آینه پژوهش
سال:1402 | دوره:34 | شماره:5 (پیاپی 203) |تعداد مقالات:19

مؤلف در این مقاله ضمن اشاره به سابقه طولانی حرفه کتابفروشان دوره گرد به سیر تاریخی این شغل در دوران پساچاپ و شیوه های فروش کتاب توسط این نوع از کتابفروشان پرداخته و همچنین با استفاده از یادداشت های پشت نسخه ای در کتابخانه های مختلف ایران، فهرستی از کتابفروشان دوره گرد در دوره قاجار و پهلوی ارائه می دهد.

نسخه های کهن قرآن عموماً با عنوان قرآن های کوفی شناخته می شوند. کتابت قرآن با انواع مختلف خط کوفی تا اوایل قرن هفتم هجری ادامه داشته است. در این میان، دسته ای از نسخه های کهن قرآنی حاوی ویژگی هایی اند که در سایر نسخه های کوفی بسیار کمتر دیده شده یا اصلاً دیده نشده است. این دسته از قرآن ها را که در ظاهر کلی آنها افتادگی و تمایل به سمت راست وجود دارد، حجازی می نامیم. مقالۀ حاضر به بررسی و معرفی مهم ترین ویژگی های قرآن نویسی به سبک حجازی در سدۀ نخست و اوایل سدۀ دوم هجری می پردازد. این ویژگی ها عموماً در کتابت قرآن به خط کوفی در سده های بعدی ادامه نیافته است. بنابراین وجود تمام یا اکثر این نشانه ها در یک نسخۀ کهن قرآنی به کتابت آن نسخه در در سدۀ نخست یا اوایل سدۀ دوم هجری اشاره دارد.

پیشینه بحث از «تکفیر اهل قبله» به قرون اولیه اسلامی باز می گردد، زمانی که اختلاف میان معتزله، خوارج و مرجئه بالا گرفت. این مسأله بعدها، همچنان به عنوان یک مساله کلامی باقی ماند، علاوه بر آن که در عمل هم، دولت ها و مذاهب درگیر آن بودند. در قرون هفتم تا نهم، اوضاع جهان اسلام آرام تر شد، اما با بالا گرفتن اختلافات صفوی ـ عثمانی، باز این مسأله جدی تر مطرح شد. در این دوره، عده ای از اهل سنت، تندروانه از تکفیر اهل قبله و امکان آن سخن می گفتند، اما شماری از علمای معتدل اهل سنت، می کوشیدند دایره آن را تنگ کنند و زمینه را برای عدم تکفیر اهل قبله فراهم کنند. در این مقاله، برخی از متون چاپ نشده در این زمینه و نیز گزارش برخی از متون چاپ شده اما ناشناخته از آثاری که در دوره صفوی در این باره نوشته شده، معرفی شده است.

نویسنده در نوشتار حاضر در قالب سی و ششمین سلسله انتشارات با عنوان نسخه خوانی، متن چند نسخه را مورد مداقه قرار داده است. این متون بدین شرح اند: سفرنامه چند خطی به عتبات تاریخ درگذشت شیخ مرتضی انصاری هجوم ملخ ها در سال 1254 ق در کربلا و 1267ق در شیراز از زبان یک شاهد عینی «عدالت ظاهریه فرنگی ها» از علایم ظهور کتابی به خط احسایی در خانه سید کاظم رشتیرساله جدول معرفت تواریخ در سنه 961 نوشته شد تاریخ درگذشت محمد شاه قاجار یادداشتی از ابوالقاسم طغری یغمایی استکتاب برای رفع غم و غصه از سال 1264ق یادداشتی از زنجان سال 1337 ق

با تحقیق در امثال معاصر کشورهای عربی، متوجه شباهت های فراوانی میان آن ها و امثال فارسی می شویم. گاهی میزان همانندیِ مثل های برخی از این کشورها با امثال فارسی، بیشتر از دیگر کشورهاست؛ به گونه ای که می توان رساله ای در این باره نگاشت. یکی از این کشورها، سوریه است که با تحقیق در امثال آن، به مثل های مشترک بسیاری با فارسی برخورد می کنیم. در این مقاله به واکاوی شماری از این امثال همسان پرداخته شده است.

