پژوهش های زبانی
سال:1401 | دوره:13 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

در دیدگاه های پیشین، نیمکرۀ چپ، نیمکرۀ غالب و پردازشگر اطلاعات مختلف زبانی قلمداد می شد؛ اما مطالعات اخیر نشان می دهند که نیمکرۀ راست نیز در پردازش­های مرتبط با زبان نقش دارد. آسیب نیمکرۀ راست می­ تواند بر مهارت­ های مرتبط با زبان تأثیرگذار باشد. هدف پژوهش حاضر بررسی اختلال گفتمانی در بزرگسالانی با آسیب مغزی نیمکرۀ راست از طریق پردازش بندهای موصولی بود. پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی و از نوع کمی است. جامعه آماری شامل 10 بزرگسال سالم و 10 بزرگسال فارسی زبان با آسیب نیمکرۀ راست بود که به صورت نمونه در دسترس هدفمند انتخاب شدند. آزمون­ های پژوهش شامل آزمون های غربالگری و آزمون-های سنجش سرعت پردازش ساخت ­های موصولی بود که از طریق نرم افزار DMDX انجام شد. تحلیل داده ها با روش ­های آماری تحلیل واریانس دوراهه، آماری تی دو گروه مستقل و تی جفت نمونه­ ای صورت گرفت. در ساخت­ های موصولی فاعلی، تفاوت سرعت پردازش مقوله­ ها، بندهای موصولی و جملات موصولی بین دو گروه آزمایش و کنترل معنی ­دار نبود (05/0P>)؛ اما در جملات موصولی مفعولی این تفاوت سرعت پردازش ­ها بین دو گروه آزمایش و کنترل معنی­دار بود (05/0P<). در ساخت­ های موصولی فاعلی و مفعولی پس از بافت مبتدایی، تفاوت سرعت پردازش مقوله ­ها، بندهای موصولی و جملات موصولی بین دو گروه آزمایش و کنترل معنی­ دار بود (05/0P<) در گروه آزمایش تفاوت سرعت پردازش بندهای موصولی و جملات موصولی فاعلی و مفعولی با و بدون بافت مبتدایی پیشین معنی­دار بود (05/0P<). یافته­ های پژوهش شواهدی از تأثیر منفی آسیب مغزی نیمکرۀ راست بر مهارت گفتمانی ارائه می­کند. همچنین، افراد آسیب دیده مغزی نیمکرۀ راست در پردازش ساخت­ های پیچیدۀ زبانی دارای عناصر ارجاعی مانند ساخت­ های موصولی نسبت به افراد سالم همتا دچار دشواری بیشتری هستند

