ادبیات پایداری (ادب و زبان نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی کرمان)
سال:1401 | دوره:14 | شماره:27 |تعداد مقالات:9

شعر اجتماعی، بیشتر به بیان مشکلات، نیازمندی ها و مسائل روزمرۀ زندگی در جامعه می­پردازد. این گونۀ شعری حاصل ارتباط مستقیم شاعر با جامعه است. شاعر سعی می­کند تا از این رهگذر رخدادها و واقعیت­های عینی جامعۀ خویش را بازتاب دهد. شعر معاصر عربی و فارسی با تحولات عمده­ای که در ساختار و مضامین آن رخ داده است، در کنار دیگر مباحث بیشتر به دردها و رنج­های مردم می­پردازد. محمود درویش و قهّار عاصی همچون دیگر شاعران معاصر از محیط و اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان خویش تأثیر پذیرفته اند. استبداد حاکم در این دو کشور این شاعران را وامی دارد تا آنان رسالت اجتماعی خود را به خوبی ایفا کنند. گرچه شعر اجتماعی  زیرمجموعۀ شعر پایداری است؛ اما ازآنجاکه این موضوع بخش زیادی از اشعار ایشان را به خود اختصاص داده است، در پژوهشی مستقل موردبررسی، تحلیل و واکاوی قرار گرفت تا نگاه و دیدگاه این دو شاعر آشکار شود. یافته ها نشان می­دهد که مهمترین مضامین اجتماعی در اشعار این دو شاعر مشتمل است بر: همدردی با مردم، درد و اندوهِ آوارگان جنگ، غربت، امید به آینده و نوید صلح؛ همچنین رویدادهای سیاسی در زادگاه آنان و تفاوت محیطی تفاوت در نوع نگاه آنان را به دنبال داشته است.

تجلّی انقلاب اسلامی، تحولاتی را در هنر و فرهنگ به­همراه­ داشت. این تحولات زمینۀ ظهور نمادها و نشانه­های خاص با روابط ساختاری متفاوت در آثار هنری بوده­است. پوسترهای جشنواره هنر مقاومت، یکی از عرصه­های شکل­گیری نمادها و نشانه­های متاثّر از انقلاب­اسلامی است. هدف پژوهش حاضر، بررسی ساختاری محورهای جانشینی و همنشینی نشانه ها و نیز انواع روابط وابسته به آن ها در برخی­از پوسترهای جشنوارۀ هنر مقاومت است. پژوهش­حاضر با این پرسش آغاز شده است که روابط نشانه­های دیداری و نوشتاری در پوسترهای­ مقاومت برمبنای محورهای جانشینی و همنشینی چگونه قابل تحلیل است؟ روش ­تحقیق، توصیفی­-تحلیلی است و شیوۀ­گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و اسنادی از طریق یادداشت برداری و تصویرخوانی است. روش تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است. نوع تحقیق از نظر هدف، بنیادی است. نتایج تحقیق نشان می دهد، عناصر بصری در برخی پوسترهای جشنوارۀ هنر مقاومت، مانند نوع نوشتار، رنگ متن، زمینه و المان های دیگر از منظر نشانه شناختی،گویای بیداری اسلامی است. فرم ها و نقش مایه ها با توجه به محورهای جانشینی در روابط متضاد، قیاسی و تطبیقی مشاهده می شود و در محورهای همنشینی، روابط متوالی، مکانی و مفهومی بین­نشانه­ها، ارتباط معناداری برای رسیدن ­­به آگاهی پدید­آورده است. در این آثار نظام­ همنشینی، ترکیب افزایشی عناصر را در ­پی ­دارد و در محور­ جانشینی، حذفِ برخی نشانه­ها، به­تاکید ­بر نشانۀ حاضر منتهی می­شود و ازطریق رابطۀ غیابی، معنای نهایی نشانه­ها تفسیر می ­گردد.

از نظر مایکل ریفاتر هر شعری خاستگاهی دارد که در بخش­های مختلف آن به­واسطۀ عبارات متفاوتی بیان می­شود. بر این مبنا عناصر هر پوستری نیز به بیان خاستگاه آن می­پردازند. در این مقاله به­منظور بررسی این فرضیه که شعر و گرافیک پایداری خاستگاه­های مشترکی را با ابزارهای بیانی متفاوت بیان می­کنند، منتخبی از پوسترها و اشعار طراحان و شاعران این حوزه به­ روش هدفمند انتخاب و با رویکرد نشانه­شناسی شعر ریفاتر تحلیل شد. این رویکرد که در اصل به­منظور تحلیل متون شعری نظریه­پردازی شده، در این جستار به روشی تطبیقی برای کاوش در متون تصویری و کلامی به کار برده شد. نتایج، حاکی از آن است که خاستگاه اشعار و پوسترهای پایداری بر مفاهیمی چون آزادی قدس شریف، دفاع و میهن­دوستی متمرکز است و سایر عناصر شعری و تصویری به تقویت این خاستگاه پرداخته­اند. روش کلی جستار حاضر، توصیفی _ تحلیلی است و داده­های آن به روش کتابخانه­ای جمع­آوری شد.

