پژوهش های معماری اسلامی
سال:1396 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 14) |تعداد مقالات:7

محققین معتقدند که معماری ایرانی در دوره اسلامی روندی تکاملی داشته و همزمان با کاهش توده برای افزایش فضا خلاقیت فضائی ویژه ای بروز و ظهور نموده که موجب سهولت ارتباطات و افزایش آسایش ساکنین شده است. تعالیم اسلام به توصیف رفتار مناسب مسلمانان می پردازد و نظام ارتباطی خانه ها باید نمادی از الگوهای رفتاری شریعت و تسهیل کننده تکالیف شرعی یک مسلمان باشد. با توجه به اهمیتشناخت الگوهایی که مقبولیت و سهولت تکرار پذیری داشته و در معماری کنونی امکان حضورشان فراهم باشد این تحقیق به دنبال پاسخگوئی به این سوال است که در کدام الگوی متکامل خانه های سنتی کرمان، خلاقیت در گسترش چشم انداز حیاط و پیوستگی فضای بسته موجب توسعه پذیری آنها متناسب با ویژگی ساکنین شده و چگونه هندسه مستتر در فضای درونی با ویژگی های معنایی مکان هم افزایی یافته اند؟ این مقاله پس از مطالعه تطبیقی در سه محله سنتی شهر کرمان و با مقایسه پلان و فضای خانه های هدف با روش تحلیلی- توصیفی نشان می دهد که در روندی خلاقانه، کاملترین گشایش فضایی در حیاط خانه هایی صورت گرفته که ترکیبی از فضای حیاط، ایوان و ته گاه (صفه) می باشد. این خلاقیت برای گشایش و پیوستگی فضا در خانه هایی که دارای این الگو نبوده در محیط حوضخانه صورت گرفته که در متکاملترین نوع آن، ضمن رعایت حریم و قلمرو رفتاری شریعت با خلق فضای چلیپائی حوضخانه به گونه ای انتظام یافته که اولا امکان استفاده چندگانه از فضا را میسر نموده و در ثانی راه یابی به درون فضا و ترکیب داخلی آن به گونه ایست که نقاط تاکید بصری در نظامی چند لایه از مرکز حوضخانه در کف تا فضای هورنو مرکزی سقف بنا امتداد یافته است. این فضای مرکب ضمن ایجاد کوران و تهویه مناسب در ترکیبی از آب و نور موجب ایجاد محور عمودی است که از زمین تا آسمان امتداد یافته و مرکز حوض را به سقف آسمان پیوند زده است. نقش هندسه انتظام تک فضاهای سیالی است که برای کمال خود درون مرزهای یکدیگر لغزیده است و حرکت فیزیکی فرد و بصری چشم او موجب ایجاد چشم اندازهای جدید فضایی شده که با هم افزایی میدان های مغناطیسی در فرم های کاربندی و مقرنس در کنار حرکت روزانه و فصلی نور، الگوی خلاقانه ای از فضا ایجاد می شود که این امر باعث انبساط خاطر استفاده کنندگان و خلق تجربه های نوین فضائی می شود.

امروزه به دلایل گوناگون تامین سرزندگی و حیات محیط به یکی از دغدغه های اصلی نظام های مدیریت شهری تبدیل گردیده است. از آنجایی که محلات، ساخت و بافت اصلی شهرها را تشکیل می دهند، زندگی روزمره مردم در مقیاس محله به طور محسوسی قابل درک بوده وآنها را تحت تاثیر قرار می دهد. به دنبال تغییر در شرایط و عوامل موثر بر گسترش و توسعه شهری در دوران اخیر، محلات مسکونی انسان مدار جایگاه ویژه ای در شکل گیری شهرها داشته اند. هدف از به کارگیری تجلی اسم الحی در شکل گیری یک الگوی معنایی در طراحی محله، شناسایی عوامل موثر بر افزایش سرزندگی محله بوده تا ظرفیت جذب و حضور افراد و گروه های مختلف را در این فضاها ارتقاء بخشد. بین مراتب کمال انسان به عنوان خالق و همچنین کاربر محله و مراتب کمال محله به عنوان زمینه حیات مطلوب و فعل انسانی، همبستگی معنا داری وجود دارد و تقرب محله به مقام تجلی اسماء الهی از این دو بعد دارای اهمیت و منشاء اثر است.این تحقیق با رویکرد اسلامی و مبتنی بر منابع عقل و نقل با روش استدلال منطقی و تفسیری- تحلیلی بررسی انجام گرفته است. بنابراین برای شناسایی ابعاد و ویژگی های سرزندگی در محله اسلامی، متون اصیل اسلامی (قرآن و روایات ائمه (ع)) بررسی شده و عناصر مرتبط با محله شناسایی خواهد شد. سپس ابعاد آنها استخراج گشته و بازتاب اسماء و صفات الهی (به ویژه اسم جامع الحی) و ویژگی های جامع انسان کامل از جمله حیات او و ظهور آن در عرصه زندگی جمعی و محله مورد تفحص قرار گرفته و بدین نحو الگوی معنایی طراحی برای ایجاد محله ای منطبق با جهان بینی اسلام تدوین می گردد. چرا که، محله ای که با اتکاء به اصول و قواعد اندیشه توحیدی و اسلامی شکل می گیرد، در پس صورت، حاوی معنایی است که این معنا دست آوردی از اندیشه اسلامی است.

