مدیریت بیابان
سال:1396 | دوره:5 | شماره:9 |تعداد مقالات:8

خشکسالی در سال های اخیر خسارات زیادی به کشور وارد ساخته است که باید تلاش کرد تا با استفاده از مدیریت منطقی، حتی الامکان خسارات ناشی از آن را کاهش داد. بدین منظور لازم است تا مناطق متأثر از این بلا مقایسه شوند و در اولویت اقدامات مدیریتی قرار گیرند. هدف از انجام این مطالعه تهیه نقشه شاخص خطر خشکسالی ایران است. در این تحقیق داده های بارش ماهانه 46 ایستگاه انتخاب شدند. به منظور تهیه نقشه شاخص DHI ابتدا اقدام به محاسبه درصد احتمال وقوع خشکسالی با استفاده از داده های SPI در دو گام زمانی 6 و 12 ماهه گردید. در مرحله بعد با استفاده از روش IDW احتمال وقوع طبقات مختلف خشک سالی پهنه بندی شد. سپس به هر طبقه خشک سالی وزن داده شد. بدین صورت که به طبقه خشکسالی نرمال وزن یک و به خشکسالی خیلی شدید که بیشترین خطر را هنگام وقوع ایجاد می کند وزن چهار داده شد. همچنین برای رتبه بندی هریک از طبقات خشکسالی از روش شکست طبیعی در محیط GIS استفاده گردید. درنهایت مجموع حاصل ضرب نقشه رتبه بندی شده در وزن هریک از طبقات، شاخص خطر خشکسالی محاسبه شد. نتایج نشان داد که به ترتیب برای خشکسالی شش ماهه بیشترین درصد مساحت مربوط به کلاس خطر زیاد و کمترین نیز مربوط به کلاس خطر متوسط می باشد. برای خشکسالی 12 ماهه تقریباً نیمی از کشور در کلاس خطر خیلی زیاد قرار می گیرد کمترین درصد مساحت نیز مربوط به کلاس خطر کم است. به طور کلی بررسی احتمال وقوع خشکسالی در این تحقیق نشان داد که با افزایش شدت خشکسالی احتمال وقوع آن کاهش می یابد.

افزایش گازهای گلخانه ای در چند دهة گذشته موجب بر هم خوردن تعادل اقلیمی کره زمین شده است که از آن تحت عنوان "تغییر اقلیم" نام برده می شود. بررسی ها و مطالعات گوناگون نشان می دهند که تغییرات اقلیمی دارای اثراتی بر سیستم های مختلف طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. با توجه به اهمیت و ضرورت بررسی پدیده مذکور، " حوزة آبخیز دریاچه ارومیه " برای مطالعه پدیدة تغییر اقلیم انتخاب گردید. در پژوهش حاضر کوچک مقیاس کردن خروجی های بزرگ مقیاس مدل گردش عمومی جو HadCM3 با استفاده از مدل چندگانه خطی SDSM، و سناریوهای انتشار A2 و B2 متعلق به دورة زمانی 2041 تا 2070 میلادی انجام شد. بر پایةنتایج پژوهش حاضر، بارندگی روزانه در دوره سناریوسازی دارای نوسانات متفاوتی است. کاربرد مدل HadCM3 نشان داد که مقدار بارندگی در دهة 2050 میلادی به مقدار 1/0 میلی متر در روز تحت سناریوی A2 کاهش خواهد یافت و برای سناریوی B2 دارای افزایشی معادل 03/0 میلی متر خواهد بود. همچنین مقدار بارندگی تحت هر دو سناریوی انتشار مورد بررسی در فصول زمستان و بهار کاهش و در فصول تابستان و پاییز افزایش خواهد یافت. کاربرد مدلHadCM3 در حوضه نشان داد که مقدار درجه حرارت در دوره 2070-2041 میلادی، به مقدار 2/1 و 1/1 درجه سانتی گراد به ترتیب تحت سناریوهای A2 و B2 افزایش خواهد یافت؛ همچنین بیش ترین افزایش دما طی فصل زمستان سناریوی A2به مقدار 5/1 درجه سانتی گراد و با سناریوی B2 در فصل تابستان به مقدار 4/1 درجه سانتی گراد خواهد بود. از یافته های پژوهش حاضر می تواند برای برآورد تغییرات در منابع آب سطحی و زیرزمینی حوضه، تغییرات در عملکرد محصولات کشاورزی و مرتعی و وضعیت پدیده های حدی اقلیمی نظیر خشکسالی ها و سیلاب ها در آینده به کاربرده شود.