سلطان احمد جلایر(759-813ق) از جملۀ پادشاهان هنردوست و هنرپروری است که بر این سرزمین حکم رانده اند.امّا وی علاوه بر هنردوستی و حمایت از هنرمندان بزرگ، خود نیز در برخی زمینه ها دستی بر آتش داشته است؛ مثلاً علاقۀ او به شعر آن قدر بوده که دیوانی مفصّل، در هفت دفتر، از خود به یادگار نهاده است. بررسی این دیوان نشان می دهد که سلطان احمد با اشعار شاعران دیگر نیز آشنا بوده است. یکی از این شاعران سعدی است که سلطان احمد در سروده های خویش توجّه بسیار به شعر او می داشته و آثار این توجّه را از خلال دیوان سلطان می توان دریافت. ما در این مقاله به اثرپذیری سلطان احمد جلایر از سعدی پرداخته ایم.

سلسله یادداشت هایی که زیر عنوان طومار در هر شماره آینه پژوهش منتشر خواهد شد، در بردارنده مطالبی است در حوزه اسلام شناسی و نقد کتاب. در شماره یک طومار عناوین زیر را می خوانید: بایسته های تحول فرهنگی : نیم نگاهی به چالش های فرهنگی اخیر  ایران نگاه بینا رشته ای به عفاف جنسی دین و اقتدار فرهنگی و نقش آن  در هندسه جهانی گزیده ای از جلسه نقد کتاب: «دین و مدل های فرهنگی» تالیف دکتر علیرضا قائمی نیا

در نشریۀ «الفتح» که از نشریات سلفی منتشرشده در نیمۀ نخست قرن بیستم در مصر است، نامه ای از علامه محمد قزوینی منتشر شده که دربردارندۀ نکات جالب توجهی دربارۀ عقاید و مواضع وی است. در این نوشته، ترجمۀ متن فارسی این مقاله را آورده و چارچوب تاریخی نگارش آن را، که خود خالی از فایدۀ تاریخی نیست، توضیح داده ایم.

«هورقلیا» (در پارسی باستانی به معنای «جسم خورشیدی») یکی از نام های عالم مثال است و شیخ اشراق نخستین حکیمی شناخته می شود که این واژه را وارد حکمت اسلامی کرده است. «هورقلیا» مورد استقبال حکمای اشراقی و پیروان حکمت متعالیه واقع شده و شیخ احمد احسایی در آثارش به تکرار از این واژه بهره برده است، به گونه ای که کسانی وی را مبدع آن تصور کرده اند. از سوی دیگر، کسانی پیشینه آن را در آثار شیخ اشراق یافته و آن را به اطلاع پژوهشگران رسانده اند، ولی کم تر کسی به وجود آن در آثار صدرالمتألهین و جمعی از پیروان مکتب او پی برده است. در این مقاله، فارغ از بحث های فلسفی و کلامی در باره قبول یا رد وجود عالم مثال، به حضور اصطلاح «هورقلیا» در حکمت متعالیه می پردازیم.

در نوشته های کهن فارسی، واژه های «ترجمان» و «ترجمه» به چند تلفّظ آمده است و لغت نویسان نیز برای این دو ریشه هایی تراشیده اند. در این شماره از نوشتگان، (9) مقاله ای از ایگناس جِی گِلب ترجمه شده که در آن به ریشه و نیای واژۀ «ترجمان» در روزگاران دورِ خاور نزدیک در زبان سومری و اکّدی پرداخته شده و صورت های مختلف این واژه در بافت کاربرد آن نقل شده است.