معماری توده عینیت یافته فرهنگی است که به آن تعلق دارد و یا از آن تاثیر می پذیرد. اگر معماری ایران نیز در طول دوره اسلامی مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد این واقعیت را که معماری متاثر از اندیشه و باورها در طول دوره اسلامی است آشکار می نماید در همین راستا هدف از این پژوهش نیز بازخوانی تاثیر اندیشه عرفانی بر پدیداری نمادگرایانه رنگ آبی در کاشیکاری مساجد می باشد. شروع اندیشه عرفانی مبتنی بر کشف و شهود با امام محمد غزالی (قرن پنجم) و با فلسفه مبتنی بر نور شیخ اشراق سهروردی (قرن ششم) همراه بود که در آن مراتب معرفت و آگاهی با مراتب نور و ظهور آن مطابقت دارد و با رشد تفکر عرفانی نور و رنگ جلوه بارزتری یافت بطوریکه رنگ در اندیشه عرفانی نجم الدین کبری (قرن هفتم) و شیخ علاءالدوله سمنانی (قرن هشتم)، جسمانیت و کثرت یافته نورالانوار است و هر رنگی نمایانگر باطنی (تمثیل) یک معناست. سابقه تاریخی نشان می دهد تشکیل انجمن های فتیان و فتوت نامه ها نقش مهمی را در انتقال باورها و اندیشه های عرفانی شیعی به صاحبان اصناف از جمله معماری داشته است لذا این بینش تمثیلی عرفانی خصوصا در معماری مساجد (جامع) که اوج جلوه گاه رمزی هنر معماران می باشد بکار برده شده است تا نشان دهد نیایشگاه ها می توانند محل برقراری برترین نسبت میان معماری و باور به شمار آیند. زبان عرفانی که زبان رمزی و تمثیل است به بهترین وجهی در معماری دوره صفویه که اوج تفکر شیعی عرفانی است متجلی شده است. تناظر میان حالات (اولیه) منازل سلوک عرفانی با تمثیل استفاده از کاشی آبی در معماری مساجد ایرانی که یکی از تاثیرات باورهای عرفانی می باشد، سبب گردیده است تا استفاده از کاشی آبی (چه لاجوردی و چه فیروزه ای) بصورت غالب از ابتدای بهره گیری تا استیلای تمام کاشیکاری در مساجد دوره صفویه (مسجد امام) باشد. در این پژوهش گردآوری داده ها و اطلاعات از طریق مطالعات اسنادی و کتابخانه ای صورت گرفته، سپس با تحلیل داده ها ضمن استفاده از روش توصیفی تحلیلی در بستر تاریخی با استفاده از شواهد تعیین گر به اثبات آن پرداخته می شود.

شناخت مراتب و فرایند ادراک انسان و نحوه تعامل او با هستی از موضوعات مهم در حوزه معماری است در دوران معاصر صاحبنظران حوزه معماری نسبت به شناخت مراتب ادراک انسان و نقش آندر فرایند خلق و ادراک آثار معماری بیش از پیش توجه نشان داده اند و با انتقاد به دیدگاه مدرن در توجه صرف به مرتبه حسی ادراک آنهم با تمرکز بر حس بینایی، لزوم توجه به همه مراتب ادراک انسان را مطرح می نمایند. البته امروزه حوزه ای که ادراک در آن بررسی می شود بیشتر حوزه روانشناسی محیط است. اما رویکرد پژوهش حاضر متفاوت است. از منظر این پژوهش یکی از مهمترین حوزه هایی که می تواند در فهم چیستی ادراک و فرایند آن کمک کند فلسفه است. لذا با مبنا قراردادن دیدگاه حکمت متعالیه به عنوان شالوده نظری خود در مرحله اول با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به تعریف انسان، قوای ادراکی و مراتب ادراک انسان و فرایند تحقق پذیری هریک از مراتب پرداخته و در مرحله بعد با استفاده از روش استنباط و استدلال منطقی به بیان تناظر میان مراتب ادراک انسان و عوالم هستی پرداخته و با کمک مدلهایی مراتب و مراحل ادراک انسان از هستی را تبیین می نماید. و بر اساس آن ها به بیان چگونگی تاثیر گذاری مرتبه ادراک انسان و سطح تعامل او با هستی بر شکل گیری کیفیت آثار معماری می پردازد. بر اساس پژوهش صورت گرفته می توان گفت انسان دارای چهار سطح ادراک (حسی، خیالی، عقلی وشهودی) متناظر با عوالم هستی است. و قوایی ظاهری (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه) و باطنی (حس مشترک، خیال، واهمه، حافظه، متصرفه) به تحقق ادراک او کمک می کنند. مطالعات نشان می دهد ادراک انسان منجر به ایجاد خزانه ای از معنا و صورت در نفس انسان می شود که این خزانه مهمترین منبع شکل دهی به ایده ها در انسان هنرمند است. زیرا انسان معمار با کمک قوه متصرفه خود و با مراجعه به خزانه معنا و صورت در نفس خود اقدام به آفرینش می نماید لذا کیفیت محتوای این خزانه بر کیفیت خلق آثار معماری تاثیرگذار است.همچنینبر اساس دیدگاه حکمت متعالیه استعدادهای ذاتی انسان و مهارتهای اکتسابی او نیز در کیفیت آثار معماری موثر هستند.

