء من مختلف القومیات والأدیان، وأما المعاد الجسمانی فهو من المفاهیم التی أشارت إلیها النصوص القرآنیة بصراحة، حیث اعتقد بها المسلمون علی مر العصور. ومع هذا، فإن مفهوم المعاد الجسمانی قد واجه دائما نقدا جادا، منها اتساقه مع التناسخ، الأمر الذی یعد محالا فی المعتقدات العامة. یقوم الباحث فی هذه المقالة ببیان الصلة بین التناسخ والمعاد الجسمانی فی الجسم العنصری، وذلک فی إطار رؤیة الفلاسفة وعلماء الکلام، وبالتالی یقوم بطرح الرأی المختار. وقد أثبتت أهم نتائج البحث أن رؤیة ابن سینا وصدر المتألهین تؤکد علی أن المعاد الجسمانی بالجسم العنصری هو مصداق للتناسخ. إلا أن علم الکلام لا یرون هکذا سنخیة بسبب رؤیتهم الخاصة للتناسخ.