شیخ اوحدالدین کرمانی (561-635ق) از چهره های شاخص تاریخ تصوّف ایران و شعر صوفیانۀ فارسی است که حدود دو هزار رباعی به او منسوب است. وی بیشترِ عمر خود را در آناتولی گذراند و مریدان بسیار پرورش داد. برخی از مریدان او در نیمۀ دوم قرن هفتم هجری به گردآوری و تدوین رباعیاتش پرداختند. مؤلف نزهة المجالس که هم عصر اوحد کرمانی بود، 53 فقره از رباعیاتش را کتاب خود نقل کرد. از جمله نسخه های کهن رباعیات او، دستنویس شمارۀ 2910 کتابخانۀ ایاصوفیاست که در آن 1641 رباعی اوحد در 12 باب گردآوری و در حدود 706 ق کتابت شده است. نسخۀ دیگر رباعیات شیخ که در بردارندۀ 1136 رباعی است و انیس الطالبین و جلیس الصالحین نام دارد، گردآوردۀ فرزند یکی از مریدان شیخ در نیمۀ دوم قرن هفتم هجری است و در کتابخانۀ دانشگاه استانبول نگه داری می شود. این نسخه نیز تبویب موضوعی دارد (76 باب). در مقالۀ حاضر، نسخۀ کهن دیگری از رباعیات اوحد کرمانی را معرفی می کنیم که در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم به صورت موضوعی تدوین شده و دارای 1349 رباعی است. این نسخه، متعلق به مجموعۀ کمانکش امیرخواجه در کتابخانۀ حاجی سلیم آقای شهر استانبول است.

نوشتار حاضر بررسی کوتاهی است از مجموعه ای از منتخبات به عربی و فارسی که در حدود سال 1331 ه.ق. (1914 م.) در تهران توسط حاج میرزا محمد طهرانی (و. تهران، حدود جمادی الثانی 1339/ فوریه 1921)، بازرگانی فاضل که داد و ستد شکر و کتاب می کرد گردآوری و نگاشته شده بود. این دفتر موضوعات متنوعی از جمله مباحث اعتقادی،  فلسفی، و اخلاقی را در برمی گیرد. این دفتر از رهگذر ارائه ی متون متنوعی که نویسنده و گردآورنده آن خوانده و شیوه های نوشتاری ای که به کار بسته، چشم انداز تازه ای می گشاید تا از آن راه بتوان به تحلیل بهتر و جامع تری نسبت به زمینه متکثر و چندلایه فکری و فرهنگی ایران در اواخر قاجاریه دست یافت.

در بسیاری از صفحات مجازی و به تبع آن در کتاب فارسی پایۀ نهم، رباعیِ «کم گوی و به جز مصلحت خویش مگوی...» به غلط به خواجه نصیرالدین طوسی نسبت داده شده است. یادداشت پیشِ رو می کوشد تا سیر انتساب های این رباعی به شاعران مختلف را در طول تاریخ ادب فارسی نشان دهد و در نهایت سرایندۀ اصلی آن را مشخص کند.

عهد کتاب بخش جدیدی در مجله آینه پژوهش است که در آن به معرفی کتاب های تازه در حوزه مطالعات اسلامی، مطالعات ادیان، تاریخ،  فرهنگ و هنر جوامع مسلمان می پردازیم. اولویت در معرفی کتاب هایی است که به فارسی ترجمه نشده اند و از سوی ناشران معتبر دانشگاهی منتشر شده اند. سه کتابی که در این شماره معرفی می شوند عبارتند از:   دنیای جاده باستانی ابریشم بغداد و اصفهان زمین و تجارت در اسلام نخستین: اقتصاد خاورمیانه اسلامی در قرون 750 تا 1050 میلادی

