جغرافیا و پایداری محیط
سال:1403 | دوره:14 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

آسیب‎ پذیری یکی از مفاهیم اساسی در چارچوب معیشت پایدار است. زمینه ‎های آسیب ‎پذیری بخشی از چارچوب معیشت را تشکیل می‎دهند که افراد، گروه ها و خانوارها کنترل حداقلی بر آن‎ها دارند. زمینه ‎های آسیب‎پذیری اعم از شوک ‎ها، روندها و تغییرپذیری‎ های فصلی معیشت بهره‎ برداران مرتعی و به دنبال آن مدیریت پایدار مراتع را تحت‎ تأثیر قرار می‎دهند. هدف این تحقیق سنجش معیارهای مرتبط با زمینه‎ های آسیب ‎پذیری معیشت بهره ‎برداران مرتعی سه روستای جلال‎ آباد، حاجی ‎آباد و نهضت‎ آباد از بخش مرکزی شهرستان نجف‎ آباد است. از پرسش‎نامه ساختارمند محقق ساخته در سه بعد شوک‎ ها، روند‎ها و تغییرپذیری فصلی هر کدام با 5 گویه در قالب طیف پنج‎گ زینه ‎ای لیکرت استفاده شد. نتایج سنجش نگرش بهره ‎برداران مرتعی نشان داد حدود 80 درصد پاسخگویان تغییرات زمینه‎ های آسیب‎ پذیری معیشت را زیاد و خیلی زیاد (حدود 19 درصد) ارزیابی کردند. شوک‎ های «خشکیدگی گیاهان (مرتعی و جنگلی)» و «اقتصادی» با میانگین رتبه‎ ای 21/3 و 17/3، روندهای «تورم و گرانی» و «تخریب و تغییر کاربری اراضی» با میانگین رتبه ‎ای 92/3 و 80/3 و تغییرپذیری‎ های فصلی «سرمازدگی و گرمازدگی گیاهان» و «افزایش دما و ذوب‎ شدن سریع برف» به ترتیب با مقادیر میانگین رتبه ‎ای 70/3 و 69/3 تأثیر بیشتری بر آسیب‎ پذیری معیشت بهره‎ برداران مرتعی داشتند. ازآنجایی‎ که زمینه‎ های آسیب‎ پذیری متأثر از عوامل متعددی هستند که ممکن است هم‎زمان به وقوع بپیوندند پیشنهاد می‎شود در مواجهه با زمینه ‎های آسیب‎پذیری و در راستای پایداری منابع مرتعی مجموعه ‎ای از راهبردهای تطبیقی به کار گرفته شوند. علاوه بر این، ازآنجایی‎که افراد، خانوارها و جوامع تحت ‎تأثیر زمینه‎ های آسیب ‎پذیری به دلیل توزیع مختلف فضایی در جغرافیای سرزمین، ممکن است مخاطرات و آسیب‎ پذیری‎ های یکسانی را تجربه نکنند مطالعات آینده می ‎توانند نحوه سازگاری افراد، گروه‎ ها، خانوارها و اجتماعات مختلف در مواجهه با زمینه ‎های آسیب ‎پذیری اعم از مخاطرات محیطی و بلایای طبیعی را مورد بررسی قرار دهند.

