پژوهشنامه متون ادبی دوره عراقی
سال:1402 | دوره:4 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

مقالۀ حاضر بر آن است تا با تحلیل فرایند افعال و نظام گذرایی، نقش اندیشگانی «مری‎کردن چینی‎ها و رومی‎ها» را بر بنیاد نظریۀ نقش‎گرای هلیدی بررسی کند. به بیان دیگر، کشف دنیای تجربی، ذهنی و عینی مولانا در این مناظره با تحلیل و بررسی فرایندهای نقش اندیشگانی صورت می‎گیرد. روش آماری در این مقاله ترکیبی (کیفی کمی) است و نحوۀ اجرای آن توصیفی تحلیلی است. جامعۀ آماری تمام ابیات این مناظره (33 بیت) است و نمونه، شامل همۀ افعال آن (68 فعل در 33 بیت) است. براساس یافته‎ها و نتایج حاصل از این پژوهش به نظر می رسد نظریۀ نقش‎گرای هلیدی، در خوانش حکایت چینیان و رومیان مناسب است. فرایندهای مادی به‎عنوان یکی از ابزارهای اندیشۀ مولانا برای برقراری رابطۀ ملموس‎تر و عینی‎تر با مخاطب و درنتیجه‎ روشن‎شدن مدارهای عرفانی او هستند؛ بنابراین در این مناظره فرایندهای مادی بیشتر از سایر فرایندها در خدمت دیدگاه عارفانۀ مولانا قرار گرفته‎اند.

تاریخ جهانگشای جوینی، علاوه بر اینکه یکی از مهم‎ترین آثار تاریخی دورۀ مغول به شمار می‎آید، از جنبۀ ادبی نیز یکی از شاهکارهای ادبیات پارسی است. در این پژوهش، جلوه‎ها و جنبه‎های گوناگونی اخلاقی کتاب تاریخ جهانگشا تحلیل و بررسی شده است. مدعای اصلی پژوهش حاضر این است که تاریخ جهانگشا علاوه بر ارزش های تاریخی، از جهت اشاعۀ مسائل اخلاقی و تعلیمی نیز یک اثر برجسته در عصر مغول، دوره‎ای دشوار برای فرهنگ ایرانی، به شمار می‎آید. به منظور بررسی این مدعا، مسائل اخلاقی تاریخ جهانگشا در دو نوع ایجابی و سلبی دسته‎بندی ‎و در ادامه، انواع شیوه‎های بیان عطاملک جوینی در مسائل اخلاقی واکاوی شده است. نتایج این پژوهش نشان می‎دهد که جوینی در مقام یک منتقد اخلاقی و مروج اخلاق در عصر مغول، با شیوه‎ای خلاقانه بیشتر متمایل به ترغیب افراد به امور نیک اخلاقی و اجتماعی بوده و به دلایلی همچون تلاش برای حفظ فرهنگ ایرانی، بیم از گزند مغولان در صورت نفی اعمال ایشان و ایدئولوژی ویژۀ او در باب اهمیت خوش بینی و امید، نهی از امور منفی، جایگاهی پایین‎تر در اندیشۀ او داشته است. همچنین به‎نظر می‎رسد تعدد روش‎های نویسنده در بیان مسائل اخلاقی حاکی از اهمیت تعلیم و اخلاق در نظام اندیشگانی او باشد

طبیعی ترین نوع طنز، طنز رفتاری است که بدون هیچ گونه هنرنمایی های ادبی و زبانی، موجب طیبت و تعجب و حیرت می شود. حافظ برخلاف شاعران هم‎عصر خود در اواخر ایلخانیان و عهد تیموریان که تنها به بازی های زبانی و صناعت های ادبی در شعر اهمیت می دادند، دو عنصر صورت و محتوا را به طور هم زمان در کانون تمرکز خود قرار می دهد. به این سبب طنز های موقعیتی در اشعار او بیشتر از طنزهای ادبی است. حافظ معمولاً به جای انتقاد از سیاست حکومت ها، رفتارهای بی هنجار حکومتیان و طرف داران آن ها را که اغلب درآمیخته با تزویر و ریا است به طور صریح به تصویر می کشد تا از تقابل و تعارض آن ها با رفتارهای منطقی و متعارف انسانی، موقعیت های تمسخرآمیز و مضحک پدید آورد. یا آن که رفتارهای ریاکارانه را در برابر رفتارهای شفاف عرفی قرار می دهد تا از این طریق موقعیت های تقابل دار و طنزآمیز بیافریند. برخی از گونه های طنز موقعیت در اشعار حافظ عبارت اند از: صراحت گویی، خودزنی/ تظاهر به فسق و دگراندیشی، وارونه کاری/ وارونه گویی، تناقض گویی و تقابل آفرینی، تکبر و طلب کاری، طنز تراژیک، اغراق و مبالغه، خودکم‎بینی، دلیل آوری توجیه گرانه، شوخ طبعی. در این مقاله فقط سه گونۀ نخست را به بررسی گذاشته ایم.

