پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1398 | دوره:8 | شماره:1 |تعداد مقالات:16

داستان شیر و نخجیران مثنوی معنوی یکی از پیچیده ترین داستان های این کتاب است که ویژگی های منحصربه فرد آن ظرفیت شگفت انگیزی را برای خوانش های متعدد فراهم می کند. نظریه ی رمزگان رولان بارت یک چارچوب نظری روشمند و خلاقانه است که به خوبی می تواند از پسِ پیچیدگی ها و دلالت های گسترده ی متن ادبی برآید. تلاش پژوهش حاضر در این راستاست که با به کارگیری نظریه ی رمزگان رولان بارت به عنوان الگو، به روایت شناسی یکی از داستان های بلند مثنوی معنوی با عنوان «نخجیران و شیر» بپردازد و نشان داده شود که روایت این داستان تا چه اندازه از کیفیتی باز در تولید معانی مختلف برخوردار است. همچنین، ضمن بررسی ویژگی های خاص زبان مولانا در این روایت، میزان قابلیت نظریه ی رمزگان را در تحلیل یک متن کلاسیک و کاملاً بومی ادب پارسی بیازماید. ازجمله دستاوردهای پژوهش حاضر می توان به این موارد اشاره کرد: 1. روایت نخجیران و شیر تنها یک متن صرفاً خواندنی نیست، بلکه با توجه به داده هایی که از کاربرد نظریه ی رمزگان بر آن به دست آمده، ظرفیت کاملاً مناسبی برای نوشتنی خواندنی شدن دارد. 2. از مهم ترین فاکتورهایی که این روایت را به متنی باز و متکثر تبدیل می کند، ویژگی های خاص روایتگری راوی در این داستان و نیز ماهیت کاملاً تمثیلی روایت است.

شعر میراث، در آخر شاهنامه، از زمان چاپش در 1338 تاکنون با اقبال فراوانی روبه رو بوده که بازنشر آن در کتاب ها و تارنماهای مختلف نشانه ی این اقبال تواند بود؛ امّا تفسیرهای نوشته شده بر آن، اشارات بسیار اندک و اغلب اشتباهی است که درباره ی بندهای آشنا در نیمه ی نخست شعر نوشته شده و سایر بندها در نیمه ی دوم فروگذاشته شده که نشان از دیریابی و ابهام بخش هایی از آن دارد؛ لذا در این شعر، دوگانه ای ناساز (جاذبیّت هم زمان با مانعیّت) گرد آمده که توجّه برانگیز است. این جستار به شیوه ی تحلیلی-توصیفی، دیالکتیک خوانش ها و نگرش ها را با بهره گیری از رویکرد زیبایی شناسی دریافت می کاود و نشان می دهد که رویکرد خوانشی به شعر میراث در این شش دهه، اجتماعی بوده است. آنچه باعث دیریابی و بدفهمی شعر شده، رمزگانی سرکش و ناآشناست که تفسیر آنها، می تواند گره ها را بگشاید و خوانش تازه ای را فراروی خواننده بگذارد که این جستار بدان پرداخته است.

پژوهش حاضر، بازی ها و ترفندهای بحث برانگیز در حوزه ی زبان غزل پست مدرن را بررسی کرده است و کوشیده با پرهیز از تعصب، زبان و بازی های زبانی، این جریان را که گاه تا مرز زبان بازی و زبان پریشی پیش رفته، بررسی کند. نکته ی شایسته ی توجه در پژوهش هایی از این دست آن است که در تفکر پست مدرن، شاعر با زبان برخوردی متفاوت دارد و محقق در مطالعه ی چنین آثاری با غلبه ی زبان بر معنا و فرم بر محتوا روبه رو خواهد بود. در این دیدگاه، «زبان» ابزاری در خدمت معنا نیست، بلکه زبان و زیبایی آفرینی آن می تواند هدف نهایی مؤلف باشد که این موضوع با معیارهای زیبایی شناسانه ی محقق سنّتی منطبق نیست. اما سؤال مهم در آسیب شناسی غزل پست مدرن این است که: هنجارگریزی/ هنجارستیزی شاعران پست مدرن و خروج آن ها از قاعده مندی زبان تا چه حد موجه است؟ و آیا قاعده و قانونی برای این هنجارشکنی های زبانی هست؟ پژوهش پیش رو کوشیده است بازی های زبانی رایج در غزل پست مدرن ایران را بررسی کند و به پرسش های بالا پاسخ دهد.

