پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1397 | دوره:7 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

هر گونه تغییر در زبان به عنوان یکی از کانون های معناساز در متن، منجر به خلق سبک و معنایی جدید خواهد شد. یکی از شگردهای فُرمی و معنایی زبان، کارکرد فرازبانی آن است. در فرازبان، توجه متن به خود زبان معطوف، و در نتیجه، بر عینیت و مادیت زبان تأکید می شود و در ساحت معنایی متن نیز تغییراتی رخ می دهد. فرازبان در متون تعلیمی که قصد القای معنی خاصی را دارند، از اهمیتی مضاعف برخوردار است. بر اساس این تمهید زبانی، در این پژوهش تلاش شده تا با روشی توصیفی تحلیلی و با تکیه بر رویکرد فرمالیستی، ظرفیت ها، مصداق ها و کارکردهای فرمی و معنایی فرازبان در گلستان سعدی بررسی شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که جانشین سازهای هم معنای واژگانی و جمله ای، ترکیب نظم و نثر، گفتگو و تمثیل و. . . از مهم ترین مصداق های فرازبانی در گلستان، و کارکردهای زیباشناختی، بینامتنیتی، اقتدار و تک صدایی، انسجام و تحکیم معنی، از مهم ترین برآیندهای این شگرد است.

مکتب انسان گرایی یکی از سه شاخه ی مهم روان شناسی در سده ی بیستم به شمار می رود. چهره ی شاخص این مکتب، «آبراهام مزلو» نام دارد که کوشید برخلاف مکاتب دیگر، به بررسی بهترین نمونه های انسانی بپردازد. تأکید او در این زمینه بر رفتارهای مثبت و مبتنی بر واقعیت انسان بوده است. مزلو ریشه ی رفتارهای آدمی را در نیازهای او دانسته است و برای آن سلسله مراتبی پنج پله ای تعیین کرده است که شامل نیازهای فیزیولوژیکی، ایمنی، عشق و تعلق، احترام و خودشکوفایی می شود. در این بین، توجه ویژه ی مزلو به خودشکوفایی، منجر به پیدایی نظریه ای به همین نام شده است. از دید او، خودشکوفایی تبلور خودِ انسانی در بالاترین سطح ممکن است. مزلو مؤلفه های متعددی برای چنین افرادی ذکر کرده که «درک بهتر واقعیت و برقراری رابطه ی آسان تر با آن» از جمله ی آن هاست. در مقاله ی حاضر، با روش توصیفی تحلیلی، مؤلفه ی مذکور در اندیشه و زندگی ناصرخسرو بررسی شده است؛ چراکه او در پهنه ی ادب فارسی به عنوان چهره ای واقع گرا شناخته می شود و انسان جایگاهی رفیع و نقشی محوری در ساختار فکری وی دارد. مهم ترین شاخصه های «ادراک واقعیت» در زندگی و اندیشه ی ناصرخسرو که با نظریه ی مزلو همخوانی دارد، عبارت است از: «درک و داوری درست واقعیت و شناخت دقیق افراد دغلکار»، «شکستن سنت های کلیشه ای حاکم بر جامعه از راه اعتراض»، «توجه ویژه به منطق و استدلال»، «استقبال از پدیده های ناشناخته»، «نبودِ ثبات روحی و ذهنی در برخی موارد» و «روشنفکری و پژوهشگری».

«رئالیسم جادویی» یا «واقع گرایی جادویی» شیوه ای نو در داستان نویسی معاصر است که در آن، عنصر واقعیت و خیال درهم می آمیزد و اثری فوق انسانی را رقم می زند. در این گونه داستان ها عنصر واقعیت و خیال به گونه ای با هم ادغام می شود که به صورت طبیعی و باورپذیر برای مخاطب خود می شود. رئالیسم جادویی زیرمجموعه ی مکتب رئالیسم است و نمی توان آن را یک مکتب مستقل دانست؛ چراکه چارچوب مستقل و تازه ای ندارد و بسیاری از عناصر داستان های رئال را با خود به همراه دارد. مقاله ی پیش رو، ابتدا به بررسی مبانی رئالیسم جادویی همراه با دیدگاه منتقدان و صاحب نظران ادبی اشاره کرده است و در ادامه به بررسی ویژگی ها و مؤلفه های رئالیسم جادویی در رمان «پریباد» نوشته ی محمدعلی علومی پرداخته است. در رمان پریباد، حضور عناصر وهمی و خیالی همچون پری، دیو، بال درآوردن انسان، بارش خون و محو شدن شهر و. . . داستان را در زمره ی آثار رئالیسم جادویی قرار داده است.