خواجوی کرمانی در غزلیات خود از تمهیدات و ابزار های بلاغی مختلفی برای گسترش دامنۀ معنا استفاده کرده است که در بلاغت معاصر آن ها را زیرمجموعۀ صنعت ایهام می‎دانند و می توان گفت با مقوله های تزئینی ایهام، از جمله ایهام تناسب، ایهام تبادر، ایهام تضاد، ایهام ترجمه، ایهام ترادف و... تفاوت دارند. گونه‎های مختلف این شگردها عبارت‎اند از: ایهام لفظی، ایهام مجازی، ایهام کنایی، ایهام ساختاری، ایهام چندگانه خوانی، ایهام اضافی و ایهام استخدامی. مسأله‎ای که در این مقاله به روش تحلیلی توصیفی بدان پرداخته می‎شود، آن است که خواجوی کرمانی، در غزلیات خود از کدام‎ گونه‎های ایهام برای بالابردن ظرفیت معنایی سخنانش سود جسته است؟ و ترتیب فراوانی استفاده از این شگردهای ایهامی در کلام او چگونه است؟ پس از ارائۀ تعاریف ایهام در بلاغت گذشته و معاصر و بررسی گونه‎های ایهامی منجر به چندمعنایی، بر مبنای بررسی جامع غرلیات خواجو، این نتایج به دست آمد: نخست، خواجو در غزل هایش، به جز ایهام چندگانه خوانی، از همۀ گونه‎های معناساز ایهام، استفاده کرده است؛ دوم، از میان انواع ایهام چندمعنایی، استخدام را بیشتر و ایهام اضافی را کمتر از گونه های دیگر به کار برده است. دیگر گونه های ایهامی به کاررفته در غزلیات خواجو، به ترتیب، عبارت‎اند از: ایهام لفظی، ایهام کنایی، ایهام ساختاری، ایهام مجازی و ایهام اضافی.

از میان شرح ها و توضیحات متعددی که بر بوستان سعدی نوشته شده است، توضیح غلامحسین یوسفی نسبت به شروح دیگر در جامعۀ ادبی و دانشگاهی اهمیت بیشتری دارد و به عنوان یکی از منابع اصلی درس «اشعار سعدی»، مورد استفاده و استناد استادان و دانشجویان است. با توجه به این مطلب، سؤال این است که آیا توضیح یوسفی قابل اعتماد و خالی از اشکال است؟ و آیا با وجود آن، خواننده از شرح های دیگر بی نیاز است؟ نگارنده در پاسخ به این سؤال ها پس از جمع آوری و نقل ابیاتی که در توضیح آنها اشکال و ایرادی دیده می شود، به ترتیب توضیح یوسفی و چند شارح دیگر (خزائلی، ناصح، سودی، انزابی نژاد و قره بگلو) را نقل کرده است. سپس به شیوۀ تحلیلی - انتقادی با ذکر دلیل، توضیح یوسفی بر هر بیت را نقد کرده و با استناد به لغت نامۀ دهخدا، معنا و توضیحی دربارۀ بیت و واژۀ موردبحث ارائه کرده که درست یا دقیق تر به­نظر می رسد. ضمن اینکه هرجا لازم بوده، در تأیید نظر خود شواهدی از سعدی و شاعران دیگر نیز نقل کرده است. از مجموع سیزده بیتی که در این مقاله نقد و بررسی شده است، نُه مورد از اشکالات به معنی بعضی واژگان مربوط می شود (بیت­های شمارۀ 7، 19، 46، 49، 72، 283، 2028، 2093، 3381) و ناشی از بی توجهی شارح به معانی مختلف یک واژه است. دو مورد از اشکالات، مربوط به خوانش واژه و معنی آن است (بیت­های 1175 و 2020). دو اشکال دیگر به معنی کلی بیت مربوط می شود (بیت­های 277 و 2503).