«خواننده ی درون متن» رویکردی انتقادی در ادبیات است که پایه ی آن بر اساس نظریه ی خواننده محور بنا شده است. ولفگانگ آیزر و آیدن چمبرز با کاربست آن در متن برای برقراری ارتباط دوسویه ی بین نویسنده و خواننده، به دنبال رمزگشایی از خویشتنِ دوّم مؤلّف در متونِ باز هستند؛ زیرا مؤلّف زبده شگردهایی را درون متن می آفریند و خواننده با نسبیّت باوری در هر بار خوانش، با کشف شگردی به عنوان برگ برنده و ارتباط با مؤلّف، پاداش دریافت می کند. در میان آثار فاخر کلاسیک، حکایت شیخ صنعان جزء آثاری است که سرشار از این شگردهاست. ارتباط مؤلّف از گذر این دیدگاه، به همراه خوانش خلاّق خواننده ی معاصر، چهره ی جدیدی از ادبیات ایرانی اسلامی به جهان عرضه می کند. این مقاله بنابر مؤلّفه های مستتر از خواننده ی درون متن و اصول روایت شناسی، به دنبال یافتن نشانه هایی از این رویکرد در حکایت شیخ صنعان است. نگارندگان با بررسی این رویکردها و تطبیق آن با حکایت شیخ صنعان، اثر مورد نظر را دارای قابلیت بالایی برای رمزگشایی خواننده ی درون متن دانسته اند. قدرت عشق، تنوع واژگان، نوع روایتِ راوی، گره گشایی، گره افکنی و کنش های استعلایی، ارتباط دوسویه ای را بین مؤلّف و خواننده ی خاص «برای سیر به ژرف ساخت داستان» ایجاد کرده است.

در اندیشه ی عرفانی، علاوه بر «مقام عاشقی» به عنوان مقام اولیای مشهور، «مقام معشوقی» وجود دارد که مقام اولیای پنهان و مستور است. در این مقاله، با بررسی نظریه های بزرگان تصوّف از آغاز تا پایان سده ی هفتم هجری درمی یابیم که چنین دیدگاهی درباره ی مراتب عشق، در اندیشه های احمد غزالی، عین القضات همدانی، روزبهان بقلی شیرازی، شمس تبریزی و سلطان ولد آمده است و برآمده از عبارت «یُحِبُّهم» در قرآن و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است. در اندیشه ی متعالی عرفانی، مقام معشوقی، بسیار برتر از مقام عاشقی است. سالک در مراتب عشقِ به حق به مرتبه ای می رسد که جایگاه عاشق و معشوق عوض می شود و این بار خدا عاشق بنده است و بنده در جایگاه معشوقی قرار دارد. رسیدن به چنین مقامی مستلزم دیدار سالک با فردی است که به مقام معشوقی رسیده است. به زعم سلطان ولد، شمس تبریزی از جمله کسانی است که به مقام معشوقی رسیده است و مولانا نیز پس از دیدار با شمس به این مقام نائل می شود. با مطالعه ی زندگی مولانا به عنوان نمونه، و تطبیق «مقام معشوقی» او با نظریه ی «فردانیّت» به این نتیجه می رسیم که مراحل رسیدن به این مقام، مطابق با مراحل دستیابی به فردیّت (کشفِ سایه، انکشافِ آنیما، تجلّیِ پیر خردمند و. . . ) در اندیشه ی کارل گوستاو یونگ است و شمس تبریزی به عنوان پیر خردمند، شخصیت مولانا را گسترش داده، به تولّد دوباره رسانده است.