عصرِ حاضر، عصرِ سیطرۀ علم بر باور های بشری است. نیاز انسان به شناختِ ماهیتِ خود و جهان اطرافش او را به سوی باور پدیده ها براساسِ مستندات و شواهد عینی سوق داده است. همین امر سبب گردیده که امروزه علومِ شناختی به حوزۀ مورد علاقه بسیاری از دانش پژوهان مبدل گردد. یکی از حوزه های اصلی علوم شناختی، زبان شناسی شناختی است که بر پایۀ مطالعۀ زبان بنا نهاده شده است. از آن جا که، زبان را می توان ابزاری برای بازنمایی ذهن برشمرد؛ از این رو، زبان شناسی شناختی از مطالعۀ ساختار ظاهری زبان فراتر رفته و به بررسی عملیاتِ بنیادی بسیار پیچیده ای می پردازد که در تکوین دستور زبان، مفهوم سازی، سخن گفتن و تفکر نقش عمده ای را ایفا می کنند. رویکردِ نظری این حوزه بر پایه مشاهدات تجربی و آزمایش های علمیِ روان شناسی و علوم اعصاب بنا نهاده شده و هدف آن فهم چگونگی بازنماییِ اطلاعات زبانی در ذهن، واکاوی فرآیند یادگیری زبان و سازوکار درک و استفاده از آن است. در دهه های اخیر، واکاوی و توضیح فرآیندهای درک استعاره، مورد توجه بسیاری از زبان شناسان قرار گرفته است. یکی از چالش های اصلی در این راستا، یافتن راهکاری است که بتواند فرآیندهای درگیر در درک انواع مختلف استعاره را توضیح دهد. در این پژوهش، با توجه به سازوکار درک زبان در مغز، به بررسی دو گروه متفاوتِ استعاره های متعارف و استعاره های نا متعارف پرداختیم. این پژوهش توصیفی -تحلیلی بوده و با استناد به مقالات، کتب و تحقیقاتِ صورت گرفته در زمینۀ ارتباط مغز با فرآیند درک استعاره صورت گرفته است. نتایج حاصل از این تحقیق گویای آن است که درک استعاره های متعارف، سبب بروز فعالیت در شکنج میانی گیجگاهی چپ، بخش دوکی شکل راست و شکنج پیشانی تحتانی می شود. در حالی که، بخش دوکی شکل سمت راست، با ادغام اطلاعات بصری و معنایی مرتبط است. از سویی دیگر، استعاره های نامتعارف (بدیع)، به صورت مداوم، شکنچ دوکی شکل چپ و پیش مخروطی (بره کونئوس) سمت راست را فعال می کنند.

هدف پژوهش حاضر تبیین دستوری، معناشناختی و کاربردشناختی ساخت حذف مفعول در چارچوب نظریة دستوری نقش و ارجاع است. حذف مفعول پدیده ای ظرفیت کاه است که در آن فعلی که ماهیتاً متعدی است و برای تکمیل معنا به دو موضوع فاعل و مفعول نیاز دارد، با حذف مفعول خود، به فعل لازم تبدیل می شود. با این حال درک مخاطب از معنای جمله کامل بوده و مفهوم مفعول حذف شده برای او امکان پذیر است. از آن جا که تبیین ساخت های دستوری در دستور نقش و ارجاع بر اساس صورت واقعی هر جمله و بدون در نظر گرفتن سطوح انتزاعی صورت می پذیرد، ساخت بند بر اساس آنچه آشکارا در جمله حضور دارد ترسیم می شود. از این رو، دستور نقش و ارجاع در تحلیل جملاتی با فعل متعدی و مفعول محذوف با هیچ محدودیتی مواجه نبوده و بدون توجه به مفاهیمی نظیر حرکت و رد، رفتاری که در چنین ساخت هایی با فعل جمله دارد، مشابه افعال لازم خواهد بود. از مهم ترین یافته های پژوهش حاضر می توان به کاهش یک موضوع در مرکز محمول دو ظرفیتی در ترسیم ساخت لایه ای بند، شرکت بالای افعال کنشی از میان طبقات فعلی در ساخت حذف مفعول و ترسیم ساخت منطقی افعال متعدی که دارای دو موضوع (x,y) می باشند با تنها یک موضوع (x) اشاره نمود. در تحلیل پدیدة مذکور با توجه به مفهوم ساخت اطلاع نشان خواهیم داد از آن جا که مبتدا و کانون عناصری مورد تأکید بوده و حذف آن ها از جمله امکان پذیر نیست، مفعول محذوف را نمی توان عنصری مبتدایی و کانونی در نظر گرفت. در ارتباط با موضوع فعال سازی مرجع ها در گفتمان نیز می بینیم که می توان مرجع مفعول محذوف را تشخیص پذیر، و از میان طبقات سه گانة این مرجع ها، آن را از طریق استنباط در دسترس تلقی نمود. علاوه بر موارد مذکور، نحوة ایجاد پیوند از معنا به نحو و از نحو به معنا نیز در ساخت حذف مفعول ارائه خواهد شد