بازده عملکردی مسجد مانند هر فضای عملکردگرای دیگر، تحت تاثیر چیدمان فضایی آن قرار دارد. در واقع فضاهای مذهبی دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند که از آغاز اسلام تا کنون بدون تغییر باقی مانده و تنها مختص به خود این فضاها می باشند. این ویژگی های خاص سبب پایداری استفاده از الگوهایی خاص در معماری این گونه از بناها شده است. چگونگی ارتباط بین ورودی، حیاط و شبستان (های) مسجد از جمله این ویژگی هاست که در بسیاری از موارد وجود عنصری به عنوان ایوان در سازمان فضایی این بناها، نقش یک گره ارتباطی را ایفا نموده و به عنوان یک فضای نیمه باز، ارتباط میان حیاط و شبستان های مسجد را فراهم می آورد. لذا پژوهش حاضر به بررسی نقش ایوان در ارتقا راندمان عملکردی مسجد می پردازد. ابزار سنجش موضوع تحقیق حاضر تئوری نحو فضا می باشد. این نظریه قادر است که اطلاعات مربوط به ویژگی های ساختاری پیکره بندی فضایی بنا را به منظور تجزیه و تحلیل آن، در اختیار پژوهش گران قرار دهد. شیوه مورد نظر دارای دو ابزار می باشد که شامل «نمودارهای توجیهی» و «نرم افزار» است. به منظور دست یابی به این هدف، پس از بررسی ادبیات پژوهش، شاخص های مرتبط با راندمان عملکردی فضا استخراج و معرفی می گردد. در مرحله بعد به منظور تحلیل میزان راندمان عملکردی، پس از ترسیم نموداهای توجیهی مربوط به هر فضا، بخشی از شاخص ها با استفاده از روابط ریاضی نحو فضا آنالیز شده و بخشی دیگر با استفاده از نرم افزار Depthmap مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. بر این اساس در مجموع، راهبرد مورد استفاده در پژوهش، کمی خواهد بود. نتایج نهایی مستخرج از دو روش مذکور نشان داد که وجود ایوان و فضاهای وابسته به آن در ساختار فضایی مساجد باعث افزایش عمق فضایی، درجه همپیوندی و پیوند بهتر میان فضای حیاط و شبستان می گردد که مجموعه این عوامل، ارتقا راندمان عملکردی بین فضای ورودی، حیاط و شبستان (های) مسجد را در پی دارد. از جمله دیگر نتایج مستخرج از این پژوهش می توان به تعداد ایوان های موجود در مساجد در ارتقا راندمان عملکردی آنها اشاره نمود، به این ترتیب که هر چه تعداد ایوان ها در مساجد حیاط مرکزی افزایش یابد، میزان راندمان عملکردی آن نیز به مراتب افزایش می یابد.