هدف مقاله ی حاضر، تبیین پایه های شناخت حافظ، بر اساس طرح واره های قدرتی است. از این رو، این مقاله بر آن است که نشان دهد از منظر زبان شناسی شناختی، استعاره صرفاً ابزاری زبانی در راستای تزیین کلام نیست، بلکه قطعاً ابزاری شناختی است. چارچوب نظری این مقاله وامدار نظریه ی طرح واره های تصویری جانسون است. در این مقاله، پس از تأملی بر سمت و سوی زبان شناسی شناختی، بر روی استعاره درنگ کرده ایم و آنگاه با معرفی نظریه ی طرح واره های تصویری و شاخه های آن، به گزارش طرح واره های قدرتی شعر حافظ پرداخته ایم. در پایان، این مقاله، به این نتیجه می رسد که استعاره های قدرتی شعر حافظ، نشانگر نظام شناختی او هستند و تقویت کننده ی شالوده ی تجربیات او به حساب می آیند. بی تردید به مدد کشف نگاشت های استعاری حافظ، در حوزه ی استعاره های قدرتی می توان خوشه هایی را که از این بدنه ی اصلی روییده اند، کاوید و گزارش کرد و نیز دریافت که استعاره های قدرتی حافظ تابع تعداد محدودی نگاشت هستند و این نگاشت ها از وحدت نگرش حافظ و کنش های پایدار او با محیط فرهنگی و فیزیکی و. . . سرچشمه می گیرند.

سید حسن حسینی از سرشناس ترین شاعران و نویسندگان متعهد انقلاب اسلامی، در سه اثر خود به طنز روی آورده است. مقاله ی حاضر با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی گونه ها، شگردها و درونمایه های طنز در سه کتاب حسینی به نام های براده ها، نوشداروی طرح ژنریک و فستیوال خنجر اختصاص یافته است. حسینی در این سه اثر، هم از گزین گویه، هم از قالب های شعر کلاسیک و هم از شعر نیمایی و سپید استفاده کرده است. همچنین، با نظر به طبقه بندی ما از شگردهای طنزپردازی در سه دسته ی کلّی «نمایشی»، «روایی» و «شعری»، طنزهای این سه کتاب بیشتر طنزهای نمایشی با استفاده از شگردهای اغراق و تهکّم، به ویژه طنزهای شعری با استفاده از شگردهای تشبیه و استعاره است. به علاوه، پربسامدترین درونمایه ی طنزهای حسینی را انتقاد فرهنگی در زمینه ی هنر و نیز انتقاد اجتماعی در زمینه ی اقتصاد تشکیل داده اند.

با پیدایش نظریه های ادبی و غیرادبی از جمله نظریه های روان شناختی، ارتباط چندسویه بین علوم مختلف پدید آمده است؛ از جمله ارتباط بینارشته ای ادبیات و روان شناسی. این اتفاق باعث شد تا ادبیات محملی برای نگرش و تحلیلی روزآمد، کارآمد و خوانشی متفاوت تلقی شود. ادبیات به مدد نظریه های روان شناسی، خود را ملموس تر، عینی تر، عمل گراتر عرضه نموده است و بر جذابیت خود در متون ادبی، به ویژه در متون عرفانی افزوده است. از جمله ی این نظریات، نظریه ی ساختار شخصیت و ابعاد ذهن فروید و فرایند تفرّد یونگ است. موضوع این پژوهش، بررسی بُعد تعلیمی رؤیا با توجه به نظریات فروید و یونگ با محوریت حکایت «پادشاه زاده که. . . » از دفتر چهارم مثنوی است. این پژوهش نشان می دهد که «رؤیا» شاهراه دستیابی به ضمیر ناخودآگاه انسان است. مولوی در این حکایت، به مخاطب می آموزد که لازمه ی رسیدن به توازن، تعادل شخصیت و رسیدن به تفرّد، تعامل یکپارچه ی تمام ابعاد شخصیت روانی فرد است.

