پژوهش های معماری اسلامی
سال:1401 | دوره:10 | شماره:4 (پیاپی37) |تعداد مقالات:8

از آنجایی که برج مقبره ها از جایگاه ویژه ای در معماری کهن ایران زمین برخوردار هستند، با شناخت دقیق و گونه بندی آنها می توان به بسیاری از ریشه های فرهنگی و هنری ایران پی برد. به همین دلیل فراهم آوردن زمینه ی تحقیق در برج مقبره ها به عنوان یکی از جلوه های شاخص معماری ایران ضروری به نظر می رسد. مقاله ی حاضر به دنبال تحلیل دگرگونی تهرنگ برج مقبره های تاریخی ایران بر اساس دوره های تاریخی و در بستر جغرافیایی است که این موضوع منجر به شناخت الگوهای پلان برج مقبره ها و روند تحولات آن خواهد شد. رهیافت بکار رفته در پژوهش حاضر کیفی است و از راهبرد تاریخی پیروی می کند. مطالعه ی اسنادی و کتابخانه ای از راهکارهای راهبرد مورد نظر می باشد که شامل تاریخ نگاری و گونه شناسی می شود. گونه بندی برج مقبره ها، بررسی تهرنگ و ساختار فرمی و انطباق با موقعیت جغرافیایی و اقلیم آنها از راه حل های مورد نظر این مقاله است. اطلاعات لازم نیز از منابع مکتوب بدست آمده که به تحلیل مفاهیم نظری می پردازد. نمونه هایی به تعداد 24 برج مقبره با تنوّع تهرنگ و پراکندگی جغرافیایی و سرزمینی انتخاب شده و داده های مکتوب مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته اند که در سه دسته کلی مربع، دایره و چندضلعی تقسیم شده اند. نتایج پژوهش حاضر مؤید آن است که در برخی از بازه های زمانی یا ادوار حکومتی فراوانی و در یک بستر جغرافیایی خاص، بیشتر یک گونه ی فرمی یا تهرنگ دیده می شود ولی به علت عدم تکرار این موضوع در رابطه با بستر جغرافیایی یا دوره ی حکومتی، نمی توان این نوع نسبت را عاملی اساسی در شکل یابی برج مقبره ها دانست.

آلودگی بصری یکی از مسائل سیمای شهری است که تأثیر منفی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد. طرح های پیرایش شهری گاه به صورت اقدامی مجزا، و گاه به عنوان استراتژی یک برنامه کلان تر، به هدف بهبود سیمای شهری و کاهش اغتشاشات بصری در نماهای شهری به ویژه در بافت های تاریخی به انجام می رسد. اگرچه در دهه اخیر در برخی شهرهای ایران از جمله تهران طرح های پیرایش شهری اجرا شده است؛ با این حال هنوز شناخت جامعی از موضوع و اهدافی که چنین طرح هایی باید پیگیری نمایند؛ به دست نیامده است. هدف این پژوهش توسعه چارچوب نظری پیرایش شهری و ارزیابی «پیرایش شهری و حذف زوائد بصری خیابان انقلاب» مبتنی بر آن است. راهبرد اصلی حاکم بر این تحقیق، راهبرد کیفی است. این پژوهش دو گام اصلی دارد که در هر گام از یک روش تحقیق بهره برده شد: در گام نخست از روش تحلیل محتوا و پنل خبرگان برای استخراج وجوه پیرایش شهری بهره برده شد و با روش استدلال منطقی چارچوب نظری پژوهش ارائه گردید؛ در گام دوم به هدف ارزیابی طرح پیرایش شهری خیابان انقلاب برای هر یک از وجوه ارائه شده در چارچوب نظری پرسش هایی طرح و نظرات دو گروه کسبه و عابران با ابزار مصاحبه نیمه ساختاریافته جمع آوری شد. سپس مصاحبه ها با استفاده از روش تحلیل کیفی استراوس و کوربین کدگذاری شد. یافته ها نشان می دهد که طرح «پیرایش شهری و حذف زوائد بصری خیابان انقلاب» به ترتیب در دو وجه «ادراکی» و «کالبدی» به نسبت سایر وجوه موفق تر بوده است. «افزایش خوانایی»، «افزایش نظم بصری»، و «کاهش آلودگی بصری و نوری» نیز به ترتیب مهم ترین اثرات آن می باشد. اما در وجه «اجتماعی» به ویژه تعامل با کسبه موفقیت کمتری به دست آورده است. نتایج این مقاله آشکار می سازد که موفقیت طرح های پیرایش شهری منوط به توجه به هر یک از وجوه شش گانه تاریخی، هویتی، کالبدی، ادراکی، اجتماعی، و اقتصادی است. همچنین نتایج این مقاله نشان می دهد که گاه پایین بودن سطح آشنایی عموم مردم از وجوه تاریخی و هویتی شهر، می تواند به ایجاد تعارض میان دیدگاه شهروندان با اهداف پیرایش شهری در زمینه حفاظت و ارتقای ارزش های تاریخی و هویتی منجر گردد. از این رو، بهره گیری از نگاه کارشناسی در برنامه ریزی و طراحی دو وجه «تاریخی» و «هویتی» از اولویت بالایی برخوردار است.

