آینه پژوهش
سال:1402 | دوره:34 | شماره:4 (پیاپی 202) |تعداد مقالات:19

نویسنده در نوشتار حاضر در قالب بیست و نهمین سلسله انتشارات با عنوان نسخه خوانی، متن چند نسخه را مورد مداقه قرار داده است. این متون بدین شرح اند:   یادداشتی از میرزا جلال الدین طهرانی روی یک نسخه سندی در باره تقبیح فرستادن فرزندان برای تحصیل در استانبول برخی تواریخ حاکمان گیلان میان 1264 تا 1290 وفات چند نفر از علمای خاندان دشتکی مهر دینی زدن بر علم کیمیا منافع باغ انگوری در قارپوزآباد قزوین، وقف اولاد آیت الله، به شرط درس خوان و متشرع بودن تاریخ ظهور و طلوع نیر اعظم شاهنشاهی بر اوج سماء دولت پادشاهی

یکی از منابع ارزشمند اشعار کهن پارسی، یادداشت هایی است که دارندگان نسخه های خطی در اوراق سفید اول و آخر دستنویس ها، فواصل رسالات، و هامش اوراق کتابت کرده اند. هرچه تاریخ نسخه ها و به طریق اولی تاریخ کتابت این یادداشت ها قدیمی تر باشد، بر ارزشمندی آن ها افزوده می شود. در مقالۀ پیش رو، 57 رباعی از پنج دستنویس کهن استخراج و با توضیحات لازم عرضه شده است. این رباعیات به نام خیام، مهستی گنجوی، اوحد الدین کرمانی، کمال اسماعیل اصفهانی و دیگران ثبت شده و برخی از رباعیات نیز فاقد نام گوینده است. دو رباعی در این منابع، ترجمۀ اشعار عربی ویا بالعکس است و از منظر ادبیات تطبیقی در خور اهمیت و استناد است.

مؤلف در مقاله حاضر ضمن اشاره به چگونگی آغاز صنعت چاپ سربی در دارالخلافه طهران به معرفی و بررسی اولین کتاب چاپ شده در طهران و چرایی انتشار این کتاب در آن دوران می پردازد.

سلسله یادداشت هایی که زیر عنوان طومار در هر شماره آینه پژوهش منتشر خواهد شد، در بردارنده مطالبی است در حوزه اسلام شناسی و نقد کتاب. در شماره یک طومار عناوین زیر را می خوانید:   از علم تا شبه علم در اسلام شناسی صحابه محور نقش مذهب در نقد صحیح بخاری تناقض در  مفهوم انگاره نقد السنّه به احترام فضیلت او: استاد شفیعی کدکنی و کتاب قلندریه در تاریخ حوزه علمیه قم و کتابخانه تخصصی علوم حدیث: کتابخانه تراز تشیع در هزاره سوم؛ بایسته ها و کارکردها

این مقدمه کلاسیک در زمینه هرمنوتیک که برای اولین بار به زبان فارسی منتشر می شود، در برگیرنده ی طیف وسیعی از رویکردهای تفسیر کتاب مقدس است. مانفرد اومینگ که خود استاد الهیات عهد عتیق در دانشگاه هایدلبرگ است با ارائه تاریخچه مختصری از هرمنوتیک فلسفی، ساختاری روشن برای تأکید بر اینکه چه رویکردهای متفاوتی برای تفسیر یک متن وجود دارد و لزوم وجود آن را تشریح می کند. وی در این مقاله، که درواقع فصل اول از کتابِ درآمدی بر هرمنوتیک معاصر بایبلی است، درصدد است تا با نگاهی گذرا به سنت های تفسیری از افلاطون تا دورهٔ معاصر، رویکردهای ناظر به بایبل و متون مقدس را معرفی کند.