نشانه شناسی به گونه ای نظام مند به بررسی، تحلیل، تفسیر و فهم نشانه های متن می پردازد. یکی از مشخصه های بنیادین روایت های عرفانی، رمزپردازی است. در این نوشتار برای رمزگشایی و تفسیر روایت ها، دریافت متن و فهم کارکردهای روایی آن، به نشانه شناسی عناصر روایی در سه اثر اصیل و تأثیرگذار کشف المحجوب، رساله ی قشیریه و تذکرة الاولیاء پرداخته ایم. یکی از رویکردهای کارآمد نشانه شناسی و متناسب با افق روایت های عرفانی، روش چارلز سندرس پیرس است. با توجه به اهمیتی که نظریه ی پیرس برای تعبیر و تفسیر قائل است و بر کارکرد ارجاعی نشانه ها تأکید می کند، عناصر روایی روایت های عرفانی را در سه اثر یادشده بر اساس رویکرد پیرس بررسی کرده ایم. این عناصر شامل شخصیت ها، تقابل و تضاد، تکانه و پیوند، زاویه ی دید و تمهید زمانی است. مهم ترین مشخصه ی نشانه های روایی، باهم بودگی آن نشانه ها با تناقض و تضاد است که از مشخصه های تجربه ی امر قدسی است. همچنین، این باهم بودگی شیوه ای است برای مقابله با اندیشه های ظاهری و رسمی، تا نشان دهد که این تجربه ی دینی و سلوک عارفانه است که مایه ی تحوّل و ارتقای روحی می شود. بر این اساس، آشکارگی ضدروایت، عناصر و شخصیت های منفی نیز در بافت ساختار روایت ها تبیین می گردد.

اکثر پژوهش های پیشین در ایران، با توجه به الگوی لیچ به بررسی هنجارگریزی در شعر پرداخته و در نتیجه، به هنجارگریزی گفتمانی توجهی نداشته اند؛ در حالی که اگر کار زبان شناسی فقط به مطالعه جنبه های آوائی، نحوی و معنائی منحصر شود، سهمش در بررسی های ادبی بسیار محدود می شود. به همین سبب، این مقاله، برای بررسی نوآوری های زبانی در شعر، از الگوی شورت استفاده کرده که هنجارگریزی گفتمانی را برای اوّلین بار در مورد شعر به کار گرفته است. محدوده این بررسی، آثار نسل جدید شاعران کلاسیک امروز ایران است. هدف از این پژوهش، این است که مشخص شود چه گونه هائی از هنجارگریزی گفتمانی در شعر کلاسیک امروز رواج دارد و هر کدام، چه ارزش های بلاغی را در بر دارند. نتایج این پژوهش نشان می دهد هشت گونه نوآوری در سطح گفتمانی در شعر کلاسیک امروز رواج دارد که بعضی از آنها برای اولین بار در این مقاله معرفی شده اند.

کشف میزان بهره گیری شاعران بزرگی چون حافظ از تخیل و مهارت های زبانی در انتقال مفاهیم شعری، یکی از راه های دستیابی به ماهیت ادبیات و موثر سخن گفتن است. در مقاله حاضر، لایه های سبکی (واژگانی، نحوی، بلاغی) یکی از غزلیات مدحی حافظ، تحلیل شده و از دو بخش «روساختی» و «ژرف ساختی» تشکیل یافته است. بخش نخست در حوزه ساختار و فرم، شامل تحلیل لایه واژگانی و نحوی، و بخش دوم مربوط به حوزه مضمون و تخیل، دربردارنده تحلیل لایه بلاغی و تصاویر دراماتیکی شعر حافظ است. در بخش دوم، از دیگر غزل های حافظ نیز نمونه هایی آورده شده است. این مقاله همچنین می کوشد تا با نگرشی تازه، پیوستگی ذهن و زبان حافظ را به مضمون های ازلی به اثبات برساند؛ مضامینی که به مبدأ پیدایش انسان و حیات او پیش از هبوط به این کره خاکی می پردازند. منطقی که همزمان، واژگان و ترکیبات زبانی و تصاویر شعری او را تحت تاثیر و تصرف خویش قرار می دهد و سازنده منظومه فکری حافظ است؛ منظومه ای که هنوز پس از گذشت چندین قرن، پژوهشگران را به حل معمای لفظ و معنا در شعر حافظ فرا می خواند.

