کاوش نامه ادبیات تطبیقی
سال:1402 | دوره:13 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

حکایت روباه و کلاغ از دیرباز موردتوجّه شاعران و داستان سرایان قرار گرفته است، شاعران در کشورهای مختلف، به زبان‎های متنوع و با سبک‎های متمایز این داستان را به نظم کشیده‎اند. در این پژوهش به بررسی و مقایسه سروده‎های چهار شاعر؛ حبیب یغمائی، (شاعر فارسی زبان) و علی اکبر صابر (سراینده اشعار ترکی) و سلیمان العیسی، شاعر سوری محمد عثمان جلال شاعر مصری تبار می‎پردازیم. این جستار با روش توصیفی-تحلیلی بر اساس مکتب آمریکایی (که در تطبیق دو ادب اصل تأثیرگذاری و تأثیرپذیری و داشتن ارتباط تاریخی را شرط واجب نمی‎داند) در ادبیات تطبیقی می‎کوشد جنبه های مختلف زیبایی شناسانه، نوآوری، شباهت‎ها، تفاوت‎ها و کارکردهای مختلف قصیده «روباه و زاغ» در چهار سطح؛ آوایی (موسیقی درونی و بیرونی)، بلاغی (کارکردهای زیبایی شناسی) لایه نحوی و فکری در آثار چهار شاعر نامبرده را ارزیابی کند. بررسی متون شعری این شاعران نشان می دهد که همه آن ها، جهت زیبا و جذاب جلوه دادن سرودۀ خود به موسیقی شعر، اهتمام ویژه‎ای داشته‎اند و از انواع تشبیهات و استعارات و جناس‎ها استفاده نموده‎اند. توجّه به واج‎آرایی و ضرب‎آهنگ شعر در سروده سلیمان العیسی نسبت به سه شاعر دیگر، کمتر است، شعر یغمائی، صابر و عثمان جلال دارای ردیف و قافیه و آهنگین است و کودکان به راحتی قادر به حفظ آن هستند، ولی سروده سلیمان العیسی به سبک شعر نو است و ضرب‎آهنگ آن چندان ملموس نیست. در لایه فکری، هدفشان تعلیم و تربیت و دوری از چاپلوسی و راست گویی کودکان است. یغمائی دریافت پیام متن را به عهدۀ مخاطب نهاده است ولی شعرای دیگر به پیام داستان اشاره نموده‎اند.

سیاب و شاملو از برجسته‎ترین شاعران معاصر هستند که باوجود شعرهای عاشقانه کوشیده‎اند کارکرد انقلابی زن را در اشعار خویش مدنظر قرار دهند؛ آن‎ها با ارتقاء بخشیدن به شخصیت زن، می‎کوشند فراتر از چهرة کلیشه‎ای معشوق، او را همدوش مردان انقلابی وارد عرصة مبارزه کنند. بر همین اساس، نوشته حاضر بر آن است تا با بررسی جایگاه زن در شعر دو شاعر، دگردیسی حضورش را به تصویر کشد. مقوله‎هایی چون مبارزه برای رهایی، همراهی در حل مشکلات انسانی و فرار از پوستة سنت از مهم‎ترین مؤلّفه‎های حضور زن در شعر این دو شاعر است. در شعر بدر شاکر السیاب، زن افزون بر کارکرد سنتی خود، نماد وطن به یغما رفته است و گاهی نیز نمایندة بازگشت به خویشتن است. این سیر خطی در شخصیت زنانی چون «حفصه العمری» و «جمیلة بوحیرد» به کمال می‎رسد. سیاب با مطابقت دادن شخصیت زن با عشتار، کارکرد انقلابی او را به تصویر می‎کشد؛ چنان‎که با اعطاء شخصیت مسیح، او را مدافع آزادی انسان معرفی می‎کند. در آثار شاملو نیز زن، نقش مستقلی در مبارزة اجتماعی ایفا می‎کند؛ «رکسانا» و «آیدا» با حرکت از چهرة اثیری به سوی تکامل انسانی و مبارزاتی، نمایندة زن انقلابی هستند. افزون بر این، شاعر همواره در جستجوی زن همزاد خویش است تا همدوش او قدم در راه مبارزه گذارد. نتایج نشان خواهد داد دگردیسی حاصل شده در این باب، افزون بر بلوغ فکری دو شاعر، تحت تأثیر سیر تکاملی جامعة عربی و فارسی، جریان نوگرایی و اصالت بخشیدن به انسان در اندیشه و شعر معاصر است.