بررسی شرایط بیابانزایی ناشی از خشکسالی ها در مناطق خشک و نیمه خشک که با مشکلات جدی محدودیت منابع آب روبرو هستند، حائز اهمیت فراوان است. حوزه سد درودزن در شمال استان فارس یکی از مناطق استراتژیک در تولید محصولات کشاورزی در کشور است، که با معضل برداشت بی رویه از منابع آب، تخریب سرزمین و افزایش بیابانزایی روبرو می باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی روند تغییرات خشکسالی در این منطقه در طی چهار دهه اخیر انجام شد. از شاخص خشکسالی هواشناسی بارش استاندارد شده SPI و شاخص خشکسالی هیدرولوژیک جریان رودخانه SDI و همچنین آزمون ناپارامتری من-کندال اصلاح شده جهت بررسی و تحلیل روند خشکسالی استفاده شد. نتایج بدست آمده نشان داد که هر دو خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی روند افزایشی داشته اند؛ این روند افزایشی در ارتباط با SDI در همه سری ها و درموردSPI در سری های بلند مدت 9، 12، 18 ماهه در سطح 5 درصد معنی دار است. مقایسه میانگین آمارهZمن-کندال شاخص های مورد بررسی نشان داد که SDI بیش از 3 برابر از SPI در طی دوره آماری فزونی داشته است که حاکی از شدت بیشتر خشکسالی هیدرولوژیک نسبت به هواشناسی در سطح حوزه است. از سوی دیگر روند افزایشی شاخص خشکسالی هیدرولوژیکی در ایستگاهای میانبند حوزه، که متاثر از فعالیت های انسانی و تغییر کاربری است، به مراتب بیشتر و نزدیک به 4 برابر از ایستگاه های مناطق سرشاخه و یا خروجی حوزه می باشد. لذا پیشنهاد می گردد به منظور مدیریت و کاهش شدت بیابانزائی در بخش های میانی حوزه با مدیریت بهینه آب ها اثرات خشکسالی تعدیل و تنظیم گردد.

هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی نقش ترویج کشاورزی پیرامون میزان بکارگیری عملیات مدیریت خشکسالی شهرستان تفرش بود. تحقیق حاضر از لحاظ هدف، کاربردی، از نظر امکان کنترل متغیرها از نوع تحقیقات غیر آزمایشی، از نظر روش شناسی تحقیق از نوع توصیفی-استنباطی و از لحاظ پردازش داده ها از نوع علی ارتباطی است. جامعه آماری در تحقیق حاضر شامل کلیه کشاورزان شهرستان تفرش که تعداد آنها 9061 نفر بودند. بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه حدود 300 نفر برآورد گردید. ابزار تحقیق پرسش نامه بود که از طریق مصاحبه تکمیل گردید. پایایی مقیاس به کار رفته در این تحقیق با مقدار میانگین کلی آلفای کرونباخ 832/0 و روایی پرسش نامه نیز با توجه به نظر کارشناسان فن مورد تأیید قرار گرفت. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان داد که چهار متغیر میزان اثربخشی تماس با کارشناسان کشاورزی، میزان اثر بخشی استفاده از نشریات ترویجی، میزان اثربخشی شرکت در بازدیدهای ترویجی و میزان اثربخشی شرکت در کلاس های آموزشی-ترویجی به ترتیب بیش ترین تأثیر را بر متغیر وابسته تحقیق یعنی میزان بکارگیری عملیات مدیریت خشکسالی داشتند.

