پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1401 | دوره:12 | شماره:34 |تعداد مقالات:13

با کشف نخستین آثار از گورسپاری مردگان در دوران پارینه سنگی، موضوع پر اهمیت وجود تدفین در میان برخی از جوامع پیش ازتاریخ، به ویژه نئاندرتال ها مطرح شد. این دیدگاه همواره مورد بحث بوده و نظرات متفاوتی را درپی داشته است. از میان گونه های انسانی پدیدار شده ، شواهد قابل توجهی از تدفین گونۀ نئاندرتال که در دورۀ پارینه سنگی میانی در سراسر اوراسیا می زیسته است، به دست آمد. در نوشتار پیش رو افزون بر، برشمردن ویژگی های گوناگون و توانایی های شناختی نئاندرتال ها که رفتار آئینی و پیچیدۀ تدفین مردگان یکی از مهم ترین آن ها به شمار می آید، برخی از محوطه های دارای بقایای تدفین نئاندرتال انتخاب شده و بقایای انسانی به جای مانده و فضای تدفین درون آن ها مورد سنجش و بررسی گرفته است. گفتنی است، بحث تدفین نئاندرتال ها بحثی پیچیده و تا اندازه ای مبهم بوده و موضوع اصلی پژوهش پیش رو نیست. این پژوهش در پایان به این پرسش پاسخ می دهد که بر چه اساسی باید موقعیت محل ایجاد کارگاه کاوش در غار یا پناه گاه صخره ای را انتخاب کرد و در حقیقت پیش زمینه ای به باستان شناس ارائه دهد که به طور معمول کاوش در غار را از کدام نقطه شروع کند؛ به طور مثال، اگر در پایان به این نتیجه برسیم که در بیشتر غارها بقایای انسانی معمولاً در قسمت های پیشین آن قرار داشته اند، کاوش خود را از این ناحیه آغاز کنیم. در این زمینه با درنظر گرفتن فرم، نقشه و در برخی موارد برش یا سکشنی که از هر محوطه موجود بوده است و نیز تقسیم بندی آن ها به چهار بخش هم اندازه، نقاط وجود بقایا شناسایی شدند. در پی آن، مشاهده شد که به طور متوسط بقایا درکدام ناحیه از غارها یا پناه گاه ها بیشتر و در کدام قسمت از آن ها کمتر بوده است. این روند به طور جداگانه و در بازه های زمانی و مکانی مختلف بررسی شد و تنوع و تغییرات آن در طول زمان و در گسترۀ جغرافیایی زیست نئاندرتال ها مورد مطالعه قرار گرفت. بر این اساس نئاندرتال های 130 تا 70 هزار سال پیش و نئاندرتال های 70 تا 40 هزار پیش و هم چنین نئاندرتال های اروپا و آسیا به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفتند تا مشخص شود هر گروه از آن ها پیکر درگذشتگان خود را معمولاً در کدام قسمت از غارها یا پناه گاۀ صخره ای قرار می داده اند.

پژوهش های دورۀ نوسنگی در فلات مرکزی ایران، به ویژه در بحث تکنولوژی و سازمان تولید سفال، حضور سازمان تولید خانگی در بین این جوامع را نشان می دهد. مواد خام، تولیدات، ابزارهای تولید، سطح تخصص پذیری و مبادلات همه حاکی از آن است که محصولات در مقیاس خانگی تولید می شده و مبادلات تنها در سطح محلی صورت می گرفته است. فناوری ها، ابزارهای ساخت، تنوع محصولات، سطح تعاملات فرهنگی و دیگر شاخصه ها نشان می دهد که جوامع دورۀ نوسنگی این منطقه اجتماعات کوچک و بسیار ساده ای بودند و تولیدات را تنها برای مصرف خانگی به کار می گرفتند. نگارندگان در این پژوهش از داده های محتوایی محوطه های شاخصی دورۀ نوسنگی شامل سیلک (دشت کاشان)، چهاربنه و ابراهیم آباد (دشت قزوین) و پردیس و چشمه علی (دشت تهران) استفاده کرده اند؛ هر یک از این محوطه ها سفال های محلی ای دارند که شاخصه های سازمان تولید خانگی را به خوبی نشان می دهد. با این حال، در این دوره یک استثناء نیز وجود دارد؛ در دورۀ نوسنگی شاهد حضور یک نوع سفال مشترک در بیشتر بخش های فلات مرکزی هستیم. سفال نخودی با نقوشی در طیف سیاه رنگ که به سفال سیلک I 3-5 معروف است. پراکنش سفال سیلک I 3-5 در گسترۀ فلات مرکزی با آن چه از سازمان تولید سفال و نحوۀ مبادلۀ کالا و یا تکنولوژی در این دوره تعریف می شود، هم خوانی ندارد و سؤالاتی را در ذهن ایجاد می کند: 1) چه نوع سازمان تولیدی را می توان برای تولید سفال سیلک I 3-5 در دورۀ نوسنگی متأخر در محوطه های فلات مرکزی پیشنهاد کرد؟ 