موسیقی، نقش بارز در ساختار شعر امروزی دارد و باعث برانگیختن احساسات مخاطب و نیز زیبایی کلام می‎شود. ارتباط شعر با موسیقی موضوع غیرقابل انکار است؛ زیرا زیبایی و ماندگاری هر شعری بستگی به میزان بهره مندی آن از موسیقی دارد. ازاین رو محمود درویش و قهّار عاصی، ازجمله شاعرانی هستند که به عنصر زیبایی‎شناسی توجّه ویژه نشان داده اند. شعر درویش، برخاسته از روح حماسی او و برآمده از حس وطن پرستی او نسبت به سرزمین فلسطین است و مجموعۀ «از آتش از ابریشم» قهّار عاصی نیز، از روحیۀ وطن پرستانۀ او حکایت دارد؛ هردو کوشیده اند تا با یهره‎گیری از عنصر موسیقی، مفاهیم و مضامین را به شکل زیبا به مخاطب انتقال دهند. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی نظام موسیقایی دو مجموعه شعری «کزهر اللوز أو أبعد» محمود درویش و «از آتش از ابریشم» قهّار عاصی بر اساس روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از آمارهای دقیق از اشعار برگزیدۀ دو شاعر است. بررسی‎ها نشان می‎دهد که آنان در اغلب مضامین شعری خویش باهم اشتراک دارند ولی نگارندگان، می کوشند تا شیوۀ کاربرد موسیقی در شعر این دو شاعر و نحوۀ همخوانی موسیقی با محتوای آن را روشن سازند. نتایج به دست آمده نشان می‎دهد که در نحوۀ استفاده از موسیقی و ارتباط آن را با مضمون و محتوای شعر این دو شاعر اختلاف وجود دارد؛ ولی پیوند میان موسیقی، محتوی، احساسات و اندیشه، همواره در شعر آنان رعایت شده است.

بررسی و مقایسۀ محتوای کتاب های درسی نزد ملل و فرهنگ های گوناگون، از موضوعاتی است که در قلمرو ادبیات تطبیقی قرار می‎گیرد. وطن و هویت ملّی از مضامینی است که همواره مورد توجّه نهاد آموزش و پرورش بوده و در کتاب‎های درسی کشور های مختلف به شکل‎های گوناگون بدان پرداخته شده ‎است. پژوهش حاضر بر آن است تا بر اساس مکتب آمریکایی، به بررسی تطبیقی مفهوم وطن و هویت ملّی در کتاب‎های فارسی ایران و کتاب‎های العربیّة سوریه در مقطع ابتدایی بپردازد. آثار مورد بررسی، شش کتاب فارسی و شش کتاب عربی، بر اساس آخرین تغییرات کتب آموزشی در ایران و سوریه است. یافته ها در این بررسی تطبیقی نشان می دهد که در کتاب‎های فارسی دورۀ ابتدایی، هویت دینی و مذهبی و مؤلّفه‎های وطن اسلامی بسامد بالایی دارد. در حالی که در کتاب‎های العربیّة، ستایش زبان و خطّ عربی از سویی و نپرداختن به مؤلّفه‎های دینی و مذهبی از سوی دیگر، جلب توجّه می‎کند. در کتاب‎های هر دو کشور، ستایش رزمندگان و شهدای راه وطن و معرّفی جاذبه های طبیعی، جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی دیده ‎می‎شود. کم‎توجّهی نسبت به هویت قومی از موارد مشترک در کتاب‎های دو کشور است.