از زمانی که قرآن کریم، این معجزه ی الهی بر پیامبر اکرم نازل شد، ادیبان و سخنوران ادب فارسی همچون دیگر ملل، از نظر لفظی و معنوی، از این روح هستی بخش بهره ها جسته اند و آثار خود را به وسیله ی آن زینت بخشیده اند. علمای علوم بلاغی این اثرپذیری ها را که گاه آشکار و گاه پنهان بوده است، به نام های اقتباس، تضمین، تلمیح، حل و. . . نامیده اند. با پژوهش در کتاب هایی که به اثرپذیری از قرآن با توجه به صنایع ادبی پرداخته اند و نیز مثال های ارائه شده در آن ها، به نظر می رسد که بعضی دو صنعت «اقتباس» و «تضمین» را یک صنعت به حساب آورده اند و تفاوتی بین آن دو قائل نشده اند. در این مقاله، با جستجو در کتاب های بلاغی و ادبی و نیز در شواهد مثال، تفاوت اقتباس و تضمین و مرز بین آن دو مشخص می گردد.

بحث انواع در محافل ادبی جهان بسیار پردامنه مطرح شده است و تحولات بسیاری از روزهای آغازین طرح مستقل آن از سوی ارسطو به خود دیده است. اما در محافل ادبی ما، توجه به آن بسیار سطحی بوده است، به گونه ای که این توجه سطحی مانع طرح بحث های تازه در این باب گردیده است؛ بحثی که به شکل دست وپا شکسته و ابتدایی وارد مباحث ادبی ما گردیده و بدون معادل سازی با ادب فارسی و پرورده شدن، گاه مطالبی از آن می یابیم و نمونه ها و اجزای آن هم به تبع کُل ناقص است. در این مقاله، سعی کرده ایم برخی نقص ها را نمایان سازیم و نمونه های تازه ای از بحث انواع را مطرح کنیم و نشان دهیم گنجاندن آثار در انواع ارسطویی چندان دقیق نیست و نیاز به بازنگری جدی دارد. بحث سیالیت زیرگونه ها، استقلال آن ها، گونه های غالب و مغلوب و نیز متروژانر یا گونه ی مادر از بحث هایی است که در حد فضای کنونی به آن ها پرداخته ایم و راه را برای نقد و ادامه ی بحث باز می بینیم.

در مقاله ی حاضر، کوشیده ایم با تحلیل عناصر ساختاری و دستوری متن مقالات شمس و با رهیافت های معنی شناسانه (سمانتیک: Semantic) خواننده را به خوانشی نو و دگرگونه از این اثر سترگ فراخوانیم. همچنان که مطالعات ساختاری نشان می دهد که انواع ادبی از الگوهای نحوی و دستوری معینی پیروی می کنند. وجوه فعل و انواع اسم و ضمیر، تأثیرات معنی شناسانه خاصی در زبان دارند. بدین ترتیب، می بینیم که شمس چگونه با استفاده از فنون مختلف حذف، فاصله گذاری و بهره بردن از ابزارهایی همچون وارونه سازی معنا، ایجاد ساخت های رمزگونه و ورود به قلمروی مجاز، توسعی در نظریه ی تشابه ایجاد کرد که منجر به عدم تعین و عدم قطعیت و ابهام در کاربرد کلمه شد و می بینیم که چگونه در این حالت، زبان از جنبه ی ایضاحی خود می کاهد تا بتواند حالتی افراطی و پیشرو (آوانگارد) پیدا کند.