2) چگونه می توان دربارۀ پراکنش سفال سیلک I 3-5 را در پهنۀ وسیع فلات مرکزی در دورۀ نوسنگی متأخر، با توجه به سازمان تولید آن بحث کرد؟ در این پژوهش که برمبنای مطالعات قوم نگاری و حضور متخصصینِ تمام وقتِ غیرساکن (دوره گرد) انجام شده است، این فرض مطرح می شود که با توجه به این که حضور متخصصین تمام وقتِ ساکن نیازمند جامعه مصرف کننده است و در استقرارهای با جمعیت بالا امکان بروز دارد، می توان جوامع دورۀ نوسنگی را گام اول پیچیدگی و در راستای تخصصی شدن ساخت محصولات دانست و یکسانی برخی دست ساخته ها و آثاری هم چون سفال و یا معماری که در این پژوهش صرفاً به مبحث سفال سیلک I 3-5 پرداخته شده است را ناشی از حضور متخصصینی دانست که با توجه به چرخۀ سالیانۀ فصول کشاورزی در مناطق استقراری به صورت موقت حاضر شده و خدمات خود را ارائه می کنند.

فرهنگ اوروک، یکی از شاخص ترین فرهنگ های بین النهرین است که ابتدا در جنوب بین النهرین و سپس در مناطق دیگر، ازجمله بین النهرین شمالی (تل براک و...)، ایران (زاگرس مرکزی، فلات مرکزی و جنوب غرب)، جنوب شرق ترکیه (حاجی نبی، هاسک هویوک و...)، شمال سوریه (تل حموکار، حبوبا کبیرا، جبل آرودا و...) تا مصر و لوانت گسترش پیدا نمود. «گیلرمو الغازه» اولین کسی بود که در مورد گسترش این فرهنگ فرضیاتی را ارائه داد. الغازه استدلال می نماید که سرزمین های مجاور جنوب بین النهرین در دورۀ اوروک تغییرات شگرفی را در جامعه، سیاست و سازمان اقتصادی تجربه نموده اند که تحت تأثیر تحولاتی است که در سرزمین های آبرفتی جنوبی رخ داده است. البته نقش ظرفیت های بومی نیز حائز اهمیت است به نحوی که محیط طبیعی این مناطق در شکل گیری معماری دورۀ اوروک و ایجاد شاخصه های معماری مرتبط با محیط طبیعی نقش قابل توجهی داشته است؛ ازجمله شاخصه ها می توان به نقشۀ سه بخشی (به عنوان مهم ترین شاخصۀ معماری مرتبط با محیط طبیعی) مخروط های سفالی و طاقچه های تزئینی که از شاخصه های جنوب بین النهرین هستند، اشاره نمود. در برخی از محوطه ها مانند گودین تپه و هاسک هویوک یک حیاط بیضی شکل به دست آمده است که بیانگر کاربری محوطه و هم چنین استفاده از شاخصه های معماری اوروک براساس شرایط جغرافیایی خاص منطقه قرارگیری این دو محوطه است. این پژوهش با روش توصیفی-تاریخی به دنبال ارزیابی این پرسش است که معماری تا چه اندازه می تواند بیانگر میزان نفوذ فرهنگ اوروک در مناطق هم جوار باشد؟ با بررسی معماری در محوطه های اوروکی می توان چنین بیان نمود که وجود شاخصه های معماری در کنار دیگر عناصر فرهنگی می تواند بیانگر نفوذ کامل فرهنگ اوروک بر یک محوطه باشد که پژوهشگران از آن تحت عناوینی مانند: کُلنی، مستعمره یا محاصرۀ کامل یاد می نمایند و محوطه هایی که ازنظر معماری تأثیر کمتری از نفوذ فرهنگ اوروک را نشان می دهند، تنها درگیر در شبکۀ تجاری اوروک بوده و یا کاربری آن ها یک ایستگاه و پایگاه تجاری (مانند گودین تپه) است و بیشتر ظرفیت های بومی در شکل گیری نوع معماری آن ها سهیم بوده است.