تا اواخر دورۀ قاجار فن و هنر در معماری و صنایع دستی به هم مرتبط بودند؛ و پیوستگی و هماهنگی میان آن ها مشهود بود. این تعامل و هماهنگی میان فن و هنر در تاریخ معماری غرب با مفهوم تکتونیک بیان شده است. مفهومی که نظریه پردازان آن را «تعامل صورت فنی و صورت هنری» در بستر فرهنگ تاریخی تعریف نموده اند. این انسجام و اندیشۀ کلان در معماری و صنایع دستی به تدریج با ورود مصالح و روش های ساخت جدید از اواخر دورۀ قاجار فراموش گردید و ساخت هنرمندانه و تکتونیکی در بناها به علت عدم شناخت اصول و قاعده های تکتونیکی تحلیل ر فت و معماریِ ایران با بحران مواجه شد. سوال اصلی پژوهش، چگونگی ارتباط صورِ فنی و هنری تکتونیکِ چوب در معماری و صنایع دستی ایران اسلامی در سده های 10 تا 13 هجری قمری و شباهت ها و اشتراکات آن ها با هدف شناخت قواعد تکتونیکی معماری اسلامی ایران است. پژوهش هایی که در شناخت صور فنی و هنری تکتونیک در معماری و صنایع دستی ایران شده بسیار محدود است. بدین جهت در این مقاله به منظور شناخت تکتونیکِ چوب بر اساس پارادایم معرفت شناسی تفسیرگرا، استدلال تطبیقی، و تحلیل محتوای کیفی با جهت گیری تبیینی و بر اساس نظریۀ گاتفرید زمپر به مطالعۀ ویژگی های مشترک تکتونیکِ چوب در سه سطحِ کلانِ معماری (کلِ بنا)، اجزای معماری (ستون، لبۀ بام، و در و پنجرۀ چوبی) و صنایع دستی (منبر، قلمدان، کمانچه، تمبک، رحل، آینه، و جعبه های چوبی) در سده های 10 تا 13 هجری قمری پرداخته شده است. مطالعۀ تطبیقی ویژگی های تکتونیکی چوب در صنایع دستی و معماری در دورۀ اشاره شده آشکار می کند که میان صورت فنی (صورت کلی و مفصل بندی) و صورت هنری در صنایع دستی و معماری اشتراکاتی مهم وجود دارد. اشتراکاتِ تکتونیکیِ که گویایِ ویژگی های ساخت فنی و هنری در معماری اسلامی ایران است و نشان می دهد در معماری ایران نحوۀ آغاز و اتمام بنا، مفصل بندی سطوح و سطوح تزئینی از لحاظ ساختار شکلی تحت قاعده های تکتونیکی صورت می گیرد. مواجهۀ فرم و فضا (اتصال به زمین و آسمان)، مفصل بندی (اتصالات غیر هم جنس، کام و زبانه، اتصال کشویی، اتصال کنج فتیله، باریکۀ اتصال و اتصال با سطوح کاو) اصول فنی تکتونیکی و قاعدۀ پوشش سطوح (سطوح موزائیکی، حاشیۀ کمربندی، کنده کاری، و سطوح منفی) اصولی هنری هستند که بیانگر فرهنگ ساخت مشترک در معماری و صنایع دستی است. فرهنگ ساختی که در فرهنگ های مشابه نمودهای مشابهی داشته است و فنون ساخت مشابهی در مصالح مختلف به کاررفته است.