ورود مدرنیته موجب تغییرات گسترده ای در سطوح مختلف جامعه ی ایران، از جمله سطح فکری و فرهنگی شد و گفتمان عرفانی که می توان گفت از گفتمان های سنّتی مسلط در فرهنگ ایرانی بود، دچار تغییراتی شد. رمان های فارسی، از جمله بسترهایی بودند که این تغییرات را نشان دادند یا خود در زمینه ی ایجاد دگراندیشی مؤثر واقع شدند. بنابراین، بررسی آن ها می تواند نقش مهمی در جریان شناسی عرفان و جایگاه عرفان در دوره ی معاصر داشته باشند. هدف این پژوهش نیز بررسی بازنمایی گفتمان عرفان در رمان جزیره ی سرگردانی و ساربان سرگردان از سیمین دانشور است. در این رمان، سه گفتمان «سنّتی»، «مدرن» و «نیمه سنّتی» بازنمایی شده است. در گفتمان سنّتی، تکیه بر این است که عرفان در همان مفهوم سنّتی خود برای رهایی انسان از سرگردانی، دوباره احیا شود. اما در گفتمان مدرن، به انتقاد از عرفان پرداخته شده است و نقشی برای این اندیشه، در حلّ مشکلات جامعه ی معاصر قائل نشده اند. بازنمایی این دو گفتمان با «بدنمایی» یا حداقل، نقطه ضعف داشتن همراه بوده است. در گفتمان «نیمه سنّتی» که بازنمایی با «خوب نمایی» همراه است، نویسنده مبتنی بر آموزه های عرفان سنّتی، عرفانی ارائه داده است که با جامعه ی مدرن همخوانی دارد.

کتابِ من زنده ام از آثار پیشگام حوزه ی نشر خاطرات خودنگاشت زنان در دوران اسارت است. شناخت روان شناسانه ی ابعاد مختلف کیفیات روحی زنان رزمنده در دوران اسارت، برای افزایش روحیه ی پایداری و استقامت و نیز الگوگیری از این شیرزنان ضروری است. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش تحلیلی توصیفی به روان شناسی تحلیلی این اثر بپردازد. هدف این جستار، بررسی و شناخت کهن الگوهای نظریه ی یونگ در این روایت است. نتایج پژوهش نشان می دهد که هر یک از شخصیت های موجود در روایت، منعکس کننده ی یکی از کهن الگوهای نظریه ی یونگ است. کهن الگوی مادر اعظم در این روایت، شامل دو مصداق «مادر» و «وطن» است. مصداق کهن الگوی شخصیت «پیر خردمند» یا «پیرمرد دانا» در این اثر، «امام خمینی(ره)» است که رهبر و راهنمای معصومه بوده، باعث تحول فکری او شده است. در این روایت، کهن الگوی آنیمای مثبت، شخصیت «سید صفر صالحی» را به کنش های مختلف برانگیخته است. آنیمای مثبتی که معصومه در دل سید صفر صالحی افکنده، او را مبدل به فردی مصمم کرده است که تکامل و جاودانگی خود را با وجود معصومه و زندگی در کنار او می داند. از سوی دیگر، به دلیل حضور مؤثر یک بانو در فعالیت های مردانه با تجلی و ظهور آنیموس در روان معصومه آباد مواجه هستیم. بر این اساس، قهرمان این روایت، زنی آزاده و قدرتمند است که هم پای مردان به مبارزه می پردازد و در فراز و نشیب انقلاب به عنوان یک عامل اثرگذار ظاهر می شود وآنیموس تقویت شده ی او در دوران اسارت، قوی ترین چهره ای را به نمایش می گذارد که زنی در عصر او می توانست داشته باشد.

برای درک بلاغت زبان فارسی و شناخت ظرفیت های آن در بیان معنا، باید از مطالعه و تحلیل ساخت های نحوی آن شروع کرد. تنها از این طریق می توان دانست که بیان یک مفهوم چگونه و با چه ساخت هایی امکان پذیر است. حصر و قصر از جمله مفاهیمی است که ساخت های نحوی متنوعی در زبان فارسی دارد. همین تنوع ساخت های نحوی بیانگر ظرفیت بالای نحو زبان فارسی در القای اغراض بلاغی و ایجاد تطابق تام بین فرم و قالب زبانی با معنا و غرض مورد نظر است. به همین منظور، در این نوشتار سعی شده است با تکیه بر سخن سعدی، تمام امکانات و ظرفیت های زبان فارسی در بیان حصر شناسایی و برای آن ها تقسیم بندی مشخصی به دست داده شود. حاصل این است که تمام امکانات بیان حصر در زبان فارسی به دو مقوله ی کلی تقسیم می شود: 1 فرایند فرازبانی یا زبرزنجیری که نشانه ی زبانی خاصی ندارد تا در زنجیره ی عینی زبان بتواند نمودار شود. «تکیه» تنها ظرفیت این فرایند است. 2 عوامل و نشانه های عینی زبان. ساخت های نحوی «اسنادی شده»، «استثنا»، «جابه جایی اجزا» و «استفاده از قیدهای مخصوص حصر» زیرمجموعه های این مقوله هستند.