ادبیات پایداری، بیانگر تاریخ استقامت و رویارویی ملت­ها در حوادث گوناگون تاریخی است. ملت ایران نیز در تاریخ پر فراز و نشیب خود  مراحل گوناگونی را پشت سر گذاشته که  در آثار شاعران و نویسندگان آن  بازتاب یافته­است. یکی از کسانی که در آثارش بن­مایه­ها و مؤلفه­های پایداری وجود دارد، میرزاآقاخان کرمانی، شاعر، نویسنده و منتقد ادبی اواخر دورۀ قاجاریه است. هدف این مقاله شناسایی آن مؤلفه­های در آثار او می­باشد و پرسش اصلی نیز پیرامون آن­ها طرح گردیده است. در فرضیۀ عنوان شده  مؤلفه های ادبیات پایداری چون تعهد ادبی، وطن­دوستی و استبدادستیزی در آثار میرزاآقاخان کرمانی قابل شناسایی است. روش جمع­آوری اطلاعات، کتابخانه­ای بوده و از روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی بهره گرفته شده است. از پژوهش حاضر، این نتیجه به دست آمد که میرزاآقاخان کرمانی به رسالت قلم و وظیفۀ نویسندگان برای آگاهی­بخشی به مردم معتقد بوده؛ همچنین با بیان وطن­دوستی خود ـ جدا از ایده­های ملی­گرایانه-  در صدد تشویق مردم ایران برای بازیابی هویتی خود و حرکت به سمت توسعه بوده  و مبارزۀ بی­امانی با استبداد و مظاهر ظلم داشته است.

مساله پژوهش حاضر بر این موضوع استوار است که اگرچه بنیان خاطره- داستان بر خاطره است، اما عناصری چون: تعلیق، اپیزودهای متعدد، شخصیت پردازی و هم بوم پنداری آن را بسیار به داستان نزدیک کرده است. همچنین مطالعۀ زیرساخت های روایی خاطره و داستان  نشان می دهد که این دو قالب علاوه بر اشتراک عناصری، وجه مشترک دیگری نیز دارند و آن ساختار عمل روایی مبتنی بر شرح رخدادهای گذشته بر اساس فرمول «امروز- اینجا»، روایتِ «آن روز- آنجا» را نقل کردن، است؛ اما نگارنده در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی فراهم آمده است با ادلۀ علمی ثابت می کند که بین دو قالب داستان و خاطره- داستان تفاوت های روایتی فراوانی وجود دارد. در واقع هدف پژوهش حاضر تبیین تمایزها و مشخص کردن مرز دو قالب داستان و خاطره- داستان با تکیه بر چندی از آثار داستانی و خاطره- داستانی در ادبیات دفاع مقدس است و نگارنده می کوشد  به تبیین مقوله هایی چون عمل روایی، سطوح روایت، جایگاه و نوع راوی و فاصلۀ روایی در این دو گونه بپردازد. از نتایج پژوهش نیز چنین برمی آید که ازنظر عمل روایتی، فاصله روایی، مختصات راوی و سطوح روایتی بین دو قالب داستان و خاطره – داستان تفاوت وجود دارد.

گفتمان مکالمه به توصیف ارتباط ساختار گفتمانی متن و فعالیت­های ذهنی پردازش، ذخیره و بازیابی اطلاعات می­پردازد. درگفتمان مکـالـمه، کیـفـیت ارتباط‎گیری در چهار سطح بلاغی، ارجاعی، مضمونی و کانونی مورد تحلیل قرار می­گیرد. با توجه به این امر، در پژوهش حاضر، مثنویِ پست­مدرنِ «طهران، تهران» سرودة «اندیشه فولادوند» با رویکرد گفتمان مکالمه در چهار سطح یاد شده، مورد تحلیل قرار گرفته و جریان اطلاعات در گفت­و­گوی شاعر با مخاطب بررسی شده است. مطالعة گفتمان مکالمه در این ترانه  نشان داد که  شاعر  قلمروهای تجربی از نگاشت‎‎های امروزی زبان نسل سوم را به خوبی دریافته است؛ قلمروهایی که در تعامل با نگاشت‏های نسل اول پس از انقلاب اسلامی هستند. نگاشت­های امروزی موجب ایجاد موضوعات فرامتنی در سطوح  چهارگانه متن شعر (مکالمه) می­شوند و زبان روایت در شعر را پویا و متنوع  می­سازند.  شاعر با شِکوة آغازین و کاربرد هوشمندانة لحن حماسی و تغییر مخاطب از شگرد جریان سیال ذهن بهره گرفته است  تا مفاهیم هستی­شناختی هویت را با گسست نسلی، تنهایی و بیگانگی نسل سوم پیوند زند و او را در پایان،  به همراهی خود برای تولید اندیشه دعوت نماید. در بخش پایانی  پژوهش نیز با اشاره به گفتمان موسیقایی مکالمه، وجوه شناختی گفت­وگو از طریق موسیقی نشان داده شده است.