دورۀ آغازایلامی برهه ای از تاریخ فلات ایران است، که بازۀ زمانی 3300 تا 3000پ.م. در برمی گیرد. این دوره برخلاف دوره های قبل برای اولین بار، در سطحی گسترده از فلات ایران قرار گرفته است، که جوامع گوناگون به شکل یکپارچه، پیچیدگی های اجتماعی را به کار می بردند. به دلیل ساختار مشابه فرهنگی و مدیریتی می توان دریافت که احتمالاً ارتباط و پیوستگی های سیاسی میان آن ها شکل گرفته است. متأسفانه به دلیل کاوش های محدود ، دورۀ آغاز ایلامی را نمی توان در تمام این پیوستگی ها کامل ترسیم نمود. در پژوهش حاضر نگارندگان با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش اسنادی از کاوش های صورت گرفته، در پی یافتن پیوستگی ها برمبنای الواح خطی (آغاز ایلامی) و نقش مهر در محوطه های آغازایلامی را دارند که به لحاظ جغرافیای دور از هم قرار گرفته اند و یک مرز سیاسی-اقتصادی را نشان می دهند، مانند: تپه ازبکی در دشت قزوین در (شمال غرب) و شهر سوخته در سیستان وبلوچستان، تپه یحیی کرمان در (جنوب شرق) و تپه سفالین در شرق استان تهران، (شمال شرق) و تپه شوش در غرب خوزستان کنونی، (جنوب غربی) این مرز سیاسی-اقتصادی را تشکیل داده اند. با توجه به آنالیز عناصر سازندۀ گل نبشته های هر محوطه با حفظ سبک بومی نگارش و دامنۀ اسم های آوایی متفاوت نسبت به دیگر محوطه هاست، اما از یک سیستم و فن مدیریتی مشترک با نقش مهر های نسبتاً یکسان شکل گرفته اند که در دورۀ قبل (شوش II) مشابه آن در فلات ایران به دست نیامده است و می توان حدس زد در این برهۀ زمانی اتحادیه ای با ساختار جغرافیایی فلات ایران در هزارۀ چهارم پیش ازمیلاد شکل گرفته است. شاید دلیل شکل گیری این پیوستگی ها، اشتراک های سیاسی و منافع مشترک بین اقوام گوناگون بوده است که این عوامل به همراه محرکه هایی مانند: راه های باستانی و منظر طبیعی ایران باعث شکل گیری آن شده است.

در باستان زمین شناسی با تشخیص و بررسی محتوای رسوبی و چینه نگاری لایه ها و مواد باستان شناسی، می توان درک کامل و صحیحی از پیشینه های باستانی به دست آورد. پژوهش حاضر نتایج مطالعات زمین شناختی در محدودۀ محوطۀ باستانی خرشک را ارائه می کند که با هدف شناخت کلی از زمین شناسی محلی منطقه و به ویژه آگاهی از نهشته های آبرفتی کواترنری، که نهشته های سطحی در محوطۀ باستانی خرشک را نیز تشکیل می دهد، انجام گرفته است. این پژوهش به دنبال پاسخ گویی به پرسش های پیشِ روست؛ 1) چه ارتباطی میان محیط زمین شناسی و ژئومورفولوژی محدودۀ باستانی خرشک با ویژگی های فرهنگی محوطۀ باستانی این محدوده وجود دارد؟ و 2) آیا استقرار محوطۀ باستانی خرشک متأثر از ویژگی های محیطی بوده است؟ به همین منظور، و با فرض تأثیر ویژگی های محیطی بر استقرار این پهنۀ زیستی-باستانی در گیلان، نمونه های معرف از واحدهای رسوبی جهت تعیین ترکیب کانی شناختی رسوبات و ویژگی های رسوب شناختی آن ها برداشت شده است. بستر محوطۀ باستانی خرشک را نهشته های آبرفتی رودخانه ای-دامنه ای تشکیل می دهد که شواهد فرهنگی و زیستی در آن به صورت قطعات سفال، قطعات شکمپایان و قطعات زغال قابل شناسایی است. قطعات زغالی می تواند دارای منشأ فرهنگی باشد و یا در نتیجۀ آتش سوزی های طبیعی در رسوبات وارد شده باشد. لایه های رسوب طبیعی در بستر محوطۀ باستانی خرشک، بایگانی مشخصی از تغییرات آب وهوایی و محیطی در اواخر پلیستوسن تا اوایل هولوسن از یک رژیم آب وهوایی نسبتاً خشک و نبود پوشش گیاهی به سمت شرایط آب وهوایی نسبتاً گرم و مرطوب، که همراه با گسترش پوشش گیاهی درختی در اوایل هولوسن بوده است، را نشان می دهد. با مساعدتر شدن شرایط آب وهوایی و افزایش میزان بارندگی و دسترسی به منابع آب در منطقه، شرایط مناسب برای جذب جوامع انسانی در عصر مفرغ به منطقه فراهم شده است. تداوم استقرارهای انسانی در عصر آهن تداوم شرایط زیستی مناسب و دسترسی به منابع لازم در منطقه را نشان می دهد.