نظامی گنجوی قصه گو و سراینده ای تواناست که با استفاده ی مناسب و بجا از ساختارهای زبانی، جهان داستان و جهان تک تک قهرمانان را آن گونه که می خواهد و بر وفق هدفی که دنبال می کند، شکل می دهد. نظامی چگونه موفق می شود با آمریّت و اتوریته، صدای خود را در داستان ایجاد کند، روال داستان را بر وفق هدف خود شکل دهد و خواننده را با خود همراه سازد؟ در این مقاله، به بررسی روش های نظامی در کنترل روال روایت می پردازیم. تحلیل گفتمان نظامی در منظومه ی خسرو و شیرین و بررسی کارکرد بینافردی و ذهنی زبان نشان می دهد که نظامی شگردهای مختلفی چون مدالیته (بیان حالت)، تعدّی، عمل گفتار، تغییر زاویه ی دید و کانون سازی را برای تثبیت آمریّت خود و هدایت روال روایت هوشمندانه به کار می گیرد و به سبکی رنگین و مؤثر دست پیدا می کند.

سعدی از جمله سخنورانی است که علاوه بر زبان فارسی، اشعاری نیز در قالب های مختلف به زبان عربی سروده که نشان دهنده ی کمال مهارت و تسلط وی بر این زبان است. در این پژوهش، استعاره که مهم ترین مبحث در بلاغت به شمار می رود، در اشعار عربی سعدی بررسی و نقد و تحلیل شده است. باید گفت سخنور شیرازی در مجموع 109 بار از تصویر استعاری بهره برده که از این میان، 25 مورد به صورت مصرّحه و 84 مورد به صورت مکنیّه به کار رفته است. وی در کاربرد استعاره بیشترین توجه را به تشخیص داشته، به گونه ای که در 82 مورد، تصویر استعاری خود را از این طریق ارائه کرده است. این شیوه ی کاربرد استعاره، سبب غنای تصاویر، پویایی، تحرک و حیات انسانی در اشعار عربی سعدی شده است. مهم ترین ویژگی تصویر استعاری را در این اشعار باید سادگی و روشنی آن ها دانست که به دور از هر گونه ابهام و ایجاد تزاحمی، در خدمت انتقال اندیشه ها و مضامین مورد نظر گوینده بوده اند.

قیصر امین پور، شاعر برجسته ی معاصر، علاوه بر شعر نو در غزل نیز تبحر وافی، و بیش از قالب های سنتی دیگر، در غزل سرایی ید طولایی دارد. غزل او سادگی و صراحت خاصی دارد و هیچ تکلف و تصنع خاصی در آن دیده نمی شود. غزل او امتداد جریانی در ادب معاصر است که بدان «غزل نو» می گویند و بیشتر نزدیک به شعر نو یا نیمایی است. حال و هوای عمده ی حاکم بر غزل او عبارتند از: بیان حدیث نَفْ س، توصیف حالات درونی و شخصی و نیز انتقاد ملایم اجتماعی. او از زبان ساده و تخاطب عادی و یا حتی محاوره برای حصول این بیان بهره می گیرد. این نوع شعر، فاقد قیدوبندهای سنتی غزل است؛ چه در حیطه ی محتوا و مضمون و چه در حیطه ی شکل و ساختار. از نظر شکل و ساختار، ابیات این نوع غزل کوتاه، و تمرکز وحدت معنایی شعر، بیشتر بر محور عمودی غزل است. در زمینه ی قافیه پردازی نیز به نوآوری هایی دست زده است و در غزل، بیشتر از ردیف و به صورت فعلی بهره جسته است. این مقاله به شیوه ی توصیفی تألیف یافته که با استمداد و استناد به ابزارهای آماری، به تبیین و توضیح بحث پرداخته است.