نوشتار پیش رو در راستای پژوهش‎های تطبیقی و مطالعات بینارشته‎ای در سه ساحت ادبیات، تاریخ و الهیات مجموعه ای از باورها و اساطیر مزدیسنی در اواخر دورۀ ساسانی و دورۀ آغازین اسلامی را در قالب کتاب داراب‎نامۀ طرسوسی بررسی کرده است. در این جستار که به روش توصیفی – اسنادی به انجام رسیده، فرض پژوهشگران این است که به‎دلیل وجود رگه‎های حماسی و اساطیریِ انکارناشدنی این قصه، به‎تبع عناصر و بُن‎مایه‎های حماسی و اساطیری ملی، سامی و اسلامی در آن دیده می‎شود. در این قصه عناصر زرتشتی، بِه‎دینی مزدیسنی ساسانی، زروانیسم، عناصر مانوی، سامی و اسلامی حضوری پررنگ دارد. پرسش‎های جستار حاضر این است که چه عناصر و باورهایی در آیین بِه‎دینی مزدیسنی ساسانی وجود داشته و درواقع این آیین در کتاب مورد پژوهش شامل چه عناصری است؟ اهمیت و ضرورت پژوهش در بازشناسی باورها و اعتقادات ایرانیان دورۀ میانه و دورۀ ساسانی است تا مراحل تکامل و دگرگونی و حتی آمیزش آن را با دیگر عناصر اعتقادیِ التقاطی، هم‎سو یا مخالف گزارش کند. درحقیقت از این راه و به‎مدد منابعی غیر تاریخی، همچون قصه های عامه، می توانیم تاریخ رشد تمدن و فرهنگ ایران را بازکاویم. یافته‎ها نشان داد که تلفیقی از آیین‎های اوستایی، مانوی-مندایی و اسلامی در این قصه دید می‎شود. این مزج اعتقادی و آیینی در داراب‎نامه در مقوله‎هایی همچون عناصر زرتشتی و حماسی-ملی مانند جزا و پاداش و همیستگان، تیشتر، کیومرث و جمشید و تهمورث دیوبند، ارزیز و مس گداخته، کوه قاف و البرز، یأجوج و مأجوج و قلعۀ دیوهره وجود دارد، در بخش عناصر پسازرتشتی مواردی همچون عناصر آیین مانی، آیین مندایی و صابئین، عناصر سامی و عناصر اسلامی وجود دارد که هرکدام شامل مؤلّفه‎هایی بود که خود این مؤلّفه‎ها نشان‎دهندۀ اشتراک و همسانی مظروف با اختلاف در ظرف آنان است.

بنابر دیدگاه یونگ، روان‎شناس سوئیسی، ضمیر ناخودآگاه بشر یک سویة جمعی دارد که آکنده از کهن‎الگوهای موروثی از نیاکان اوست. این میراث می توانند بر افکار و احساسات بشر تأثیر بگذارند. یکی از آن کهن الگوها آنیما نام دارد که به شخصیت زن پنهان در وجود هر مردی اطلاق می‎شود. در آثاری که برآمده از احساسات مردانه هستند، به‎ویژه آثاری که مضمونی عاشقانه دارند، بهتر می‎توان ردّ پای آنیما را دید؛ زیرا در این آثار، زنِ درون مرد، مجال یافته تا خود را به مرحلۀ ظهور و بروز رساند. نوشتار پیش رو با روش تحلیلی-تطبیقی و با رویکرد تطبیقی مکتب آمریکایی که شباهت آثار ادبی را ناشی از مشترکات روان همۀ انسان ها می‎داند، به بررسی موشکافانة این کهن‎الگو در اشعار عاشقانة دو شاعر عشق‎پرداز معاصر، یعنی محمود درویش و فریدون مشیری می‎پردازد. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‎دهد که می‎توان از آنیما به‎عنوان مبنای مشترک در تطبیق اشعار دو شاعر استفاده کرد؛ زیرا با اینکه آن ها از دو فرهنگ و نژاد مختلف هستند؛ امّا به طور مشترک، بسیاری از کارکردها و فرافکنی های مثبت و منفی آنیما را به‎کار برده‎اند. وقتی احساس غم، ترس، پوچی و مرگ دارند، در سیطرۀ آنیمای منفی قرار دارند و آنگاه که همسر ِدل و بانوی رؤیاهای خویش را سراپا همه خوبی و زیبایی می‎نامند و در آرزوی وصال او هستند، تحت سلطۀ آنیمای مثبت خویش هستند.

ادبیات فانتزی گونه ای نو در ادبیات است که اصلی‎ترین مشخصۀ آن، استفاده از قدرت خیال و خلاقیت در گریز از جهان و چارچوب‎های شناخته شدۀ آن و درهم شکستن قوانین طبیعت است. در ادبیات فانتزی همۀ وقایع بر پایۀ خیال شکل می‎گیرد و فانتزی‎ نویسان، جهانی متشکل از عناصر و حوادث عجیب، موجودات و فضایی خارق العاده و قواعدی منحصربه فرد را می آفرینند. در دو رمان ارض زیکولا و شوومان، شباهت‎های قابل توجّهی در استفاده از عناصر فانتزی دیده می‎شود. از این رو پژوهش حاضر سعی دارد که با روش تحلیلی-توصیفی به بررسی تطبیقی مؤلّفه های فانتزی در این دو اثر، وجوه اشتراک آن‎ها را تبیین نماید. برخی از بن‎مایه‎های فانتاستیک مشترک در این دو اثر شباهت در طرح داستان و شخصیت اصلی، به کارگیری تلفیقی از شخصیت‎های حقیقی و خیالی، استفاده از کنش‎های کارکردی مشابه مانند طلسم، تصادف و یاری‎گری و همچنین اصول فانتزی مشترک ازجمله شگفتی و هیجان، تعلیق ارادی ناباوری، دگردیسی و اصل پایان باز است.