اینکه زبان اصلی نوشته ­های مانی زبانِ ارمانی (آرامی) بوده امروز در نزد محققان امری مسلّم است، ولی این را محققان به مرور دریافته اند. نقطۀ عطف در تاریخ مطالعات مانوی در این موضوع دو مقاله­ ای است که ترجمۀ آنها در این گفتار آمده است. زبان مانی گویشی از گویش­ های زبان ارمانی بوده و مانویان نوشته­ های او را از این گویش به زبان ­های دیگر ترجمه کرده بوده ­اند. ولی آن گویش گویش شهر رُها (Edessa) نبوده است.

یکی از زمینه های پژوهشی میان دو فرهنگ ایرانی و عربی، مثل های مشترک این دو فرهنگ است. با واکاوی کتاب های امثال کهن و معاصر این دو فرهنگ، به مثل های مشابه فراوانی برمی خوریم که البته سهم مثل های معاصرِ مشابه در این دو فرهنگ، بیش از مثل های کهن آنان است. این مثل های مشترک گاهی هم مضمون و گاهی عین یکدیگر است. بنا بر تحقیق نگارنده، با بررسی امثال معاصر عربی کشورهای متعدد عربی، بیشترین شباهت ، میان مثل های فارسی و عراقی (و در بین شهرهای عراق: بغداد) دیده می شود. مثل­های مشابه بسیاری در بین این دو فرهنگ دیده می شود و  مهم اینکه چندین مثل فارسی عیناً (به زبان فارسی و کُردی) در میان آنان رایج است.

در شمارۀ سوم «نوشتگان»، نخست (6) بخشی از فصل «ایرانی میانه» نوشتۀ والتر برونو هنینگ ترجمه شده و پیش از آن توضیحاتی داده ایم دربارۀ پژوهش های مرتبط دربارۀ متن های بررسیدۀ او در این نوشته که پس از درگذشت او انجام شده است. در بخش بعد (7)، کهن ترین نمونه از دعای زندگانیِ «صدوبیست» ساله از متنی ختنی معرّفی شده است. در پایان (8) دربارۀ دو واژۀ فرهنگِ کهنِ عربی-فارسی (1401) توضیحاتی افزوده ایم.

کتابِ اربعین اسعد بن ابراهیم اربلی درباره فضائل امیر المؤمنین (ع) دستِ کم از قرن هشتم در میان نویسندگان شیعه شهرت یافته است. ناشناخته بودن اربلی در میانِ شیعیان متأخر و رخ دادن تصحیفاتی در نام او کتاب شناسانِ شیعه را در شناختِ او دچار سرگردانی کرده و باعث پدید آمدن دو شخصیتِ «اسعد بن ابراهیم الحلی» و «سعد الإربلی» شده است. مقایسه داده های درون متنی کتاب اربعین با اطلاعات تاریخی نشان می دهد که مقصود از اسعد بن ابراهیم اربلی، کسی جز ابو المجد النشابی، شاعر، نویسنده و دیوان سالار برجسته قرن هفتم نیست. از سوی دیگر با مقایسه اربعین اربلی با اربعین محمد بن ابی مسلم بن ابی الفوارس می توان دریافت که اربعین اربلی در واقع تحریری تحریف شده از اربعین ابن ابی الفوارس است. حتی مقدمه اربعین اربلی ساختگی است و بر اساسِ مقدمه اربعین ابن ابی الفوارس تنظیم شده است. تغییراتِ تحریر اربلی بسیار گسترده است و از الگوهای نسبتاً روشنی پیروی می کند. در نهایت با توجه به گرایش مذهبی و سیاسی اسعد بن ابراهیم و ویژگی های شخصی، اجتماعی و ادبی او به نظر می رسد که انتسابِ این کتاب به او نادرست است. احتمالاً جاعلی متمایل به غلو در قرن هفتم با دست برد در اربعین ابن ابی الفوارس، تحریری جدید از آن را به اسعد بن ابراهیم نسبت داده است.