آخرین جلد دایره المعارف شانزده جلدی تشیع پس از نزدیک به چهل سال فعالیت در 1401 منتشر شد. مطالب زیر گفت وگوهایی اختصاصی به همین مناسبت به همراه مطالبی برگرفته از مراسم رونمایی از جلد پانزدهم این دائره المعارف است. مهدی محقق گزارشی از نحوه شکل گیری «دائره المعارف تشیع» ارائه کرده و به فواید ظاهری و باطنی این فعالیت در فراهم آوردن دایره المعارفی کامل درباره تشیع و تربیت شماری پژوهشگر جوان در این زمینه اشاره کرده است. بهاءالدین خرمشاهی ضمن اشاره به نهضت دایره المعارف نویسی در دهه شصت در ایران، گوشه هایی دیگر از سوابق فعالیت این مجموعه را به همراه انواع مشکلات پیش پای آن آشکار کرده است. کامران فانی دایره المعارف های ناتمام مقدم بر «دایره المعارف تشیع» را برشمرده و نحوه تهیه مدخلنامه کامل این دایره المعارف را به همراه تحلیلی از مهم ترین مقالات آن توضیح داده است. همچنین او به سهم آقایان محقق و صدرحاج سیدجوادی و خانم فهیمه محبی در پیشبرد کار آن اشاره کرده است. حسن انوشه، از فعال ترین مؤلفان «دایره المعارف تشیع»، خاطراتی را درباره ماجرای تألیف برخی مدخل های این دایره المعارف ذکر کرده است. محمدمهدی جعفری به نقش حامیان خصوصی «دایره المعارف تشیع» همچون سیدابوالفضل تولیت، فهیمه محبی، بنیاد طاهر و بنیاد شط اشاره کرده است. شهرام پازوکی ماجرای آشنایی و همکاری با «دایره المعارف تشیع» و در نهایت کناره گرفتن خود از تألیف مدخل های این دایره المعارف را نقل کرده است. حسین معصومی همدانی به نقش جلسات هفتگی «دایره المعارف تشیع» و تأثیر آن در گرد آوردن استادان و پژوهشگران اشاره کرده و داوری خود درباره کلیت مقالات آن را بیان کرده است. در نهایت، حسین خندق آبادی گزارشی از فعالیت خود به عنوان یکی از ویراستاران واپسین جلدهای «دایره المعارف تشیع» در انتشارات حکمت و نیز نحوه فراهم آمدن تکمله آن در جلد پایانی ارائه کرده است.

مسئله اصلی این مقاله تحلیل انتقادی رویکرد و محتوای کتاب «طعون و شبهات الشیعة الأمامیة حول صحیح البخاری و الرد علیها » در نام گذاری محمد بن اسماعیل بخاری به لقب امیر المومنین فی حدیث است. مولف کتاب این لقب را  مشهور ، صحیح و بی نیاز از بحث و نظر می­داند . پژوهه فرا رو با بهره گیری از نقد تاریخی به مثابه روش تحلیل و لقب پژوهی اجتهادی به مثابه منطق توصیف ساختار، مضمون و تاریخ گذاری القاب علمی ، رَوایی و صحت ادعای مولف کتاب را به آزمون سپرده است. یافته های مقاله اثبات می کند که مبانی این ادعا مخدوش است ، رویکرد و روش اثبات آن سست و با اصول و قواعد لقب پژوهی اجتهادی ناسازگار است. دستاورد مقاله تبیین اثر پذیری این ادعا از اندیشه های سلفیان معاصر در اسطوره­سازی از بخاری به منظور ایجاد هراس و انسداد در مسیر جریان نقد بخاری است که در سده معاصر از سوی جریان های حدیث پژوهی اهل سنّت ، امامیه و خاورشناسان در حال توسعه است .

در پی انتشار ترجمۀ قرآن استاد محمّدعلی کوشا، جناب آقای علی زاهدپور به معرفی و نقد این اثر قرآنی پرداخته اند که مقاله مبسوط ایشان در شمارۀ 199 مجلۀ وزین «آینۀ پژوهش» به چاپ رسید. این نوشتار به قلم نادعلی عاشوری تلوکی پاسخی است بر نقد جناب آقای زاهد بر ترجمه محمدعلی کوشا.

در این شماره، این نوشتارها آمده است: «چه» و «چو»/ جویا جهانبخش «شیخ» صاحب تاج العروس کیست؟ روشنداشت و درست گردانی لغزشی در لغت نامۀ دهخدا/ جویا جهانبخش فرصت شماری شب یلدا: قلم اندازی در آستانۀ «شب یلدا»ی 1402 هـ.ش فردوس خاتون/ علی رحیمی واریانی

این نوشتار، گام به گام با سیر تدوین نهج البلاغه همراه می شود و با روش «نقد منبع» نشان می دهد که چگونه این خطبه، حاصل ادغام دو سخن کوتاه تر است که اولی آنها، شامل عبارت «النساء نواقص العقول» برگرفته از تحریری ساختگی از نامه های منسوب به امام علی (ع) است.