تالاب‎ها از جمله مهم‎ترین اکوسیستم ‎ها و عرصه ‎های حیات در جهان، یکی از بارزترین زیبایی و شاهکارهای خلقت هستند. این تالاب‎ها به عنوان جزء اساسی اکوسیستم جهانی در پیشگیری یا کاهش شدت سیل، تغذیه سفره ‎های زیرزمینی، فراهم زیستگاه منحصر به فرد برای گیاهان و جانوران، حفظ کیفیت آب‎ها، تولیدکشاورزی، شیلات، ذخیره سیلاب‎ ها و کنترل فرسایش خاک نقش مهمی داشته ‎اند. هدف پژوهش حاضر با استفاده از تصاویر ماهواره‎ای لندست 8، به بررسی تغییرات سطح و پهنه آبی و همچنین تغییرات پوشش اراضی تالاب هورالعظیم برای دوره آماری 2013 تا 2022 می‎باشد. در این مطالعه نقشه ‎های پهنه‎ های آبی و پوشش ‎اراضی با استفاده از تکنیک ‎های تلفیق تصاویر لندست 8 و با اعمال شاخص طیفی AWEI و الگوریتم حداکثراحتمال در نرم ‎افزارهای ENVI5. 3، ArcGIS، انجام شد. با بررسی صحت نتایج حاصل از پردازش و طبقه‎ بندی تصاویر ماهواره ‎ای (سال‎ 2013 ضریب کاپا برابر 95% و دقت کلی 96 درصد، سال 2022 ضریب کاپا برابر با 90% و دقت کلی 92 درصد) مشخص شد که طبقه‎ بندی تصاویر به صورت نظارت ‎شده، الگوریتم حداکثر احتمال برای منطقه مورد مطالعه به واقعیت‎ های زمینی نزدیک و از صحت قابل قبولی برخوردار است. و همچنین، نقشه ‎های مربوط به پایش تغییرات پهنه آبی تالاب هورالعظیم (شاخص AWEI) نشان داد که وسعت تالاب در سال‎ های مورد بررسی دارای روند کاهشی بوده به این صورت که در سال 2013 مساحت پهنۀ آبی تالاب برابر با 336 کیلومترمربع بوده که در سال 2022 به مقدار 147 کیلومترمربع کاهش یافته است. نتایج حاصل از طبقه‎ بندی تصاویر در سال‎ های مورد بررسی نیز حاکی از کاهش پوشش ‎های آبی و گیاهی و افزایش اراضی بایر و شوره ‎زار در دوره‎ های مورد بررسی می‎باشد. عوامل تاثیرگذار زیادی از جمله عوامل محیطی و انسانی بر این روند تغییرات در دوره ‎های‎ مورد بررسی وجود داشته است.

تنش آب به عنوان یکی از عمده ‎ترین مشکلات زیست محیطی اثرات قابل توجهی بر پایداری مناطق شهری در سراسر جهان دارد. هدف از این پژوهش بررسی تغییرات دمای سطح زمین (LST) و رابطه آن با تغییرات وسعت پوشش گیاهی در زمان پر آبی و خشک بودن زاینده رود می باشد. در این تحقیق از تصاویر ماهواره ‎ای لندست TM، ETM و OLI طی 3 سال خشک 2001، 2009 و 2018 و 3 سال مرطوب 2005، 2006 و 2020 استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد در سال 2006 که آب در بستر رودخانه جاری بوده مساحت پوشش گیاهی از 36 درصد (201 کیلومتر مربع) به 23 درصد (126 کیلومترمربع) در سال 2018 که بستر رودخانه فاقد آب بوده کاهش یافته است. در طی دو دهه گذشته میزان دمای سطح زمین افزایش یافته است. بیش‎ترین میانگین دما در سال 2018 با 4/40 درجه سلسیوس مشاهده شد، حداکثر دما در سال‎های خشک 2001، 2009 و 2018 بیشتر از سال‎های مرطوب 2005، 2006 و 2020 بود. بیشترین تراکم جزایر گرمایی در مناطق 2، 4، 5، 6، 7، 14 و شرق منطقه 15 مشاهده گردید که بر زمین‎های بایر و سپس بر مناطق شهری متمرکز است. مجموع مساحت طبقات دمایی 49-42 در سال خشک 2009 نسبت به سال خشک 2001 حدود 12 درصد و نیز در سال 2018 حدود 25 درصد افزایش یافته است در حالی‎ که در سال‎های مرطوب 2005 و 2006 صفر و در سال 2020 نسبت به 2018 حدود 34 درصد کاهش یافته است. علاوه بر این، توسعه مناطق ساخته شدۀ شهری که طی دو دهۀ گذشته 7/3 درصد افزایش یافته است، به کاهش پوشش گیاهی و تشدید اثر جزیره گرمایی شهری کمک کرده است. بررسی تغییرات میانگین دما در فواصل مختلف از رودخانۀ زاینده‎رود نشان داد که با فاصله از رودخانه دما در حدود 1 درجه سلسیوس افزایش یافته است.