هیأت باستان شناسی بلژیکی یافته های مهمی در مورد دوران مفرغ و آهن پشتکوه کشف نمود که منتج به ترسیم چارچوب گاه نگاری و شناخت آئین های تدفین دوران مفرغ و آهن پشتکوه شد. با این حال، مسألۀ مهمی که باید موردتوجه قرار گیرد این است که هیأت مذکور صرفاً درپی کشف و مطالعۀ گورستان ها بود و هیچ محوطۀ استقراری موردمطالعه قرار نگرفت. از سوی دیگر، گورستان ها اغلب به شکل اتفاقی یا در جریان بررسی های پراکنده شناسایی شده اند و هیچ گاه بررسی باستان شناسی هدفمندی در راستای تبیین روند و کیفیت شکل گیری گورستان ها و نیز وضعیت توالی فرهنگی پشتکوه انجام نگرفت. هدف این پژوهش تبیین شکل توزیع زمانی گورستان های دوران مفرغ و آهن و نیز معرفی وضعیت توالی فرهنگی پشتکوه در این دوران است. پژوهش حاضر درپی پاسخ به پرسش های پیشِ رو است؛ شکل توزیع زمانی گورستان های پشتکوه در دوران مفرغ و آهن چگونه است؟ روند شکل گیری گورستان های مذکور به طور متوالی تداوم داشته یا در این روند وقفه هایی رخ داده است؟ وضعیت توالی فرهنگی پشتکوه در دوران مفرغ و آهن چگونه است؟ مفروض است، می توان با انجام بررسی باستان شناسی هدفمند، به چارچوب مشخصی درمورد روند کمّی و کیفی شکل گیری گورستان ها و نیز وضعیت توالی فرهنگی ناحیۀ شمال غرب پشتکوه دست یافت. بدین منظور در زمستان سال 1394 ه‍.ش. بررسی باستان شناسی در بخش چوار در حوزۀ شمال غرب پشتکوه انجام گرفت؛ در نتیجه، مشخص شد که گورستان ها در دو بازۀ زمانی توزیع شده اند، یکی گورستان های دورۀ مفرغ قدیم که در طول هزارۀ سوم پیش ازمیلاد شکل گرفته اند و دیگری گورستان های دورۀ آهن که در تمام این دوره دیده می شوند. در دو قرن متأخر هزارۀ سوم پیش ازمیلاد و دوران مفرغ میانه و جدید روند شکل گیری گورستان ها از رونق افتاد، اما دو محوطۀ استقراری مربوط به این دوران در پشتکوه شناسایی شد که در کنار مسیرهای رودخانه ای شکل گرفته اند. در دورۀ آهن جدید تعداد گورستان های پشتکوه به چندین برابر افزایش یافت.

