پژوهش های معماری اسلامی
سال:1402 | دوره:11 | شماره:3 (پیاپی 40) |تعداد مقالات:7

با پذیرش گرایش عالم به تکامل حول محور وجودی ائمه اطهار(ع) به عنوان مصادیق انسان کامل، شناخت شاخص های معماری کمال دهنده حرم های مطهر ایشان اهمیت می یابد. عاشورا دروازه ای از نور به باطن قبله و نورآباد عشق می گشاید قبله نشانه ایست تا راه گم نشود و این چنین است که نشانه ها در حرمهای مقدس اهمیت یافته است. هنر و معماری اسلامی، انعکاس بصری کلام خداوند است و کتیبه های معنوی-آئینی برجسته ترین نمادی است که با تجلی حقایق همچون پلی از عالم محسوس به عالم معنا متصل شده است. این مقاله در پاسخ به این سوال که کتیبه های آئینی-معنوی بعنوان رسانه ای ماندگار با چه الگوی مفهومی-شکلی، مفاهیم اصیل دینی را در معماری حماسی-مذهبی بیان نموده اند، به گنبدخانه حرم مطهر امام حسین (ع) نقطه پیوند زمین و آسمان و نماد عدالت خواهی احرار پرداخته است. با اشاره ای به انواع خطوط تزئینی و هنری و برای شناخت نوع خط و قالب هنری و درک متن کتیبه های گنبدخانه حرم مطهر، پس از تصویرنگاری و برداشت میدانی با روش تحلیلی-تفسیری مشخص می شود که ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻫﺎی قدسی حرم مطهر ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ رسانه ای نمادین متناسب با قیام امام حسین(ع) تنظیم شده است. در این میان سوره فجر در کتیبه طوماری ساق، با 5 متر بلندا، به عنوان سوره مرتبط با وجود مقدس امام حسین(ع) در گنبد خانه ای با نظام هندسه دوایری جای گرفته که ارتفاع ساق و خود تا راس آن 14 متر می باشد. نوع خط نشان از هنر خط ثلث اثر محمد حسین شهید مشهدی خطاط برجسته قاجار به سال 1373 ﻫ. ق است که در حرم مطهر امام رضا(ع) نیز در دوره مذکور توفیق کتیبه نویسی یافته است. مفهوم چهار کتیبه ترنجی ساق گنبد نیز ضمن شکر پروردگار در توفیق به تزئین و طلاکاری گنبد به دوره و بانی ساخت پرداخته است. در نهایت و با توجه به طرح ترفیع گنبد مطهر امام حسین(ع) در زمان کنونی پیشنهاد این مقاله اضافه نمودن ذکر برادری و وحدت دو ملت ایران و عراق در کتیبه های ترنجی ساق گنبد و تکرار سوره فجر در کتیبه طوماری ساق می باشد.

عناصر چهارگانه علاوه بر تاثیرات مستقیم بر چگونگی انتخاب راهکارهای اقلیمی موثر در معماری، مزاج فضاهای محل زندگی ساکنین را تحت تاثیر قرار می دهند. مزاج فضا، باعث شکل­گیری شاخصه­هایی متفاوت در هر اثر معماری از جمله معماری خانه­ های بافت تاریخی بوشهر شده است. در این تحقیق با انتخاب خانه­های بافت تاریخی بوشهر به عنوان جامعه آماری، شاخصه­ های مزاجی فضاهای آن از نظر چگونگی تأثیرگیری از عناصر چهارگانه محیط مورد واکاوی قرار گرفته شده است. این مهم با بررسی خصوصیات مزاجی هر فضا با مطالعه میزان حضور شاخصه­ های چهارگانه محیط به عنوان نماینده چهار مزاج اصلی، یعنی عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و آتش، بر فضاهای خانه که هر یک به عنوان نماینده­ای از مزاج­های اصلی هستند، انجام شده است. این تحقیق به دنبال این است که چگونه می توان مزاج فضاهای خانه را بر اساس میزان حضور عناصر چهارگانه تحلیل نمود؟ و خصوصیات مزاجی فضاها در خانه های تاریخی بوشهر چگونه است؟ روش تحقیق در این پژوهش، روش توصیفی، توصیفی-تحلیلی و تحلیل محتوای منابع جهت شناخت منابع و مبانی نظری است؛ تحلیل داده­ ها جهت واکاوی خانه­ های بافت تاریخی بوشهر در دو شیوه کل­نگر (قیاسی) و تحلیل جزئیات در جهت رسیدن به یک نتیجه کل (استنتاجی) صورت پذیرفته است. برای بررسی و مطالعه مزاج خانه­های بافت تاریخی شهر بوشهر، 16 خانه با زیربناهای متنوع، انتخاب شده است، و در هر خانه، هر یک از فضاها و خصوصیات کالبدی، فضایی، رفتاری و محیطی آن بررسی شده تا بتوان به نتایج مزاجی فضاهای دست یافت. برای مزاج­سنجی فضاها، میزان و کیفیت هر یک از عناصر چهارگانه عددگذاری شده و سپس با توجه به چگونگی حضور این عناصر در هر یک از فضاها به تعیین مزاج آن فضا منجر شد. با توجه نتایج؛ مزاج فضاهای سکونتی اصلی، متعادل، گرم و گرم ­و خشک است؛ مزاج فضاهای سکونتی فرعی سرد است؛ مزاج فضاهای سکونتی باز، گرم و مرطوب است؛ مزاج فضاهای ارتباطی متعادل است و فضاهای خدماتی مزاج سرد دارند. مهمترین نتیجه این پژوهش بررسی وجود تنوع در مزاج فضاهای خانه،­ در بافت تاریخی بوشهر است، به طوری که هر یک از فضاها، متناسب و مناسب با چگونگی سکونت و فعالیت ساکنان در آن شکل گرفته است و افراد می­توانند بر اساس نیاز جسمی و روانی خود در فضاهای خانه بوشهر سکونت کنند.

مبتنی بر اصل وحدت و مراتب وجود، کلیۀ ممکنات طی مراتبی از مقام ذات الهی نزول و حدوث یافته­اند. طی این مراتب، هر مخلوق، سیری را از عالم معنا تا عالم صورت و ماده طی نموده و تجلی میزانی از حقیقت معنا (مبتنی بر صفت قدر) می­باشد. مصنوعات بشر نیز می­باید به صورت نسبی حقیقت معنا را متجلی ساخته و انسان را از حجاب­های صوری رهانیده و به سرچشمه پاک معنا رهنمون سازد. در این راستا، بر انسان است تا با شناخت حقیقت معنا و فرایند نزول آن، زمینه را برای این مهم فراهم سازد. لذا این پژوهش درصدد است تا با شناخت ساختار فرایندهای انسانی (نظریه سلام)، به بررسی امکان همگام­سازی آن با فرایند نزول معنا پرداخته و به تجلای بیشتر این سرچشمۀ معنوی کمک نماید. بدین جهت، ابتدا سعی می­گردد تا با رویکردی تفسیری- تحلیلی به تبیین چهارچوب نظری پژوهش که در اینجا فرایند نزول معنا، توسط فعل الهی در مخلوقات است پرداخته، سپس با تشریح نظریه سلام و با استفاده از روش استدلال منطقی، تلاش در انطباق و ایجاد زمینه­ای برای الگوبرداری از فعل الهی توسط انسان گردد و در ادامه طی بررسی این انطباق در یک نمونه موردی به جمع­بندی بپردازد. در پایان اینچنین نتیجه می­گردد که در راستای تجلی حقیقت معنا در مصنوعِ انسان، می­بایست میزانی (قدری) از «اسماء فعل» و مبتنی بر چهار ویژگی؛ تناکح، تقابل، تفاضل و تعاون، توسط توسط اجتهاد حرفه­ای شناسایی، و در خلق مصنوع به کار گرفته شود.