محدوده موردمطالعه (محدوده خط سوم گاز تهران)، از مهم ترین و حساس ترین محدوده های کشور از نظر تهدید شبکه گازرسانی توسط ناپایداری دامنه ای و فعالیت های تکتونیکی می باشد. در این پژوهش، برای تحقق اهداف تحقیق، از داده های متفاوت، با منابع مختلف و از معیارهای متنوع مانند، زمین شناسی، ارتفاع و فاصله از گسل شیب، جهت شیب، فاصله از رودخانه، کاربری اراضی، خاک، فاصله از جاده، بارش، پوشش‎زمین و ارتفاع استفاده شد. ارزیابی ریسک، با استفاده از پنج مدل فازی، تحلیل شبکه ای، شبکه ای-فازی، پرسپکترون چندلایه و روش جنگل تصادفی، مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. نتایج بررسی ها از مقایسه بررسی خطر زمین لغزش و زمین لرزه با مدل های مختلف، نشان داد که خطر زمین لغزش در محدوده موردمطالعه با استفاده از مدل RF بیشتر است. نتایج استفاده از مدل ANP در محدوده موردمطالعه، حاکی از ریسک بالای عبور شبکه گازرسانی از بخش های پرشیب منطقه است. نتایج پهنه بندی ها در دو استان قم و تهران با استفاده از مدل Fuzzy نشان داد که بیشترین درصد در کلاس بندی ها، متعلق به کلاس کم خطر و کمترین درصد متعلق به کلاس با خطر متوسط می باشد. در مدل Fuzzy-ANP کلاس خطر نسبتاً زیاد، بیشترین درصد و کلاس خطر زیاد با کمترین میزان در محدوده را نشان داد. در مدل MLP بیشتر محدوده موردمطالعه، دارای ریسک متوسط بوده و محدوده کلاس خطر زیاد، کمترین وسعت را در محدوده دارد؛ بنابراین، می توان نتیجه گرفت که در مدل RF، بیشترین درصد متعلق به کلاس با خطر نسبتاً زیاد و کمترین درصد متعلق به کلاس با خطر کم می باشد. باتوجه به ارزیابی ها و بررسی های آماری صورت گرفته از مدل ANP، میزان خطای سیستماتیک (MBE) 20336/0-، میزان خطای مطلق 209892/0 و میزان خطای RMSE 131107/0 حاصل گردید. نتایج آماری از بررسی مدل Fuzzy نیز نشان داد که میزان خطای سیستماتیک (MBE) 23687/0 و خطای مطلق 0. 2551/0 و میزان خطای RMSE نیز 016212/0 می باشد.

امروزه آلودگی هوا زندگی را برای ساکنان کلان شهرها سخت کرده است. آلودگی هوا از جمله مهم ترین آلودگی های زیان بار برای محیط و به ویژه انسان است. در این پژوهش بر پایه داده های روزانه، هم زمانی و فراگیری آلودگی های هوا در پنج کلان شهر برگزیده در نیمه شمالی ایران شامل تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و رشت بررسی شد تا الگوهای همدید مربوط به فرازهای جوی مؤثر بر آنها طراحی و تحلیل شود. با این هدف، روزهای آغاز، اوج و پایان آلودگی های چندروزه و هم زمان (موج آلودگی) شناسایی شد و برای هر یک از آنها، موقعیت فراز جوی مؤثر، موقعیت یابی شد. نخستین نتایج نشان داد طی بازه آماری 1396 تا 1400، تعداد 107 موج آلودگی هوا با ویژگی هم‎زمانی رخ داده است. از این تعداد، 14 موج فراگیر بوده اند. الگو‎های همدید نشان داد وقتی منحنی هم ارتفاع 5825 ژئوپتانسیل متر به همراه دیگر منحنی‎‎ها در شمال غرب قاره افریقا فراز جوی جنب حاره ای تشکیل دادند آلودگی فراگیر هوا در غربی ترین کلان‎شهر ایران یعنی تبریز آغاز می شود. با رسیدن این فراز روی ایران، آلودگی هوا، چهار کلان‎شهر از پنج کلان‎شهر برگزیده ایران را فرا می گیرد و سپس با رسیدن فراز روی کشور پاکستان، شرایط هوا رو به وضعیت پاک و موج آلودگی رو به پایان می رود. در مجموع، جابجایی شرق سوی محور فراز طی سه روز آغاز، اوج و پایانِ آلودگی هوا به ترتیب روی سه سرزمین شامل عراق، ایران و پاکستان، تایید کننده نهایی و رفتار همبستۀ الگوی فراز جوی با فراگیری آلودگی های هوا برای ساکنان پنج شهر تبریز، رشت، تهران، اصفهان و مشهد است.