در این پژوهش معراج نامۀ پیامبر(ص) در مخزن الاسرار نظامی و مظهرالاسرار عبدی بیگ بررسی و مقایسه شده است. با توجه به تقلید و اقتباس عبدی بیگ از نظامی از طریق این مقایسه به دقایق کلام دو شاعر و هنر توصیف گری و مضمون­آفرینی آن دو و نیز ظرایف و زیبایی های سخن آنها بهتر می توان پی برد. بنابراین هر دو اثر از منظر ساختار مضمونی و درون مایه، عناصر بلاغی و آفرینش های زبانی مقایسه و تحلیل شده اند. این پژوهش نشان می دهد که از نظر مضمون و درون مایه، مظهرالاسرار تحت تأثیر شیوۀ کلام نظامی در مخزن الاسرار است؛ از نظر بلاغی بسامد استعاره های نظامی بیشتر است و در مقابل بسامد تشبیهات عبدی بیگ نیز از نظامی بیشتر است، این مطلب نشانگر استعاره گرابودن نظامی در مقایسه با عبدی بیگ است. از نظر آفرینش های زبانی و ترکیب سازی نظامی بسیار نوآورانه تر از عبدی بیگ عمل کرده و حدود 35 ترکیب و عبارت نو آورده و این امر در مظهرالاسرار فقط 13 مورد است. دلیل این تفاوت به سبک دو شاعر برمی­ گردد، نظامی اغلب از نظر آفرینش های زبانی و تصویرگری از مقلدانش نوآورتر و مبدع تر است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی ـ تحلیلی انجام شده و هدف، بررسی و مقایسۀ معراج نامۀ مظهرالاسرار با مخزن­الاسرار در سطوح بلاغی، زبانی و محتوایی و مشخص­کردن میزان تقلید و نوآوری عبدی بیگ است، همچنین تأثیرگذاری نظامی بر عبدی بیگ و جایگاه کلام و هنر این شاعر مقلد بهتر مشخص می­شود.

سبک فرزندپروری یکی از نظریه‎های مطرح در حوزۀ روان‎شناسی است که در آن به بررسی جایگاه خانواده و تعامل آن با فرزندان می‎پردازد. براساس تقسیم‎بندی که «دیانا بامریند» از انواع سبک فرزندپروری ارائه کرده، چهار نوع شیوۀ فرزندپروری اقتدارگرایانه، مسامحه‎گرایانه، مستبدانه و آسان‎گیرانه را معرفی می‎کند و براین اساس به تحلیل نقش والدین در تربیت کودکان می‎پردازد. خواجه نصیرالدین ‎طوسی، حکیم، فیلسوف و متکلم بزرگ قرن هفتم هجری، در اثر ارزشمند خود، اخلاق ناصری که از مهم‎ترین رساله‎های حکمت عملی به‎شمار می‎رود، در سه باب اخلاق فردی، تدبیر منزل و سیاست مدن به تحلیل انسان، خانواده، تعلیم و تربیت و جامعه می‎پردازد. این پژوهش بر آن است تا به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نمودهای تعلیم و تربیت و شیوه‎های فرزندپروری در اخلاق ناصری براساس نظریۀ دیانا بامریند بپردازد. یافته‎های پژوهش نشان می‎دهد، آنچه خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری از شیوه‎های تربیتی فرزندان و نقش والدین ارائه می‎دهد، براساس سبک فرزندپروری مستبدانه قابل بررسی است. از سویی دیگر، تحلیل مؤلفه‎های موجود در این اثر ما را به دستاوردهای درخوری در زمینۀ ویژگی‎های تربیتی و آموزشی در ادبیات کلاسیک، به‎ویژه ادبیات تعلیمی می‎رساند.

نکتۀ قابل تأمّل آن است که خزائلی (1353: 146) نیز این ابیات از بوستان را ملهم از اشعار عربی دانسته است. چنانچه ملاحظه می‏شود محفوظ و به تبع او پژوهشگر توانمند ایرانی، محمّد خزائلی هم سعدی را در این مضمون وامدار ادب عربی دانسته است. تأمّل در منابع عربی مؤیّد این نکته است که بوسیدن دست دشمن قوی قبل از آنکه به ذهن شاعر عرب برسد، در آثار ثعالبی (قرن چهارم هجری) از پرویز نقل شده است: ادّعای ما این است که این مضمون و شیوۀ بیانی قبل از اسلام در ایران شناخته شده بوده است؛ زیرا با نگاهی به گنجینه‏های کهن ایرانی و دست سایه‏بان ساختن بر چشم، می‏توان این اندیشه را در میان حکمت‏های ایرانی یافت. آنجا که پرویز می­گوید: قال ابرویز: «یَدٌ لَا یُمْکِنُکَ قَطْعُهَا قَبِّلْهَا.» (ثعالبی، بی‏تا: 664) (دستی را که نمی‏توانی ببری ببوس.)