شهرسازی اسلامی-ایرانی، از مهمترین موضوعات و دغدغه اندیشمندانی است که بناها و فضاهای شهر را مکانی در راستای سلوک انسانی و تعالی روحی و معنوی او می دانند و به ویژگی های کالبدی شهر مطلوب از منظر اسلام می پردازند. با توجه به آموزه های جامع دین مبین اسلام در آرمانشهر وعده داده شده به اهل صالح زمین و بیان ویژگیهای آن؛ مستفاد میگردد که انسان با خصلت مدنی بالطبع خود، از طریق شهرسازی مشارکت طلب به آرامش خواهد رسید و یکی از خصوصیات مهم فضای عمومی صالح، مشارکت طلبی می باشد. بحران هویتی ناشی از آسیب به بافت های تاریخی موجب تضعیف حس وابستگی انسان به محیط و خصلت مدنی بالطبع او و در نتیجه کاهش مشارکت اجتماعی می شود که در این پژوهش، از مکانسازی متناسب با بافت تاریخی، به عنوان تسهیلگر در پروژه های بازآفرینی استفاده می شود تا در جهت نیل به آرمانشهر اسلامی گام برداریم. در این مقاله با بررسی معیارهای کالبدی مورد نظر اسلام در زمینه بازآفرینی بافت های تاریخی، در محله تاریخی عودلاجان تهران به عنوان یک نمونه مطالعاتی که اقدامات بازآفرینی در آن انجام شده و حضور مردم در بافت بعد از اقدامات کمرنگ بوده؛ با هدف بررسی و مطالعه ارتباط بین شاخص های «مکانسازی مشارکت مبنا در بازآفرینی بافت های تاریخی» به عنوان عامل ایجاد «دلبستگی مکانی» و «مشارکت طلبی» با استفاده از پژوهش آمیخته(کمی و کیفی) به روش توصیفی- تحلیلی مبتنی بر روش های تحلیل محتوای اسناد کتابخانه ای و پیمایش مقطعی کمی (پرسش از کارشناسان و مردم محله عودلاجان) و کیفی(مشاهدات نظامند کارشناسی از بافت)، به بررسی مبانی اندیشه اسلامیِ مکانسازی مشارکت مبنا در بازآفرینی بافت های تاریخی پرداخته است. تجزیه و تحلیل داده ها با روش آمار توصیفی و استنباطی بوده که نرمالیتی داده ها با آزمون کلموگروف اسمیرنف و آزمون فرضیه ها با ضریب همبستگی اسپیرمن و معادلات ساختاری به روش PLS و مدلسازی با نرم افزار SmartPLS3 انجام شد. تأیید روایی توسط اساتید و پایایی با رسیدن به نقطه اشباع نظری و ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد. پس از طی موفقیت آمیز تمامی آزمون های مدل ساختاری شامل ضرایب مسیر (بتا)و معناداری آن (T-Value)، شاخص ضریب تعیین (R2)، شاخص ارتباط پیش بین(Q2)، شاخص شدت تأثیر(F2)و شاخص هم خطی(VIF)برای دو گروه مردم بافت و کارشناسان خبره با اطمینان بالا تأیید و مدلسازی ارائه شد. سپس از طریق مشاهده نظام مند تک تک شاخص های پژوهش و تحلیل کیفی کارشناسانه، نتایج بررسی و تعمیم داده شد و مدل کلی ارائه گردید. بر اساس یافته های تحقیق، مشخص گردید، فضاهای انسان مدار و مکان محور مقید به ارزشهای دین مبین اسلام و اصالت های بافت تاریخی، از طریق مکانسازی مشارکت مبنا در بافت و افزایش مشارکت اجتماعی ناشی از آن در روند بازآفرینی، موجب حفظ بافت تاریخی و موجودیت ایرانی اسلامی آن و افزایش دلبستگی مکانی و مشارکت طلبی خواهد شد.