انقلاب اسلامی ایران، دگرگونی های ژرفی در بنیان های جامعه ایجاد کرد. از جملۀ این دگرگونی ها، تحولاتی بود که در ساختارها و هنجارهای ادبی شکل گرفت و شعر را به قلمروهای جدیدی وارد کرد. شاعران انقلاب تمام ظرفیت ها و قالب های شعر فارسی ازجمله قالب شعر نیمایی را به خدمت اندیشه های انقلابی درآوردند. شعر نیمایی هرچند پس از انقلاب تحت الشعاع رجعت شعرای انقلابی به قالب های کلاسیک قرار گرفت، اما شاعران انقلابی ای نیز بودند که به سرایش در این قالب پرداختند. پرسش این پژوهش آن است که با توجه به تغییر نگرش شاعران انقلابی، چه تحولاتی در صور خیال و عناصر سازندۀ تصاویر در شعر نیمایی پس از انقلاب به وجود آمد؛ از این رو، در این مقاله کوشش شده تا اَشکال این تحولات در شعر نو انقلاب بررسی شود. بر این اساس، ویژگی های صور خیال و عناصر سازندۀ تصویر در شعر شاعران نیمایی سرای انقلاب اسلامی بررسی شده و در پایان مشخص گردیده که صراحت و حال وهوای انقلابی موجب کاهش بسامد صور خیال و درعین حال سادگی و شفافیت آن ها شده است. عناصر سازندۀ تصویر در این شعرها نیز عمدتاً برگرفته از ایدئولوژی انقلاب و فضای جنگ است.

مکاتبات آزادگان دفاع مقدّس در واقع جزئی از ادبیات اسارتگاهی و گونه­ای از ادبیات پایداری و مقاومت به حساب می­آیند. در ایران، ادبیات مقاومت همواره در کنار قیام­های ظلم ستیز از کاوۀ آهنگر گرفته تا تاریخ معاصر در لابه لای صفحات تاریخ پدید آمده است. این گونه ادبیات از سال 57 و پس از پیروزی انقلاب و بیشتر در زمان جنگ هشت سالۀ ایران و عراق نمود بیشتری پیدا کرد و ادبیات اسارتگاهی نیز به تبع آن از زمان زندان­های رژیم پهلوی و بعد از آن در اسارتگاه­های عراق به وجود آمد که قسمت اعظم ادبیات اسارتگاهی را مکاتبات آزادگان دفاع مقدّس و خانواده­هایشان از طریق نامه­ها به وجود آورده­اند که گاهی این مکاتبات به دلایل متعدّد از جمله سانسور و خیانت به زبان رمزی بیان شده­اند. نویسندگان این نوع نامه­ها برای بیان موضوعاتی از قبیل: سیاست، ذکر نام مسؤلان، درد هجران، انتقال اخبار خانوادگی و اسرار جنگی، عزداری ائمّۀ اطهار(ع) و ذکر نام بسیج و سپاه به وجوه ادبی از قبیل: ضرب­المثل، تشبیه، استعارۀ، ایهام و جناس قلب کل تمسّک جسته­اند تا در این میان، به راحتی مطالب را به طرف مقابل انتقال دهند، در عین حال که دشمن متوجّه مطالب انتقالی آنان نگردد و از آزار و اذیت احتمالی رژیم بعث و منافقین در امان مانند که این­ها همه، نشانه­ای از کاربردی بودن ادبیات و زبان ادبی است و این بر خلاف تصوّر بعضی از آنان است که ادبیات را فقط در تلذّذ معنی می­کنند.

تاریخ، دوره ای از درک مناسبات اجتماعی و فرهنگی میان تمام جوامع انسانی است. در عصری که ارتباطات در تقابل انزوای جوامع قرارگرفته و برنامه ریزی قدرت های جهان برای ساده سازی روابط اجتماعی و به حداکثر رساندن عناصر سازندۀ یک جامعۀ منسجم است. تاریخ یک جامعه، در ادبیات و هنر به گونه ای تحول ایجاد نموده است که خط مرزی میان زمان خطی و سیر روایت را می شکند و مخاطب با گره خوردگی آن همراه می شود. رمان سرخ سفید از جمله رمان های تاریخی است که در قالب فراداستان تاریخ نگارانه نوشته شده است. نویسنده در این داستان فضای اجتماعی ایران را بعد از انقلاب به تصویر کشیده است. رنگ مبارزه و دیانت در شخصیت های داستان بسیار پررنگ و چشمگیر است. این مقاله که با روش تحلیل محتوا و به صورت کتابخانه ای نوشته شده، رمان سرخ سفید را بر اساس آرای لینداهاچن بررسی نموده و در پایان به این نتیجه رسیده است که رمان با تکیه بر خرده روایت ها و شخصیت های خیالی در کنار شخصیت های حقیقی در جست و جوی شکافی است که در تاریخ انقلاب گم شده است.