مقاله حاضر به معرفی و نقد کتاب «صدر اسلام و زایش سرمایه داری» اثر «بندیکت کهلر» می پردازد؛ نویسنده در این کتاب با شواهد فراوان تاریخی تلاش دارد تا نشان دهد انگیزۀ خلق ثروت، کارآفرینی، مناسبات بازار آزاد و تجارت جهانی، در آموزه های اسلام و فرهنگ قرون اولیۀ اسلامی ریشه دارد، از این حیث کار او نقد و تکمیل ایدۀ «وبر» در کتاب معروف «اخلاق پروتستانی و روحیۀ سرمایه داری» محسوب می شود و می کوشد نشان دهد منشأ سرمایه داری، نه به دوران ظهور پروتستانتیسم در اروپا، بلکه به دوران صدر اسلام در شبه جزیره عربستان باز می گردد. با آنکه کتاب حاضر، تحقیقی میان رشته ای، قابل توجه و حائز انبوهی از نکات بدیع است، با این حال چند نقد جدی می توان به آن وارد دانست؛ از جمله: عدم رجوع به منابع دست اول، فائق نیامدن بر بر مجادلات و ابهامات نوپدید پیرامون تاریخ اسلام مبنی بر دردسترس نبودن شواهد کافی و شفاف از دو قرن اولیۀ اسلامی، میزان پایین استنادات نویسنده به متن قرآن، عدم توجه به تدقیق مفهوم سرمایه داری و رویکرد تقلیل گرایانه نسبت به دین در فروکاستن آن به ایدئولوژی.

عهد کتاب بخش جدیدی در مجله آینه پژوهش است که در آن به معرفی کتاب های تازه در حوزه مطالعات اسلامی، مطالعات ادیان، تاریخ،  فرهنگ و هنر جوامع مسلمان می پردازیم. اولویت در معرفی کتاب هایی است که به فارسی ترجمه نشده اند و از سوی ناشران معتبر دانشگاهی منتشر شده اند. سه کتابی که در این شماره معرفی می شوند عبارتند از: بابیل به زبان عربی مدرن یهودیت و اسلام: مرزها و ارتباط و تعامل تخیل جهان باستان در جوامع اسلامی

مطالب زیر شامل متن گفتگو با پنج نفر از متخصصان حوزه اسلام شناسی و مطالعات قرآنی به مناسبت پایان یافتن ترجمه فارسی «دائرةالمعارف قرآن» است. محمدعلی امیرمعزی، به دو جهش مهم در مطالعات قرآنی اشاره کرده است: ظهور تجدیدنظرطلبان و استفاده از منابع غیراسلامی معاصر با متن قرآن، مثل متون مسیحی سریانی و مطالعات باستان شناختی در عربستان. او در ادامه به فعالیت های قرآنی خود و کوشش برای توجه دادن به منابع شیعی در تحقیقات اسلام شناختی اشاره کرده است. دون استوارت به تاریخچه ای از تحولات مطالعات قرآنی که در آغاز به عنوان شاخه ای فرعی ذیل مطالعات عهدینی مطرح بود و وقفه جنگ جهانی تا در نهایت شکل گیری تحقیقات ساماندهی شده تر و جمعی و ملی پس از انتشار کتاب «رمزگشایی از قرآن» نوشته لوکزنبرگ اشاره کرده است. او «دائرةالمعارف قرآن» را مولود چنین فضایی معرفی کرده است. سجاد رضوی به سه دغدغه اصلی در مطالعات قرآنی غربی اشاره کرده است: تاریخ، تدوین و رسمی سازی متن قرآن؛ بینامتنیت: بررسی قرآن در ارتباط با انواع متن های پیش از خود؛ و تفسیر قرآن. او ضمن توجه دادن به اهمیت ترجمه فارسی آثار کلاسیک در حوزه مطالعات اسلام ضعف ها و قوت های «دائرةالمعارف قرآن» را برشمرده است. سیدعلی آقایی به ویژگی های کلی آثار دایرةالمعارفی اشاره کرده و آنها را در «دائرةالمعاف قرآن» بازشناخته است. ویژگی هایی مانند گزارشی بودن؛ نیازمند به روزرسانی در طی زمان با توجه به تحقیقات جدید؛ معرفی فضای متکثر تحقیقات و نظریات جدید. مرتضی کریمی نیا ضمن اشاره به اهمیت یافتن زبان فارسی و تحقیقات ایرانی در زمینه مطالعات قرآنی در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی، از صورت گرایی و کمیت گرایی حاکم بر مراکز دانشگاهی ایران و عدم توجه به آشنایی و مطرح کردن پرسش های جدید در زمینه مطالعات قرآنی انتقاد کرده است.