ذخیره سازی غله در شرق باستان همواره مسأله ای مهم و حیاتی بوده است. تردیدی نیست قلمرو وسیع شاهنشاهی هخامنشی و جمعیت ساکن در آن نیازمند مدیریت دقیق و هدفمند تولید، ذخیره سازی و بازپخش محصولات کشاورزی، به ویژه غلات بوده است. درواقع مدیریت چرخۀ انبارداری نقش پررنگی در برنامه های اقتصادی و اهداف سیاسی و نظامی شاهنشاهی هخامنشی داشت. متون تاریخی و متن های اداری هخامنشی، به ویژه گل نبشته های بایگانی باروی تخت جمشید و بایگانی های بابلی اشاره های فراوانی به جابه جایی و ذخیره سازی انواع غله در انبارهای مرکزی، شاهی، ناحیه ای و محلی دارند و اطلاعات ارزشمندی دربارۀ روند انبارداری، نوع غلات و مقدار کالاهای ورودی و خروجی به انبارها ارائه می دهند. این متون نشان می دهند که انبارها معمولاً سالانه تخلیه و تمیز می شدند و غلات کهنه را با محصول تازه جایگزین آن می کردند؛ اما بایگانی های اداری اطلاعات اندکی دربارۀ نوع سازۀ انبارها، چکونگی ساخت و گنجایش آن ها ارائه می دهند. مدیریت ذخیره و توزیع غله در قلمرو هخامنشیان به چه صورت بوده است؟ انبارها چه ساختاری داشتند؟ مقالۀ پیشِ ­رو با تکیه بر مدارک باستان شناسی و تطبیق آن ها با منابع تاریخی دورۀ هخامنشی به بررسی سازه های معماری منتسب به انبار، فناوری به کار گرفته شده در آن ها و گنجایش این انبارها می پردازد. در کاوش لایه های هخامنشی محوطه هایی مانند چغامیش، تل جمه و محوطه های دیگری در فلسطین و مصر بخشی از فضاها به عنوان انبار معرفی شده اند. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می دهد که انبارهای غلات در بخش های مختلف شاهنشاهی از دو الگوی ساختمانی سنتی پیروی می کنند؛ انبارهای چهارگوش یا اتاق های ذخیره که غلات در تغارها ذخیره می گردید و انبارهای مدوّر مانند سیلوها. مطالعات نشان می دهد که انبارهای چهارگوش بیشتر محلی بوده و انبارهای مدور به دلیل ویژگی های سازه ای برای ذخیره سازی حجم بالای غلات و به عنوان انبارهای مرکزی مناسب تر بوده اند. با محاسبۀ قطر و ارتفاع تخمینی سازه های کاوش شده می توان از گنجایش بالای آن ها بالأخص در انبارهای مرکزی دورۀ هخامنشی سخن گفت.

آتشکدۀ آذرگشنسب یکی از بناهای بزرگ دورۀ ساسانی است که براساس منابع تاریخی و پژوهش های باستان شناختی توسط «خسرو اول» ساسانی در شیز یا تخت سلیمان امروزی ساخته شده است. درمورد مکان اولیه، روند شکل گیری، زمان استفاده و به خصوص علل خاموشی و یا نابودی آن بحث های بسیاری از طرف مورخان و باستان شناسان مطرح شده است. پژوهش حاضر درپی پاسخ به ابهامات موجود در مورد علل خاموشی یا تخریب این آتشکده براساس مطالعۀ متون تاریخی و بازخوانی گزارش کاوش های باستان شناختی محوطۀ مذکور است. برخی علت خاموشی آتشکده را فقدان نیایشگران و برخی نیز گسترش دهکده ای در اطراف آتشکده در حدود قرن چهارم هجری قمری و تنگ شدن عرصه بر آتشکده ذکر می کنند. در این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. نتیجۀ تحقیق نشان می دهد که آتشکدۀ مذکور نه به دلیل فقدان نیایشگران و نه به دلیل گسترش دهکدۀ اطراف آن، بلکه احتمالاً به علت شکل گیری یک روستا یا شهرک جدید در حدود اواخر قرن چهارم و یا اوایل قرن پنجم هجری قمری خاموش و درنهایت تخریب گشته است. درواقع نگارندگان بر این عقیده هستند که از زمان تصرف این منطقه توسط مسلمانان تا زمان احداث کاخ ییلاقی آباقاخان دو دهکده یا لایۀ استقراری در این محوطه وجود داشته است. یکی از این دهکده ها زرتشتیانی بوده اند که هم زمان با فعالیت آتشکده و از قرن اول تا حدود پایان قرن چهارم هجری قمری در این منطقه ساکن بوده اند و دهکدۀ دیگر احتمالاً مسلمانانی -ترکان سلجوقی- بوده اند که بعد از ویرانی آتشکده و از قرن پنجم تا حدود اواخر قرن هفتم هجری قمری در این محوطه حضور داشته اند و آتشکده احتمالاً توسط ساکنان دهکدۀ اخیر سلجوقی برای همیشه تخریب و به خاموشی گراییده است.