از قرن هشتم هجری که مقارن با حکومت ایلخانیان در ایران است، آثار گچ بری نفیسی برجای مانده که تعدادی از آن ها، دارای رقم هنرمند و تاریخ ساخت هستند، لذا منبع مطالعاتی بسیار ارزشمندی در باب نسب شناسی هنرمندان سازنده و سبک فردی ایشان به شمار می آیند. این گچ بری ها در محراب های نفیس، لوح ها و کتیبه های گچی مساجد، آرامگاه ها و...، بیشترین کاربرد را دارند. البته در کاشی کاری، نقاشی دیواری و بالاخص آثار چوبی دوره مذکور نیز، نام و رقم هنرمندانی وجود دارد که با توجه به نسبت های آن ها می توان، به پیوند خانوادگی ایشان با هنرمندان گچ بر، پی برد. در این مقاله سعی شده تا با توجه به اهمیت سبک های فردی و منطقه ای در گچ بری های قرن هشتم هجری، که منجر به تنوع و تفاوت هایی به لحاظ طرح و نقش و تکنیک های اجرایی در آثار مذکور گردیده است، به بازخوانی فرضیه ها و نظریاتی که محققین و دانشوران، درباره نسب شناسی، سبک فردی و نقل و انتقالات هنرمندان قرن هشتم هجری ارائه کرده اند، پرداخته شود، ضمن آن که با روش تاریخی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی، بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای، شاخص ترین ویژگی های نقوش و ترکیب بندی ها در آثار این هنرمندان، مورد بررسی قرار گیرد. با توجه به شواهد بدست آمده، نتایج مطالعات، از همکاری گروه های هنرمندی که اکثرا با یکدیگر نسبت خانوادگی داشته اند، حکایت می کند. اما پراکندگی آثار و تنوع تکنیکی آن ها حاکی از آن است که همیشه، تمامی اعضای یک خانواده هنرمند در یک منطقه جغرافیایی خاص یا یک حرفه، به فعالیت مشغول نبوده اند و گویی در استفاده از طرح ها و همکاری هنرمندان با تخصصی خاص، در دیگر هنرها نیز، محدودیت چندانی وجود نداشته است. گرچه سبک فردی هنرمندان، که غالبا ناشی از مهارت و خلاقیت آن ها بوده، در شکل گیری آثاری شاخص با ویژگی های بصری منحصر به فرد، را نمی توان نادیده انگاشت. این ویژگی ها در تنوع نقش مایه ها و تزیینات آن ها، چگونگی ترکیب بندی های گیاهی و هندسی، نحوه تلفیق نقوش گیاهی در پس زمینه کتیبه ها، کاربرد نقوش هندسی در بخش های مختلف بنا (سقف، محراب ها)، محل خاص قرارگیری کتیبه های حاوی تاریخ و رقم هنرمندان و استفاده از رنگ در گچ بری ها، مشهود است.

معماری اسلامی به مثابه یکی از بزرگترین شاخه های هنر اسلامی، توانسته است بخش عظیمی از خصوصیات هنر اسلامی در بستر زمان و در طول دوره های گوناگون را نهادینه سازد. ویژگی های معماری اسلامی بیش از هر چیز در وجود مسجد متجلی شده است، که خود تجسم هماهنگی، نظم و آرامش در طبیعت است. فضایی که پروردگار آن را به مثابه خانه همیشگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرده است. معماری مساجد در دوران های مختلف دستخوش تحولات گوناگونی بوده و هر دوره تاریخی ویژگی های خاص خود را نمایان کرده است. مساجد امام اصفهان و وکیل شیراز به عنوان دو نمونه از دو دوره تاریخی مختلف نشانگر ویژگی های معماری دوران خود می باشد. پرسش مورد نظر این پژوهش بر این مبنا استوار است که معماری مسجد وکیل شیراز و امام اصفهان به عنوان شاخص های دو دوره متوالی دارای چه ویژگی های مشترکی می باشد و چه عناصری از معماری مسجد وکیل را می توان متاثر از مسجد امام اصفهان دانست؟ از این رو این پژوهش بر آن است تا با بررسی، مقایسه و تحلیل عناصر و ویژگی های دو شاهکار هنر و معماری اسلامی ایران، یعنی مسجد امام اصفهان و مسجد وکیل شیراز به شباهت ها و تفاوت های حاکم در نگرش آن ها و هویت های طراحی مساجد فوق بپردازد. به منظور انجام این مهم از راهبرد توصیفی تحلیلی به همراه روش قیاسی بر پایه عناصر ساختار فضایی و عملکردی صورت پذیرفت. با مطالعه منابع کتابخانه ای و میدانی از طریق مشاهده و استفاده از کروکی و نقشه اطلاعات گردآوری شده، بررسی و تحلیل گردیده و در قالب جدول های ارایه شده اند. آنچه یافته های این پژوهش نشان می دهد که معماری مساجد دارای ویژگی های مشترکی است که در دوران های مختلف از جمله صفویه و زندیه دنبال شده است. اما ویژگی های متفاوت این دو مسجد نشان می دهد که احتمالا حکومت زندیه به جای الگوبرداری از صفات مساجد جامع دوره قبل از خود (صفویه)، بر زمینه تاریخی-شهری شیراز متکی بوده است. در واقع می توان گفت معماری مسجد وکیل به لحاظ کارکردی و فضایی تشابهاتی با مسجد امام دارد اما در سازماندهی فضا و تناسبات دارای ویژگی های خاص خود است. مسجد وکیل شیراز علیرغم مسجد امام اصفهان که با استفاده از عناصر عمودی دارای ابهتی کم نظیر در فضای شهری است، از شیوه شبستانی که در تمام مساجد شیراز رایج بوده، بهره برده است.