نام پژوهی یا عنوان پژوهی، یعنی نقد و بررسی نام یک نوشته یا سروده، هرچند در ایران هنوز جایگاهی نیافته، میان فرنگیان و عرب ها پایگاه بلندی دارد و درباره ی آن و بر بنیاد آن پژوهش های بسیاری انجام گرفته است و می گیرد. در این گونه پژوهش ها، معنی نام، پیام آن و پیوند آن با متن و موضوع بررسی، و از رهگذر آن، راهی به درون متن گشوده می شود. با چنین نگاه و نگرشی، این پژوهش نام کتاب ارجمند روزبهان بقلی، عبهرالعاشقین را به نقد و بررسی گرفته است. پرسش بنیادین این است که معنی و پیام این نام چیست و با متن و موضوع کتاب چه پیوندی دارد؟ در پی پاسخ به این پرسش ها، پس از درآمدی درباره ی نام پژوهی، نام گذاری، گونه های روشن، تاریک و خاکستری نام، به شیوه ی هرمنوتیکی، به ویژه تحلیل معنی شناختی واژه ی «عبهر»، گمانه هایی پیشنهاد و گزارش شده اند؛ مانند اینکه روزبهان بر بنیادی ادبی و تشبیهی، کتاب خویش را باغ و بوستان یا گل و شکوفه ای پنداشته است که خواننده می تواند با تفرج در آن و تأمل در رنگ وبو و جلوه و جمال، یعنی مطالب و موضوعات آن با عشق، مسائل و مقولات آن هرچه بیشتر آشنا گردد و یا آن را همچون دسته ی سوسن یا نیلوفری، به ویژه نرگسی پیشکش خوانندگان کرده است.

سیر العباد إلی المعاد نخستین معراج نامه ی منظوم ادب فارسی و داستان درماندگی روح سنایی در عالم مادّه و اشتیاق سفر و بازگشت به عالم معناست. سنایی مراتب وجود را از جمادی و حیوانی تا انسانی طی می کند و به مرتبه ی عقل کلّی می رسد و سپس به پیکر آخشیجی خود باز می گردد. بررسی ساختار داستان های قهرمانانه از سوی جوزف کمبل، منجر به طرح نظریه ی «تک اسطوره» مبنی بر هستی مندی همیشگی یک قهرمان با پیکرگردانی مداوم شد و کریستوفر ووگلر در کتاب «سفر نویسنده»، ریخت دیگری از این نظریه به دست داد و ساختار سفرهای قهرمانانه را در دوازده بخش و هفت کهن الگو بازنویسی کرد. در این جستار مراحل سفر قهرمان در سیر العباد الی المعاد بر پایه ی الگوی ووگلر و با روش توصیفی تحلیلی سنجیده شده است و دستاورد پژوهش نشان می دهد که ساختار کلی سفر سنایی با الگوی سفر نویسنده تطبیق دارد، اگرچه در بعضی مراحل ناسازی هایی دیده می شود که گاه برآمده از تفاوت در تعریف مفهوم قهرمان در دو نظام عرفان و اسطوره و گاه نشانه ای از سستی شگردهای داستانی سیرالعباد الی المعاد است.

نقد کهن الگویی روشی نوین در بررسی متون ادبی است. یونگ با طرح و شرح دو مقوله ی ناخودآگاه جمعی و کهن الگو، به این شیوه از نقد انسجام بیشتری بخشیده است. کهن الگوها میراث مشترک تمدن بشری هستند که در ناخودآگاه جمعی ذخیره شده اند. «آنیما» مهم ترین کهن الگو محسوب می شود و منظور از آن، «نیمه ی زنانه ی روح مرد» است. این کهن الگو در ادب فارسی از جمله ی منظومه ی ویس و رامین به صورت معشوقه تجلی یافته است. از این رو، در مقاله ی حاضر، مهم ترین نمودهای کهن الگوی آنیما در قالب شخصیت «ویس»، معشوقه ی رامین، به روش توصیفی تحلیلی واکاوی شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که عشق میان ویس و رامین در یک نگاه به وجود آمده است. ویس شخصیتی دوقطبی دارد و گاهی با عشوه و بی محلی باعث آزردگی خاطر رامین می شود و زندگی را بر او تلخ می کند و گاهی با نزدیک شدن به عاشق و برآوردن خواسته های او، کامش را شیرین می سازد و زندگی دوباره ای به دلداده می بخشد. . یونگ نیز در ارتباط با آنیما به این موضوعات اشاره کرده است.