یکی از مهم ترین معضلات محیطی منطقه طرود هجوم ماسه های روان به سازه های انسانی و مناطق مسکونی می باشد که نیازمند بررسی دقیق و ارائه راه حل اصولی و کاربردی می باشد. بدین منظور در مقاله حاضر با استفاده از دو روش تصمیم گیری چند معیاره شامل روش های AHP و GAHP به انتخاب بهترین گونه گیاهی پیکان ماسه ای در ریگ نجار آباد واقع در جنوب شرقی شهرستان شاهرود پرداخته شد. بدین منظور، پس از مشخص کردن منطقه مورد مطالعه با استفاده از تصاویر ماهواره ای و عکس های هوایی، بررسی های میدانی آغاز شده و با استفاده از ترانسکت بر اساس روش تک بعدی و واحد نمونه برداری طولی، 4 نوع پیکان ماسه ای شامل گونه های گیاهی الحاجی مانیفرا (A. Mannifera)، سیدلیتزیا فلوریدا S. Florida))، ریوماریا تورکستانیکا R. Turcestanica)) و زیگوفیلوم یوریپتروم Z. Eurypterum)) مشخص و خصوصیات مرفومتریک آنها شامل طول پیکان ماسه ای، حجم پیکان ماسه ای، حداکثر عرض پیکان ماسه ای، قطر تاج پوشش و ارتفاع گیاه اندازه گیری گردید، درگام بعد اقدام به انتخاب بهترین گونه با استفاده از روش های AHP و GAHP گردید. نتایج پژوهش حاضر بیانگر این نکته است که روش GAHP کارایی بالاتری را نسبت به روش AHP در تعیین گونه های مناسب از خود نشان داده است. گونه Z. Eurypterum در روش GAHP با کسب (57/0 امتیاز) و در روش AHP با کسب (47/0 امتیاز) بیشترین تاثیر را در تثبیت ماسه های روان در منطقه مطالعاتی داشته است. بر اساس نتایج، برای اجرای طرح های تثبیت ماسه های متحرک در منطقه مورد مطالعه، در درجه اول توسعه پیکان های ماسه ای گونهZ. Eurypterum و در مرحله دوم پیکان های ماسه ای گونه A. Mannifera بیشترین اهمیت را دارند و در صورت توسعه و اجرای آن بالاترین بهره-وری را خواهند داشت. نتایج حاصل از مقاله حاضر در زمینه طرح های تثبیت ماسه های روان می تواند مورد استفاده برنامه ریزان محیطی قرار گیرد.

کمبود آب، تغییر اقلیم یا گرمایش جهانی و گسترش بیابان ها سه چالش بزرگ زیست محیطی پبش روی بشر است. همه ی این مشکلات دارای اثرات متقابل بر یکدیگرند. برای مثال، در بسیاری از مناطق، پدیده ی تغییر اقلیم موجب بروز خشکسالی-های متناوب و در نتیجه کاهش منابع آبی شده که در صورت تداوم موجب بیابانی شدن مناطق می گردد. استان یزد با قرار گرفتن در مرکز ایران یکی از خشک ترین استان های کشور محسوب می شود. مناطق خشک به دلیل اکوسیستم شکننده ی خود در برابر اثرات پدیده ی تغییر اقلیم حساس ترند. در این مطالعه به منظور بررسی چگونگی اثرگذاری پدیده ی تغییر اقلیم بر وقوع خشکسالی ها در استان یزد، روند وقوع خشکسالی در ایستگاه یزد بین سال های 2009-1966 مورد بررسی قرار گرفت. خشکسالی با استفاده از شاخص RDI (Reconnaissance Drought Index) به عنوان پدیده ای که نتیجه ی کاهش رطوبت ورودی یا بارش و یا افزایش رطوبت خروجی یا تبخیر و تعرق پتانسیل و یا وقوع هر دو این حالات است، در نظر گرفته شد. سری های زمانی 3، 6، 9، 12، 18 و 24 ماهه برای این مطالعه به کار رفت. نتایج نشان داد که وقوع خشکسالی در یزد در دوره ی آماری مورد نظر روند افزایشی داشته که ناشی از روند کاهشی بارش و افزایش تبخیر و تعرق پتانسیل، بوده است. نتایج نشان داد علیرغم روند کلی افزایش وقوع خشکسالی در دوره ی 2009-1966، بازه زمانی 1995-1975 به صورت قابل توجهی ترسال بود که به دلیل کاهش زیاد تبخیر و تعرق پتانسیل در این دوره بوده است. بررسی متغیرهای مؤثر بر تبخیر و تعرق نشان داد، علی رغم روند افزایشی دما و ساعات آفتابی در دورة 1995-1975، کاهش سرعت باد و افزایش رطوبت نسبی در این بازه زمانی نسبت به مابقی دوره ی آماری موجب کاهش تبخیر و تعرق و در نتیجه مرطوب شدن نسبی یا کاهش خشکسالی در این دوره (1995-1975) شده است. بنابراین در مطالعه ی خشکسالی اقلیمی، علاوه بر دما و بارش، سایر متغیرها نیز مؤثر است و حتی گاهی ممکن است بر اثرات دما و بارش غلبه کند.