دورۀ شاهنشاهی «هرمزد چهارم» ساسانی (579-590م.) را باید دوره ای پر از جنگ و درگیری با سایر دولت ها و اقوام همسایه دانست. در اینجا سکه ها را می توان سندی ارزشمند در داده های باستان شناختی دانست که مانند متون با هدف خوانش مجدد ایجاد نشده اند؛ از این رو، تجزیۀ عنصری سکه های این دوره، به خصوص با استفاده از شیوۀ دقیق و غیرمخرب پیکسی، می تواند اطلاعات ارزشمندی دربارۀ شرایط سیاسی-اقتصادی در اختیار گذارد تا تحلیل بهتری از شرایط آن عصر ارائه گردد. از آنجا که شهر بیشاپور، شهری مهم و با ثبات در آن عصر است و یکی از فعال ترین ضرابخانه ها در آن قرار داشته، به عنوان نمونه در این پژوهش انتخاب گردید. سکه های هرمزد چهارم، ضرب بیشاپور در 10 سال مختلف به ضرب رسیده؛ به همین دلیل از هر تاریخ تعداد دو سکه برای آزمایش انتخاب گردید و علاوه بر آن نیز تعداد دو سکه از «خسرو اول» (531-579م.) و دو سکه از «خسرو دوم» (591-628م.) نیز به جهت مقایسه، بدان افزوده شد. پرسش های اصلی این پژوهش عبارتنداز: 1- تجزیۀ عنصری سکه های هرمزد چهارم ضرب بیشاپور، چه تحلیلی از ساختار عنصری سکه ها ارائه می دهد؟ 2- قدرت اقتصادی و سیاست های پولی دورۀ هرمزد چهارم در مقایسه با دوران خسرو اول و خسرو دوم با تکیه بر سکه های ضرب بیشاپور، چگونه بوده است؟ در نتیجه مشخص گردید که مقدار میانگین خلوص نقرۀ این سکه ها 95.25% بوده و مقدار 3.08% مس جهت عیار نمودن به فلز سکه ها افزوده شده و هم چنین با توجه به وجود عنصر سرب (0.05%) و طلا (0.90%) در این سکه ها مشخص نمود که معادن نقرۀ مورداستفاده، درواقع معادن سرب و از نوع سروزیت1 بوده است. علاوه بر آن، پایین تر بودن خلوص نقره، بالا بودن مقدار مس و بیشتر بودن تنوع عنصری سکه های هرمزد چهارم، نشان داد که کیفیت سکه های آن دوره از سکه های دوران خسرو اول و خسرو دوم پایین تر بوده است.

شهر استخر واقع در بستر متمایز طبیعی میانِ کوه رحمت و رود پُلوار، شهر مادر ساسانیان و مقر نیاکان آنان محسوب می شود؛ اما اطلاعات کمی پیرامون معماری و طراحی این شهر مهم در دسترس است. مسألۀ این پژوهش ابهام در ساختار شهر استخر با توجه به نبود آثار روی زمین، کاوش های محدود و پراکنده و پژوهش های منفرد است. در بستر مطالعات معماری پیش از اسلام در فارس، این پژوهش با توجه به پیچیدگی و کمبود منابع و مدارک، با رویکرد کیفی، روش ترکیبی را برگزیده است. ابتدا با روش تفسیری-تاریخی منابع تاریخی تحلیل شده اند و گزارش های کاوش و پژوهش های نوین مبتنی بر فن آوری های روز بازخوانی شده اند تا نقشۀ فرضی شهر استخراج شود. این نقشه نشان می دهد که ساختار شهر ساسانی با جهت شمال غربی-جنوب شرقی به شکل شبکۀ شطرنجی در بخش غربی است که در گوشه ها از فرم طبیعی حصار تبعیت کرده و شعاعی می شود. دروازه ها در امتداد خیابان های اصلی واقعند. رود پلوار مانع طبیعی در شمال، با پل هایی در امتداد دروازه ها قطع شده است. شهر اوایل اسلامی هستۀ مرکزی شهر ساسانی را تخریب و روی آن واقع شده است. شبکۀ نامنتظم و به هم فشرده متمایل به جهت شمالی-جنوبی است و با حصاری چهارگوشه محدود شده است. مرکز شهر در اطراف مسجد بوده و همجوار آن بازار قرار داشته است. مقایسۀ موردی برخی عناصر و یا خصیصه های مهم شهر استخر با آثار مشابه همانند بیشاپور به تکمیل یافته ها کمک کرده است. چنین به نظر می آید که مقر حکومتی یا آئینی ساسانی در مرکز شهر قرار و در زیر مسجد و قلعۀ جدید قرار دارد. بخش غربی حاوی آثار بزرگ مقیاس آئینی ساسانی است. در خارج از حصار شهر حومۀ شهر قرار داشته و موازی کریدور رود پلوار و دامنۀ تخت رستم باغ ها و مزارع در ترکیب با آثار معماری گسترده شده است؛ بنابراین به نظر می رسد شهر استخر در دورۀ ساسانی ویژگی شهری آئینی-حکومتی و در دورۀ اوایل اسلام ویژگی شهری خود جوش را به نمایش می گذارد.