ارزیابی دقیق زیتوده روی زمینی جنگل برای مطالعات میزان گازهای گلخانه‎ای، برآورد کربن ذخیره شده در منابع جنگلی، مدل‎های تغییر آب‎و‎هوا و در نتیجه مدیریت پایدار جنگل‎ها امری ضروری است. زیتوده جنگل بیانگر توان تولید در واحد سطح می‎باشد. در این پژوهش از داده‎های تصاویر نوری ماهواره سنتینل-2 برای برآورد زیتوده روی زمینی جنگل در سطح 285 هکتار‎‎‎‎ از جنگل‎های استان ایلام استفاده شد. 124 قطعه نمونه مربعی شکل به ابعاد 20 در 20 متر به روش خوشه‎ای روی زمین پیاده شد. مشخصه‎های قطر بزرگ و قطر کوچک تاج مجموع 508 پایه درختی (تک پایه و جست گروه) در قطعات نمونه اندازه‎‎گیری شدند. بسته به تک پایه و جست گروه بودن پایه‎های درختی از معادلات آلومتریک مناسب برای محاسبه زیتوده روی زمینی بر اساس مشخصه‎های اندازه‎گیری شده استفاده شد. در نهایت مجموع زیتوده روی زمینی جنگل برای همه پایه‎های درختی موجود در هر قطعه نمونه محاسبه شد. با استفاده از نسبت‎گیری‎های طیفی، شاخص‎های گیاهی مرتبط با پوشش‎گیاهی از باندهای سنجنده MSI ماهواره سنتینل 2 تهیه شدند. در گام بعد ارزش‎های طیفی متناظر قطعات نمونه از باندهای اصلی و شاخص‎های گیاهی استخراج شدند. از مدل رگرسیون جنگل تصادفی برای برآورد زیتوده روی زمینی جنگل استفاده شد. از 70 درصد نمونه‎ها برای آموزش مدل استفاده شد و اعتبارسنجی مدل با استفاده از 30 درصد باقیمانده داده‎ها انجام شد. نتایج حاصل با میزان 80/0R2= 70/28 RMSE= تن در هکتار نشان از عملکرد قابل قبول مدل در برآورد زیتوده روی زمینی جنگل بود. نتایج بررسی میزان اهمیت‎ متغیرها با استفاده از آماره جینی نشان داد که شاخص‎های RVI، GNDVI، NDVI و DVI اهمیت بیشتری در ارائه مدل برآورد زیتوده داشتند.

بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک علی رغم پایداری محیطی شکننده در معرض مخاطره پدیده گردوغبار نیز قرار دارند. این مخاطره زیست محیطی سبب جابه جایی خاک سطحی، آسیب به اراضی کشاورزی و پوشش گیاهی شده و بر زندگی افراد بخصوص گروه های آسیب پذیر، نزدیک به کانون های بحرانی و مناطق دورتر اثر گذاشته است. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی و تحلیل آسیب پذیری معیارهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از پدیده گردوغبار در استان کرمان است. در این راستا معیارهای اجتماعی و اقتصادی شامل تراکم جمعیت، ساختار جنسی، نسبت جمعیت روستا به شهر و اراضی کشاورزی دیم در نظر گرفته شده است. همچنین فرسایش پذیری لندفرم های ژئومورفولوژی، مراتع ضعیف و اراضی بایر به عنوان معیار محیطی شناسایی شده است. در این پژوهش از شاخص دید افقی (متر) ایستگاه های هواشناسی به منظور تحلیل مواجهه با گردوغبار در استان کرمان استفاده شده است. نتایج تحلیل پراکندگی دید افقی نشان می دهد حداقل میانگین دید افقی در مرکز استان وجود دارد. میزان مواجهه با گردوغبار در استان کرمان بین 73/0 تا 7/8 متر است بطوریکه شهرستان های بافت و رابر بیشترین مواجهه را با این پدیده دارند. نتایج رتبه بندی مدل کوکوسو نشان داد شهرستان های کرمان، بم، ارزوئیه و قلعه‎گنج بیشترین حساسیت را به گردوغبار دارند. نتایج حاصل از آسیب پذیری پدیده گردوغبار در استان کرمان نشان داد همه شهرستان های این استان نسبت به پدیده گردوغبار آسیب پذیری یکسانی ندارند؛ زیرا پراکندگی معیارهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی در شهرستان ها یکسان نیست. آسیب پذیری پدیده گرد و غبار در استان کرمان در 5 طبقه خیلی کم تا خیلی زیاد به دست آمد. 86 درصد از مساحت استان کرمان نسبت به آسیب پذیری پدیده گردوغبار در طبقات زیاد و خیلی زیاد قرار دارند. همچنین نتایج این پژوهش می تواند زمینه ای را برای توسعه مطالعات کاهش پدیده گردوغبار به منظور کاهش آسیب پذیری ناشی از پدیده گردوغبار در استان کرمان برای مدیران و تصمیم گیران فراهم آورد.