تفسیر منسوب به امام حسن بن علی عسکری(ع)، از تفاسیر مهم روایی متقدم شیعه در قرن سوم می باشد؛ که از جهات مختلفی، مناقشه آمیز بوده است، و مورد نقد و گفتگوهای انتقادی برخی از اندیشمندان متقدم و متأخر امامیه، قرار گرفته است. با توجه به برخی مطالب سست و نادرست موجود در این تفسیر، و نیز مناقشات پیرامون آن، و عدم انتساب تفسیر به امام یازدهم(ع)، اکنون این مسأله پیش روی قرار می گیرد که: اگر متن تفسیر کنونی، از امام حسن عسکری(ع) یا پدر بزرگوارشان نیست؛ پس مؤلف کتاب تفسیر چه کسی است؟ و آیا دلایلی وجود دارد که نشان دهد، این اثر، متعلق به شخص خاصی است؟ به تازگی، کتاب مفصلی دربارۀ انتساب و بازشناسی مؤلف تفسیر عسکری، نگارش یافته است که شامل سیزده فصل می باشد. نوشته حاضر، ضمن معرفی این کتاب و خلاصه ای از فصول کتاب و نتایج آن، به بازشناسی تفسیر عسکری و نیز شناسایی و معرفی مؤلف این تفسیر می پردازد؛ و با مروری بر دلایل و شواهدی از متن خود تفسیر و اسناد تاریخی دیگر، مطرح می نماید که مؤلف تفسیر، در واقع «حسن بن علی عسکری»  ملقب به ناصر للحق اطروش، حاکم علوی طبرستان و امام زیدیه بوده است.

کتاب «طعون و شبهات الشیعة الأمامیة حول صحیح البخاری و الرد علیها» تالیف آقای دکتر عادل عزّازی اخیراً در چهار جلد و نزدیک به دو هزار و پانصد صحفه وزیری در قاهره مصر منتشر شده است. این کتاب رساله دکتری مولف در دانشکده علوم حدیث جامعة الأزهر مصر است که با رتبه ممتاز دفاع شده است. موضوع محوری این کتاب پاسخ به نقدهای شیعه علیه کتاب الجامع الصحیح بخاری است که در سده معاصر از سوی نویسندگان شیعی به ویژه ایرانی تبار در نقد و ارزیابی کتاب الجامع الصحیح و مولف آن منتشر شده است. گونهای از این نقدها ناظر به شخصیت بخاری و گونه ای دیگر ناظر به محتوای احادیث کتاب الجامع الصحیح است. مسئله اصلی این مقاله تحلیل انتقادی فصل شناخت نامه بخاری از مجلد نخست این کتاب است که با رویکرد آسیب شناسانه به نقد محتوای این فصل و رویکرد مولف در تدوین آن پرداخته است. یافته های این مقاله اثبات می کند که رویکرد اسطوره سازی از بخاری در کتاب دکتر عزّازی مشهود است و مدعیات ایشان در ترجمه بخاری با چالش ها و نقدهای جدی تاریخی مواجه است. تحلیل انتقادی نویسنده مقاله بر چارچوب نظری خاص در نقد میراث مسلمین استوار است که در بخش نخست مقاله به تبیین آن پرداخته است. جستار اوّل به موضوع نقد الجامع الصحیح در کشاکش نقد و دفاع جریان های فکری سده معاصر اختصاص دارد . در جستار دوّم رویکرد اسطوره گرایی در ترجمه نگاری بخاری تحلیل شده است. در جستار سوم اسطوره «بخاری؛ امیر المومنین فی حدیث» تحلیل و نقد شده است.