بیابان زایی، خطر و تهدیدی جدّی برای محیط طبیعی است و ارزیابی ریسک به عنوان ابزاری کاربردی، امکان برنامه ریزی و مدیریت، در دوره های زمانی مختلف را برای مقابله و کاهش خطر آن فراهم می کند. این پژوهش با هدف ارزیابی شدت خطر و ریسک بیابان زایی و ارائه برنامه های مدیریتی در منطقه بیابانی دشت قاسم آباد بجستان استان خراسان رضوی انجام شد. شدت بیابان زایی، با استفاده از مدل ایرانی IMDPAبه دست آمد. ریسک بیابان زایی منطقه نیز با استفاده از نقشه شدت، ارزیابی عناصر در معرض خطر و آسیب پذیری محیطی تهیه شد. نتایج نشان داد شدت خطر بیابان زایی منطقه براساس مدلIMPDA در دو طبقه متوسط 25/22 درصد و شدید 75/77 درصد بوده و از بین عوامل مؤثر؛ معیارهای فرسایش بادی، پوشش گیاهی، خاک و آب زیرزمینی به ترتیب با ارزش متوسط وزنی 57/3، 24/3، 3/3، 87/2 بیشترین تأثیر را در شدت بیابان زایی منطقه داشته اند. نتایج ارزیابی ریسک بیابان زایی نیز نشان داد در حدود 52 درصد بخش های شرق و شمال شرقی دشت قاسم آباد بجستان، در رتبه های ریسک زیاد تا خیلی زیاد قرار دارد. لذا براساس نتایج به دست آمده از ریسک، واقعیّت زمینی و نظرات کارشناسی، تعدادی برنامه مدیریتی پیشنهاد و ارائه شد. در شرایط بحرانی و بر مبنای ارزش های ریسک خیلی زیاد، برنامه ها و اقدامات کنترلی، مانند عملیّات غنی سازی مراتع، افزایش پوشش گیاهی به ویژه گیاهان مقاوم به شوری و خشکی و در شرایط غیربحرانی، راهبردها و اقدامات پیش گیرانه، مانند کشت گیاهان مقاوم به شوری و کشت هدفمند محصولات زراعی، و همچنین در برخی مناطق، حفظ وضعیّت موجود برای جلوگیری از خطر بیابان زایی، قابل اجرا می باشد.

درچند دهه اخیر، کیفیت آبهای زیرزمینی دربیشتر مناطق ایران دارای شرایط بحرانی شده است. به همین جهت مدیری تمنابع آب به ویژهآب های زیرزمینی دارای اهمیت زیادی شده است. هدف از تحقیق حاضر، بررسی روند زمانی و مکانی تغییرات کیفیت آب زیرزمینی دشت یزد-اردکان جهت مصارف شرب و کشاورزی بر اساس دیاگرام شولر و ویلکاکس است. درمقاله حاضراز پارامترهای هدایت الکتریکی، نسبت جذبی سدیم، اسیدیته، کلسیم، کلر، منیزیم، سدیم و سولفات استفاده شد و پهنه بندی داده های کیفی با روش زمین آماری کریجینگ انجام شد و سپس طبقه بندی آب منطقه با استفاده از دیاگرام شولر و ویلکاکس صورت گرفت. نتایج نشان داد که به جز قسمت های شمال شرق، بقیه دشت جهت مصارف شرب از کیفیت آب خوب و قابل قبولی برخوردار می باشد و با گذشت زمان نیز از کیفیت آب زیرزمینی کاسته شده است. در مورد مصارف کشاورزی نیز تقریبا به همین صورت بوده است و بیشترین میزان آلودگی مربوط قسمت های شمالی و شرقی بوده و وسعت آن نیز با گذشت زمان افزایش یافته است. از دلایل اصلی کاسته شدن کیفیت آب را می توان از یک سوافزایش برداشت به دلیل گسترش نواحی شهری و فعالیت های صنعتی بویژه در شهرستان های میبد و اردکان ونیزکشاورزی سنتی وکاشت درختان پسته در وسعت زیاد و از سوی دیگر خشکسالی های اخیر در منطقه دانست که باعث گردیده است تا منبع تغذیه نیز کاهش یابد. این عوامل باعث گردیده تاعلاوه براینکه برداشت آب در این بازه زمانی افزایش یافته و افت سفره صورت گیرد؛ به دلیل افت شدید، سفره های آب شور وشیرین نیز اختلاط گردد و از کیفیت آب کاسته شود.