هندسه یکی از مشخصه های مهم فضای معماری است، انسان با فضای معماری در ارتباط است و در ایجاد آن نقش دارد. حوزه معماری، بیان کننده مقوله ای فرهنگی است که ابزار شکل دهنده فضا در آن، هندسه است. شکل گیری فضای معماری متاثر از فرهنگ است و هندسه فضا در چارچوبی فرهنگی و در تعامل و پیوستگی بین ابعاد و سطوح مختلف فضا قرار دارد. با رویکرد واقع گرایی انتقادی که در آن تبیین پدیده­­ ها در یک قالب کلی امکان پذیر است و به صورت لایه لایه و همه جانبه قابل بررسی­ اند، هندسه فضا مبتنی بر فرهنگ در معماری تبیین می­ گردد. در این رویکرد، واقعیت پدیده ­ها در سه لایه تجربی، حقیقی و واقعی قابل بررسی­ اند. لایه واقعی در آخرین لایه قرار دارد و علت و سازوکارهای تولید رویدادهای قابل مشاهده و غیرقابل مشاهده است که بر امور فرهنگی دلالت دارد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با اتخاذ راهبرد کلی پس­ کاوی، به دنبال تبیین فرهنگی هندسهِ فضا در معماری است. هندسه فرهنگی، پدیده ای به طور مطلق واقعی و یا کاملا بازنموده نسبی نیست. در تحلیل هندسهِ فضا با توجه به واقع­ گرایی انتقادی، سه سطح از هندسه در فضای معماری شناسایی شد: اول؛ شکلی- کالبدی که بر پایه اصول و قواعد منطقی و ریاضیاتی قابل مشاهده و اندازه­ گیری است، دوم؛ رفتاری- عملکردی که بالفعل در فضای معماری وجود دارد و باعث قابلیت ­های محیطی می­ گردد اما لزوما به­ صورت ظاهری و صریح قابل مشاهده نیست، سوم؛ ادراکی- معنایی که به سازوکارهای شکل­ گیری فضای معماری با تکیه بر مسائل انسان­ شناسی، جامعه ­شناسی و به بیان جامع­ تر مسائل فرهنگی می ­پردازد. این سطوح دارای شاخصه های مختلفی هستند و هرچند که به صورت مستقل قابل بررسی اند، اما در فضای معماری، با هم در ارتباط اند و بر هم تاثیر می گذارند. هندسه در لایه واقعی و علّی شکل­ گیری فضای معماری، اعتبار و برساخته می شود و در نتیجه، هندسه با دریافت مکانیسم ها و سازوکارهای خاصی از مقام ذهنی به مقام عینی در می آید و هندسهِ فرهنگیِ فضا شکل می گیرد. با کنش های انسانی در فضای معماری، نیازها و تحولات جدید مطرح می شود که ارتباطات فرهنگی و اجتماعی در آن تولید و بازتولید می شوند.

مسجدْ شاخص ترین کالبد در معماری مسلمانان و هندسه و تزئینات مهم ترین ارکان معماری مسجد هستند و با توجه به ساحت های مادی و معنوی مسجد، هندسه و تزئینات نیز علاوه بر نقش هندسی و زیبایی کالبد مسجد، معانی اسماء و صفات جمالی و جلالی خداوند را در پس کالبد مادی، متجلی می نماید. این نوع نگرش به هندسه و تزئینات، تحت عنوان معماری معناگرا و حُسن محور شناخته می شود، لذا مسئله این است که چه ارتباطی بین هندسه و تزئینات و ارتقاء کیفیت فضای شبستان مساجد وجود دارد، این رابطه از این رو ضرورت و اهمیت دارد که در طراحی معماری مساجد، علاوه بر صورت، ظاهر و کالبد به جنبه های باطنی و معنوی فضا توجه شود. هدف از این پژوهش، ارتقای کیفیت شبستان مساجد با استفاده از هندسه و تزئینات است، در این پژوهش از روش­های مختلف همچون سندپژوهی، دلفی و موردپژوهی و از ابزارهای مصاحبه، پرسشنامه، پیمایش و نرم افزارهای تحلیل آماری استفاده شده است، بدین صورت که ابتدا به وسیله مصاحبه و پرسشنامه از خبرگان دانش، سپس به وسیله پرسشنامه از متخصصین و در شش مسجد شاخص تاریخی و معاصر از بهره­برداران مسجد نظرسنجی و داده­ها به وسیله نرم­افزارهای آماری، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند. نتایج حاصله نشان می­دهد توجه به هندسه و تزئینات، علاوه بر ارتقای کیفیت کالبد، باعث تجلی معنا و حُسن در مساجد می­گردد، به این معنی که رعایت اصول و قواعد حاصل از این پژوهش، علاوه بر ارتقاء کیفیت هندسه و تزئینات شبستان مسجد، باعث خلق فضایی روحانی و معناگرا، در پس کالبد مادی و همچنین بروز و ظهور حُسن ، در پس عناصر کالبدی و تزئینی می شود.