از دیرباز تاکنون یکی از دغدغه های انسان، چگونگی برخورد با طبیعت، توجیه و فرجام کار جهان بوده است. به همین منظور، در زندگی خویش از طریق باورهای هستی شناسانه، به تبیین کائنات و چگونگی آفرینش پرداخته است. یکی از این باورهای اسطوره ای، «آیین زروان» است. باید گفت که آیین زروانی در تاریخ مزدیسنا به منزله ی امر گذرنده و غیرثابتی نبوده، بلکه یکی از مبانی اوّلیه ی آیین زرتشتی محسوب می شد. بعضی «زروان» را مکان مطلق (ثواش) و بعضی او را زمان مطلق دانستند و گاهی مفهوم (قدر) و سرنوشت نیز داشته است. ضرورت بررسی این مسئله در اهمیت درک نکته ها و اعتقادهای دیرین است که پرده از معانی و رموز شاهنامه برمی دارد و باعث گره گشای بعضی از پیچیدگی ها می شود؛ زیرا حکیم فردوسی میان پدیده های شگفت انگیز اسطوره و قهرمانانی که وجودشان در حماسه ضروری است، تلفیقی ایجاد کرده، اسطوره و حماسه را به یکدیگر اتصال داده است. مسئله این است که آیا می توان تجلّی «زروان» را در شاهنامه ی فردوسی با هستی زال مقایسه کرد؟ همچنین، عناصر طبیعی و یاریگران زروان در شاهنامه به صورت نمادین کدامند؟ در این مقاله، بازتاب نظریه های زروانی در هستی، تولد، ازدواج زال، پیروزی رستم بر اسفندیار از یک سو، و رستم و شغاد به عنوان فرزندان زروان، یعنی «هرمز و اهریمن» از سوی دیگر کاملاً مشهود است.

بسیاری از راویان تاریخ های کلاسیک فارسی سعی می کنند به صورت خودافشایی یا غیرمستقیم، عینیت گرایی یا بی طرفی خود را با مخاطب در میان بگذارند؛ از میان این مورخان، «مؤلف راویِ» سلجوقنامه با وجود سال ها خدمت در دربار و معلمی دو تن از شاهان سلجوقی، آشکارا در درون متن چنین ادعایی نمی کند، ولی با ارجاع به نشانگان متنی می توان به شکل هایی از تکاپوی غیرمستقیم وی دست یافت که سعی می کند روایت خود را درست، دقیق و خالی از موضع گیری بنمایاند تا ضمن جلب اعتماد مخاطب، واقعیت ها را به شکلی ویژه تولید کند یا رواج دهد. این نوشتار انواع گفتمان سازی و مداخله ی آگاهانه یا ناآگاهانه ی مولف-راوی سلجوقنامه را در برساختن واقعیت یا واقعیت های تاریخی آل سلجوق، با استناد به تمایز نهفته در دو اصطلاح روایت شناختی «داستان» و «گفتمان» و نیز با تکیه بر انواع گفتمان در صورت بندی ژپ لینت ولت طبقه بندی و تحلیل کرده است. نتیجه نشان می دهد که مؤلف راوی دانسته یا نادانسته در قالب انواع گفتمان وجهی، توضیحی، انتزاعی، عاطفی و ارزیابی کننده با فروعات آن ها، سطوحی از واقعیت را به نفع یا علیه کسانی سوق داده یا تثبیت کرده است که پیامد آن، مشروعیت بخشی به برخی رخدادها و اشخاص یا مشروعیت زدایی از آن هاست.