مطالعات سکه شناسی همواره اطلاعات مفید و دقیقی در ارتباط با نحوۀ تولید و شرایط اقتصادی و پیشرفت های صنعتی درزمینۀ ساخت سکه در اختیار پژوهشگران قرار می دهد. مطالعه دربارۀ عملکرد ضراب خانه های محل تولید این سکه ها درواقع بررسی این شاخصه ها از دیدگاه دیگر است. در پژوهش حاضر با توجه به اهمیت ضراب خانه های سه شهر همدان، تبریز و سلطانیه به مقایسۀ آن ها از طریق مطالعۀ فیزیکی و شیمیایی سکه های تولید شده توسط این ضراب خانه ها پرداخته شده است.  به همین جهت 74 سکۀ ایلخانی از دورۀ «سلطان ابوسعید» از این سه ضراب خانۀ همدان، تبریز و سلطانیه انتخاب گردید. در پژوهش حاضر، از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است و روش آزمایش غیرمخرب pXRF به منظور تجزیۀ عنصری سکه ها به کاررفته است. این واکاوی به دنبال یافتن پاسخ این پرسش ها است؛ 1) ضراب خانه های عصر ابوسعید در ضرب سکه ها از چه الگویی در قطر و وزن سکه ها پیروی کرده اند و رابطۀ این الگوی احتمالی با الگوهای مشخص حکومت مرکزی چیست؟ 2) مطالعات آزمایشگاهی عناصر این سکه ها به وسیلۀ دستگاه pXRF چه اطلاعاتی درمورد شرایط سیاسی و اقتصادی حاکم بر آن زمان در اختیار ما قرار می دهند؟ مطالعات سکه ها نشان می دهد در دورۀ حکومت ابوسعید سکه ها در اندازه های تقریباً یکسانی ضرب می شدند. پیاده سازی متون و نمادهای یکسان، نشان دهندۀ ضرب سکه ها تحت الگوی مشخص است. تغییرات نه چندان زیاد در درصد نقره های موجود در سکه ها، می تواند بر ثبات سیاسی و اقتصادی در دوران این حاکم تعبیر شود. بررسی سکه ها نشان دهندۀ جعلی بودن سکۀ شمارۀ 68 است؛ هم چنین مشاهدۀ آرسنیک در برخی از سکه ها نشان می دهد که دمای لازم برای تهیۀ ورقه های اولیه جهت ضرب سکه از دمای تبخیر آرسنیک کمتر بوده است.