رضایت از مسکن و محیط مسکونی یکی از جنبه های رضایت از زندگی است. ارتباط میان خلوت در فضاهای شخصی و تعامل جمعی در سازمان فضایی واحد مسکونی آپارتمانی از عوامل تعیین کننده مولفه های موثر بر سنجش رضایت ساکنان است. تامین خلوت اعضای خانواده در فضای کالبدی واحد مسکونی، بسترساز و پیش نیاز رعایت محرمیت و تنظیم روابط درونی و ارتباط با بیرون از واحد مسکونی است. پرسش تحقیق این است که، رابطه فضاها در گونه های سازمان فضایی واحدهای مسکونی آپارتمانی چیست؟ ارتباط فضاهای شخصی و جمعی و میان- فضاهای واحد مسکونی چه تاثیری بر میزان رضایتمندی ساکنان دارند؟ و چگونه می شود این رضایتمندی را با راهکارهای طراحی ارتقاء بخشید؟ هدف اصلی پژوهش ارتقاء آگاهی جهت طراحی مطلوب تر واحدهای مسکونی آپارتمانی است. اهداف دیگر تحقیق می­تواند به درک بهتر ارتباط انسانی میان عناصر سازمان فضایی واحد مسکونی؛ چگونگی ایجاد بستر خلوت فردی و ارتباط جمعی میان اعضاء و میهمانان خانواده؛ ایجاد خلوت شنیداری و دیداری در فضای داخلی واحد مسکونی و مشرف با واحدهای مجاور اشاره کرد. تحقیق فوق جهت گردآوری داده ها و تکمیل پرسشنامه از ساکنان بهره­مند شده است. مطالعه موردی به مسکن متداول آپارتمانی شهر آمل(مجموعه های ردیفی با ارتفاع متوسط در سه تا شش طبقه به همراه فضاهایی مانند: ورودی، پله ارتباطی ، فضای باز و سایر عناصر مشترک سازه ای و تاسیساتی)، محدود شده است. در این بناها، براساس مطالعه اسناد پایان کار ثبت شده در شهرداری مرکزی آمل، چهار گونه واحد مسکونی شناسایی شده است که سازمان فضایی آنها بیشترین فراوانی را دارند. یافته های پژوهش نشان می دهد که ساکنان واحدهای مسکونی آپارتمانی از فقدان تمهیدات لازم در رعایت انتقال دید و صدا مابین ­فضاهای داخلی، رعایت فاصله لازم میان فضاهای جمعی و شخصی، دید از بخش ورودی واحد و از گشودگی های نما به فضاهای داخلی ابراز نارضایتی نسبی کرده اند. نتیجه پژوهش پیشنهاد راهکارهای طراحی ورودی، هندسه و تناسب پلان، کنترل انتقال صدا مابین فضا های واحد مسکونی، کنترل دید از بیرون واحد و ایجاد فضای مفید مکث و حرکت در فضاهای مابین دو بخش اصلی واحد است. نتایج تحقیق می تواند به فرهنگ ها و شهرهای مشابه در شمال کشور قابل تعمیم باشد. جدول راهکارهای طراحی پژوهش مطابق با شرایط فرهنکی-اقلیمی مناطق دیگر کشور جهت تدوین راهنماهای طراحی متناسب با فرهنگ های محلی و محیط های خاص قابل تنظیم است.