تناسبات را می توان یک مفهوم ریاضی نام برد که در معماری رابطه ی مناسبی بین اجزای پدیدآورنده ی اثر به وجود می آورد و احساس نظم و سامان دهی، میان بخش های یک ترکیب بصری را در مخاطب ایجاد می کند. تناسبات می توانند علاوه بر نظ ، پدیدآورنده ی حس زیبایی نیز گردند. هنرمندان و معماران سنتی ایران به تناسبات و تقسیمات هندسی به دلیل رابطه های نهفته در آن ها علاقه و توجه داشته اند و همواره در آثار خود از این تناسبات بهره می بردند. پژوهش حاضر کوششی در جستجوی ردپای تناسبات درمساجد ایران به عنوان یکی از برجسته ترین عناصر در معماری اسلامی ایران می باشد که با تحقیق توصیفی، تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای و میدانی، تناسبات ارتفاعی مساجد چهارایوانی را مورد کنکاش قرار داده است. کوشش شده است که یک الگوی ارتفاعی یا یک الگوی ارتباطی بین اجزای ارتفاعی هر یک از هشت مسجد استخراج گردد به صورتی که بتوان یک سلسله مراتب طراحی ارتفاعی را در هر یک از مساجد گمان کرد. در انتها با بررسی تناسبات و الگوهای ارتفاعی یافت گردید در 8 نمونه تحلیل شده، تمامی عناصر ارتفاعی پژوهش از ارتفاع نمای صحن و کوتاه ترین ایوان مجموعه با تناسبات زرین و ایرانی اسلامی بدست آمده اند. در تمامی نمونه های بررسی شده، کوتاه ترین ایوان مجموعه با ارتفاع نمای صحن حیاط دارای تناسباتی نزدیک به تناسبات زرین نسبت به یکدیگر می باشند. در مساجد گوهرشاد، جامع زواره، جامع اصفهان و امام بروجرد یک الگوی مشابه در نمای ایوان جنوبی وجود دارد؛ بدین صورت که ارتفاع این ایوان تقریباً دو برابر ارتفاع نمای صحن در این چهار مسجد می باشد.

کاربست هندسه به عنوان قسمی بااهمیت از علم ریاضیات عددی که در جایگاه عقلی و محاسبات پیچیده است؛ حاکی از فراگیری این دانش به نحو گوناگون توسط معماران است. رجوع فردی معمار به رسالات پیچیده ریاضیات از بعد عددی در جهت کاربرد آن در هندسه، مسئله ای است که بسیار مورد تأمل است. براین اساس موضوع ارتباط تعلیمی بین معماران و ریاضی دانان مسلمان مورد بررسی قرار گرفته است. هندسه در جایگاه ریاضیات عددی قابل انتقال به بنای معماری نمی باشد و باید به زبان هندسه ترسیمی و کاربردی باشد. وجود و چگونگی همکاری و ارتباط ریاضی دان و معمار در باب هندسه جهت برپایی بنای معماری، سؤالی اساسی است. آیا معماران در ارتباط با ریاضی دانان و رسالات ریاضی آنان بوده اند و چگونه هندسه نظری و عملی را از جانب ریاضی دانان دریافت کرده و به صورت کاربردی در بنای معماری ایجاد نموده اند؟ قرون چهارم الی یازدهم هجری به واسطه حضور ریاضی دانان معتبر و همچنین معماری باشکوه به عنوان دوره مورد بررسی اتخاذ گردیده است. بررسی تحلیلی بر اساس عملیات استدلالی بر نسخ خطی علمی ریاضی دانان می باشد. نسخ خطی به صورت های تحقیق حضوری و ارتباطات دانشگاهی در تهیه تصاویر اسکن شده مورد تحلیل قرار گرفته اند. به جهت بررسی هندسه در آرای ریاضی دانانی چون بوزجانی، ابن سینا، فارابی، اخوان، و جمشید کاشانی، داده های اساسی هندسه از روش قیاسی و زمینه گرای تاریخی بررسی شده است. با توجه به بررسی رسالات، ریاضی دانان خود را موظف به فراگیری علوم و آموزش آن، جهت رفع نیازهای کاربردی در جامعه اسلامی و فراتر از آن می دانستند. به واسطه حضور پررنگ هندسه و پیشرفت آن در تاریخ تحت بررسی، این گونه فرض می گردد که معماران در باب برپایی بنای معماری به جانب هندسه از مهم ترین متعلمین در این موضوع می باشند. تبدیل ریاضیات عددی به هندسه نظری در بُعد کمی و کیفی آن و هندسه عملی جهت بهره گیری در ارائه هندسه کاربردی است. به دلیل پیچیدگی های معادلات ریاضی تخصصی، از جانب ریاضی دان به معماران مراتب همکاری تحت نام جلسات آموزش معماری صورت می یافته است. این جلسات آموزش معماری بین ریاضی دانان و معماران با توجه به سازوکار خاص خود تشکیل می یافته است که در این مقاله با نام جلسات آموزش معماران شناخته می شود.