نوشتار پیشِ رو، ترجمه ای است از مقاله ی پروفسور دیوید سمیول مارگُلیوث (1858-1940)، که در آن یازده واژه به فهرست گسترده ای که پیشتر آرتور جِفری (1892-1959) برای واژه های دخیل در قرآن تنظیم نموده بود، افزوده شده است. این واژه ها را می توان در سه دسته ی عبری/آرامی، سریانی، و حبشی جای داد. به علاوه، نویسنده کوشیده است با حفظ سبک تحلیل و نگارش جِفری، شاهکار او را تکمیل نماید. پیمایش های مترجمان فارسی نشان می دهد پژوهشگران فارسی زبان تا کنون به این نوشتار توجّهی نداشته اند. هم چنین، ایشان کوشیده اند با افزودن یادداشت هایی توضیحی، این نوشتار ارزش مند را به صورتی مناسب تر در اختیار خوانندگان قرار دهند.

یکی از اثار علّامه میر حامد حسین، منهج اوّل عبقات نام دارد که  اخیراً بخش آیاتِ این منهج تحقیق و چاپ شده است. این نگاشته نگاهی است نقد آمیز به تحقیق صورت گرفته و خرده­ای است به برخی شیوه­های اتخاذ شده در فرایند تحقیقِ آن. اشتباهات فراوان خوانش متن نسخه، عدم مقابلۀ دقیق نسخ موجود، عدم رعایت امانت در انعکاس متن نسخه، عدم مقابلۀ دقیق بسیاری از نقل­ها با مصادر از عناوین کاستی­های این تحقیق است. گرچه کمتر تحقیقی را می­توان یافت که از این اشکالات تهی باشد، امّا آنچه در تحقیق مزبور رخ داده است و در صدد اثبات آن هستیم تکثّر و تعدّد اشتباهات مربوط به عناوین یاد شده است. در این نگاشته  پس از تبیین کاستی­ها و برخی ریشه­های آن، 65 شاهد از متن تحقیق را به عنوان مشتی نشانۀ خروار ذکر می­کنیم. در رهگذر بیان اشکالات و روش حلّ آن، علاوه بر اثباتِ حاجت به باز تصحیح منهج اوّل عبقات، ظرایف و نکات کاربردی برای علاقه­مندان به عرصۀ تصحیح از نظر خواهد گذشت.

در این بخش این نوشتارها آورده شده است: آن «دکان» که در قاموس فیروزآبادی نیست؛ لغزش علامه دهخدا در خوانش عبارتی از قاموس فیروزآبادی/ جویا جهانبخش «شیخ» صاحب تاج العروس کیست؟: روشنداشت و درست گردانی لغزشی در لغت نامۀ دهخدا/ جویا جهانبخش اشارات و تنبیهاتی در باب مطالعات اسلامی/ محمد رستم/ ترجمۀ طه عبداللهی سرقت ادبی در مقاله «نقش میرزا محمد اخباری در فرازوفرود مکتب اخباری در دوره فتحعلی شاه قاجار»/ کامران محمدحسینی تحفه خاقانیه در زمانۀ تناقض ها/ رحیم پاک نژاد

این یادداشت، نوشتاری است در رثای استاد زنده یاد دکتر غلامعلی کریمی (1313 1397) استاد ادبیات عرب دانشگاه اصفهان که مدرک دکتری خود را از دانشگاه سوربن اخذ کرده بود.

صدها اثر با عنوان جُنگ و مجموعه در میراث خطی ما وجود دارد که تنها اندکی از آنها انتشار یافته است؛ هرچند گه گاه از محتوای آنها در پژوهش های دیگر استفاده شده است. در این نوشتار یکی از جنگ های باقی مانده از دورۀ صفوی با عنوان «جُنگ حاجی محمد بیکا» معرفی شده است. این جُنگ که در فهرست به نام «گنجینه خطوط» نام گذاری دشه است، به شماره 14190 در کتابخانه مجلس ثبت و در مجلد سی وهشتم فهرست آن کتابخانه معرفی شده است. محتوای آن به خط افراد مختلف بوده و هر کدام اشعار و متن هایی را در آن کتابت کرده اند.