ارمنستان ازجمله مناطقی است که در طول تاریخ دستخوش حملات پیاپی اقوام متفاوت گردیده و در تقابل با فرهنگ های سایر اقوام قرار داشته است. پس از حملات مکرر عثمانی ها به این سرزمین و مهاجرت این قوم در دورۀ «شاه عباس اول»  به ایران و واگذاری امتیازات ازسوی وی به آنان مبنی بر بهره گیری ارامنه در اوضاع اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، می توان شاهد ایجاد ارتباط بینافرهنگی با ایرانیان و در عین حال ماندگاری هویت قومی ارامنه بود. این امر به پیشینۀ تاریخی مشترک این دو قوم در ایران باستان و پیش از دورۀ صفوی بازمی گردد، چه بسا سرزمین ارمنستان در ادوار باستانی ایران توسط پادشاهان ایرانی اداره می گشت. پژوهش حاضر درپی پاسخ گویی به این پرسش است که، چه عواملی باعث ایجاد روابط بینافرهنگی ایرانیان با ارامنۀ ارمنستان شد؟ ازاین رو، فرض بر آن است که زمینه های مشترک تاریخی و فرهنگی ایرانیان و ارامنه از دوران باستان باعث ایجاد تعامل میان این دو قوم در دورۀ صفوی شده است. باتوجه به اهمیت مهاجرت ارامنه به ایران در دورۀ صفوی، پرداختن به چگونگی ایجاد تعامل میان آنان با ایرانیان حاکی از ضرورت انجام این پژوهش است که در این راستا هدف پژوهش حاضر، شناخت زمینه های ایجاد روابط بینافرهنگی ایرانیان با ارامنۀ ارمنستان، بررسی مؤلفه های مؤثر در هویت قومی ارامنه و نیز واکاوی اشتراکات فرهنگی ایرانیان و ارامنه می باشد. این پژوهش ازنظر هدف بر شیوۀ توسعه ای استوار است و ازلحاظ روش و ماهیت برمبنای تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی می باشد؛ لذا با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و منابع معتبر سعی در پیش برد اهداف داشته است. نتایج حاصل نمایانگر آن است که در ادوار ایران باستان، حکومت های هخامنشیان و اشکانیان نسبت به سایر دولت ها از تعامل قابل توجهی با سرزمین ارمنستان برخوردار بوده و پیشینۀ مشترک آن ها حاکی از تعاملات این دو قوم در زمینه هایی هم چون: زبان، اعیاد، موسیقی و معماری است. با این وجود هویت آنان دارای مشخصه های عینی و ذهنی مستقل بود که موجب حفظ ارزش ها و ماندگاری هویت قومی ارامنه در ایران دورۀ صفوی گشت.

اُرسی ها طرح و نقش خاصی دارند که تحت تأثیر هنر و معماری زمان خویش و در امتداد سنن هنری دوران اسلامی ایران بوده اند، اما باوجود کاربرد وسیع آن در معماری پس از صفوی، در دورۀ قاجار تحت تأثیر نفوذ و گسترش معماری غربی در ایران و کاربرد گونه های جدید معماری، طرح های ارسی ها نیز دچار تحولاتی شده و از دورۀ پهلوی رو به فراموشی رفتند. بخش عمدۀ بافت تاریخی مسکونی تبریز، معماری متداول دورۀ قاجار است که از عناصر پرکاربرد آن ارسی ها بودند؛ چراکه در اوان برآمدن حکومت قاجاریان، طی زلزلۀ سال 1194 هـ.ق. عمدۀ بافت شهری، غیر از چند بنای عظیم تاریخی هم چون ارگ علیشاه و مسجد کبود، تخریب شد. این پژوهش به بررسی طرح و نقش های ارسی های پنج خانۀ شاخص قاجاری تبریز (سلماسی، قدکی، مشروطه، حیدرزاده و امیرنظام) و سیر تحول آن در معماری دورۀ قاجار تبریز پرداخته است. این بناها متعلق به دورۀ قاجار بوده و در سه بازۀ اوایل، اواسط و اواخر قاجار ساخته شده اند. بر این اساس، هدف پژوهش، تبیین اصول و نظام حاکم بر تزئین ارسی های قاجاری در تبریز و سیر تحول آن ها براساس مطالعه و تطبیق طرح و نقش های آن هاست. برای نیل به این هدف ارسی ها به عنوان بخشی از بدنۀ معماری در بستر دگرگونی های معماری قاجار تحلیل شده و علل تحولات رخ داده در طرح ارسی ها در طول دورۀ قاجار مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است؛ بنابراین پژوهش پیشِ رو درپی پاسخ به این پرسش ها است؛ دلایل ایجاد و سیر تحولات در طرح ارسی های خانه های قاجاری تبریز چیست؟ نظام مشخص و اصول مشترک حاکم بر طرح های ارسی های خانه های قاجاری تبریز چیست؟ در این پژوهش روش جمع آوری داده ها، اسنادی و میدانی بوده، به روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی بررسی و ارائه شده اند. نتایج نشان داد که تنوع نقوش در ارسی ها در طول دورۀ قاجار کمتر شده، از عناصر تزئینی آن ها کاسته شده و طرح ارسی ها ساده تر شده اند. از دلایل عمدۀ آن، تغییر شیوۀ معماری و استفاده از عناصر غربی در طراحی معماری و نیز پررنگ شدن عناصر جدید در نمای بناهای قاجار است.