با تغییر مفهوم هویت در معماری معاصر و از بین رفتن هویت معماری ایرانی- اسلامی، ضرورت شناخت این بحران در هویت معماری امروز بیش از پیش احساس می شود. یکی از چالش های مهم دوره معاصر و مبتنی بر آن در دهه های آینده، تلاش برای شناخت، حفظ، مدیریت، و توسعه هویت های ملی، منطقه ای و محلی است. هدف از این پژوهش، شناسایی عوامل ایجاد بحران هویت و ارائه راهکارهایی جهت تحقق پذیری مولفه ها در معماری شهر ساری می باشد و در پی یافتن پاسخ این پرسش است که چه راهکارهایی را می‎‏توان در راستای تحقق‏پذیری هویت در شهر ساری ارائه نمود. جهت انجام این پژوهش، شهر ساری در سه مقیاس کلان (کل شهر)، میانه (محله ها)، و خرد (تک بناهای معاصر) مورد بررسی قرار گرفته است. ابتدا اقدام به شناسایی مولفه های هویت در شهر، محله ها و بناهای معاصر نموده؛ و پس از آن به تجزیه و تحلیل این عوامل پرداخته شده است. بدین منظور تعداد 400 پرسشنامه در بین شهروندان در شهر ساری پخش شد و از این تعداد 274 عدد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در این راه، از نرم افزار SPSS جهت تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون های آماری استفاده گردیده؛ و جهت تحلیل رابطه همبستگی از نرم افزار معادلات ساختاری PLS استفاده شده است. از آنجاییکه این پژوهش در یکی از شهرهای شمال کشور و یکی از شهرهای بزرگ این محدوده، به سه مقیاس کلان تا خرد پرداخته؛ از معدود پژوهش‏هایی است که در حوزه هویت در شمال ایران متمرکز شده و از همین‏رو، دارای بداعت و نوآوری است. نتایج این پژوهش نشان داده است که چه عواملی موجب بحران هویت در مقیاس شهر، محله، و بناهای معاصر می شوند. یافته های حاصل از تحلیل مولفه ها نشان داد چه عواملی تاثیر مثبت و چه عواملی تاثیر منفی بر هویت شهر دارند که مولفه های با تاثیر منفی، خود موجب ایجاد بحران هویت می شوند و در نتیجه ارائه راهکار برای آنها ضرورت دارد. بررسی‏ها حاکی از عدم رعایت بیشتر مولفه ها در مقیاس تک بناهای معاصر بوده است و نشان می دهد ابتدا باید به تدوین اصول و مقرراتی توسط نهادهای ذی ربط جهت جلوگیری از این روند ساخت و ساز های بی رویه پرداخت. نتایج پژوهش منجر به راهکارهای تحقق‏پذیری هویت در سه مقیاس کلان، میانه، و خرد، در حوزه‏های کالبدی، عملکردی، و اجتماعی-فرهنگی می‏باشد که انتظار می‏رود با اعمال آن، در طرح‏های معماری، بتوان موجب تحقق‏پذیری هویت در معماری معاصر شهر ساری گردید

در پژوهش حاضر، در راستای تبیین مطلوبیت منظرهای صوتی تیمچه­ های بازار تبریز، دو مؤلفه تراز فشار صوت و زمان واخنش به عنوان متغیرهای عینی و روشن­ کننده رفتار آکوستیکی اندازه­ گیری شده­اند. با استفاده از پرسشنامه توصیفی نیز ارزیابی­ های ذهنی برای مشخص کردن کیفیت منظرهای صوتی استفاده شده است. پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که ویژگی­ های فضایی تیمچه های بازار تبریز چگونه در رفتار آکوستیکی آن­ها تأثیرگذار هستند و چه عواملی در مطلوبیت منظرهای صوتی آن­ها دخیلند. یافته­ ها نشان می­دهد گنبدهای خردمقیاس با احتباس امواج صوتی به مثابه کاواک عمل کرده و اثر مطلوب در کاهش زمان واخنش دارند. سطوح شیشه­ای با انعکاس صدا طنین را محیط افزایش می دهند و موجب افت کیفیت آکوستیکی فضا می­گردند. مصالح مورد استفاده در جداره­ تیمچه ­ها، آجر با بندکشی گچی، با انکسار و پخشایش صوت نقش مثبتی در کیفیت آکوستیکی ایفا می­کند. همچنین یافته­ ها حاکی از آن است با اینکه مقادیر تراز فشار صوت و زمان واخنش -که نشان­دهنده نحوه رفتار آکوستیکی فضا هستند- می­توانند به نحوی در ارزیابی افراد از منظر صوتی دخیل باشند؛ ولی به تنهایی نمی­توانند مبنای سنجش کیفیت ادراکی منظر صوتی باشند. در سه تیمچه امیر شمالی، امیر، و مظفریه ویژگی­ها و کیفیات محیطی فضاها از قبیل تناسبات هندسی، پویایی یا ایستایی و میزان ازدحام تأثیر مستقیم در خوشایندی منظر صوتی شهر دارد. این سه تیمچه از لحاظ میزان سروصدا جزو فضاهای آرام هستند و به همین دلیل بروز ناگهانی برخی صداها، به دلیل اختلاف تراز فشار صوت به صورت مستقیم اثر سوء در کیفیت منظر صوتی می­گذارند. لذا پیشنهاد می­گردد مؤلفه­ای تحت عنوان شفافیت منظر صوتی شهری به مطالعات این حوزه اضافه شده و در ارزیابی منظرهای صوتی فضاهای آرام شهری مورد توجه قرار گیرد.

نقوش سنتی به کار رفته در معماری و تزئینات، ریشه در هویت و فرهنگ هر منطقه دارند و خصوصیات خاص فرهنگی و هویتی آن را به نمایش می گذارند. در شهرستان دزفول، نقوش هندسی آجری که با نام خوون چینی شناخته می شوند؛ یکی از شاخصه های هویت فرهنگی شهر می باشند. با توجه به اقلیم گرم دزفول، معماران از دیوارهای مجوف با الگوهای مذکور در جهت سایه اندازی با اهداف اقلیمی استفاده می کردند؛ درحالیکه امروزه در معماری معاصر دزفول، این الگوها چندان مورد استفاده نبوده و کاربرد آنها صرفا جنبه تزئیناتی دارد و از اهداف اقلیمی بدور مانده است. حال سوالی که در اینجا مطرح است اینست که تفاوت عملکرد اقلیمی و رفتار حرارتی الگوهای مختلف خوون چینی در دیواره های دوجداره چیست و کدام الگوها عملکرد اقلیمی موثرتری دارند؟ براین اساس این پژوهش تلاش دارد تا در راستای احیای هویت فرهنگی منطقه با استفاده از الگوهای هندسی سنتی نظیر خوون چینی، راهکاری جهت بهبود رفتار حرارتی دیوارهای مجوف سایه انداز ارائه نماید و با بررسی رفتار حرارتی این نقوش، الگوی بهینه ای پیشنهاد دهد که ضمن احیای هویت فرهنگی شهر، به لحاظ اقلیمی عملکرد مناسبی داشته باشد. روش تحقیق این پژوهش، یک روش ترکیبی است که با توجه به ماهیت خود، روش های مختلف تجربی و شبیه سازی و پژوهش موردی را درگیر می نماید و از روش تحقیق تفسیری و تاریخی نیز بهره مند می شود. ابتدا به کمک مطالعات کتابخانه ای و میدانی، نقوش هندسی و الگوهای بومی بررسی، طبقه بندی و تفسیر شدند و مشاهدات تجربی در این زمینه به ثبت رسید. سپس رفتار حرارتی این الگوها برروی جداره خارجی دیوار دوجداره به کمک شبیه سازی تحلیل گردید. در این پژوهش شبیه سازی ها با نرم افزار انرژی پلاس پس از اثبات روایی و پایایی آن انجام شد. نتایج نشان داد که استفاده از الگوهای سنتی در راستای احیای هویت فرهنگی در قالب نقوش هندسی نما، عملکرد اقلیمی بسیار مناسبی داشته و باعث کاهش چند درجه ای دمای هوای داخل در ماه های گرم سال می شوند. بر اساس نوع الگوی هندسی بکار رفته در جداره خارجی، عملکرد اقلیمی دیوارها متفاوت می شود و هر نقش عملکرد بخصوصی را ایجاب می نماید. بر این اساس الگوهای چلیپایی عملکرد بهتری در کاهش دمای هوای داخل داشته است.