پدیده شناورسازی سور که در آن سور از گروه حرف تعریف مرتبطش جدا است، تحلیل­ های مختلفی از جانب زبان­ شناسان گوناگون داشته است که مهم­ ترین آن­ها تحلیل قیدی و رهاسازی است. در مقاله حاضر به هر دو تحلیل اشاره شده و با داده­ هایی از زبان فارسی تحلیل قیدی کنار گذاشته می ­شود. در تحلیل رهاسازی عقیده بر این است که ساخت ­های حاوی سور شناور و ساخت ­های حاوی سور غیرشناور دارای زیرساختی یکسان هستند، به این صورت که سور و گروه حرف تعریف در ابتدا با هم سازه­ای واحد را شکل می­دهند و سپس در نتیجۀ جابجایی گروه حرف تعریف از درون این سازۀ واحد، سور همان­جا رها شده و شناور می­ گردد. مقاله حاضر با استفاده از شواهدی نشان می­ دهد که این دو ساخت برخلاف تصور رایج رویکرد رهاسازی، هر کدام ساختاری مستقل از دیگری دارد. در ساختاری که برای ساخت­ های حاوی سور شناور مطرح ­می­شود، سور شناور افزوده­ای به گروه حرف تعریف مرتبطش است که با فرآیند افزودگی متاخر وارد اشتقاق می ­شود: یعنی ابتدا گروه حرف تعریف در جایگاه موضوع ادغام شده و سپس به جایگاهی بالاتر حرکت می­ کند و در این جایگاه دوم سور به آن افزوده می ­شود. در چارچوب الگوریتم برچسب­گذاری نشان می­دهیم سوری که در چنین ساختاری قرار دارد و افزودۀ گروه حرف تعریف است، اجباراً شناور می­ شود، چرا که ساختار حاصل از افزوده شدن سور به گروه حرف تعریف، برای پذیرفتن برچسبی به منظور دریافت تعبیر معنایی، نیازمند یک جابجایی از درون این ساختار است؛ بنابراین گروه حرف تعریف اجباراً جابجا شده و سور به صورت شناور رها می­ شود. در همین چارچوب، تنها ساختار قابل قبول برای ساخت­ های حاوی سور غیرشناور نیز ساختاری معرفی شده که در آن گروه حرف تعریف متمم و خواهر هستۀ سور است. نشان می­ دهیم در چنین ساختاری به علت فاز بودن گروه سور، گروه حرف تعریف به عنوان متمم آن، امکان جابجایی ندارد و در نتیجه، سور در چنین ساختی اجباراً غیرشناور می­ ماند

پدیدۀ حذف هسته ها و سازه ها از موضوعاتی است که دستور پژوهان به تفصیل دربارۀ آن بحث کرده اند و به هریک از گونه های آن، نام متفاوتی داده اند. پژوهش حاضر به نوع مشخصی از حذف در درون بند می پردازد که در سنت دستور زایشی با نام ارتقای گره راست از آن یاد می شود و با حذف از همپایۀ دوم که کافت نام دارد، متفاوت است. در ساخت های محذوفی که با این نام شناخته می شوند، عنصر فعلی به تنهایی، یا همراه با وابسته هایش، از بند همپایۀ نخست زدوده می شود. مقالۀ حاضر ضمن بررسی چنین ساخت هایی، به تحلیل حذف از درون بندهای همپایه ای می پردازد که دارای یک خرده بند متممی یا اداتی هستند و بنا بر این، به دلیل حذف هم زمان محمول اولیه (از درون بند اصلی) و ثانویه (از درون خرده بند فرعی) پیچیدگی نحوی افزون تری از خود نشان می دهند. در روند این تحلیل که بر پیش فرض خروج فعل از درون گروه فعلی کوچک و فراگشت مفعول مبتنی است، ساخت های همپایۀ مورد بحث به دو دسته تقسیم می شوند و بدین ترتیب، تبیینی متفاوت برای هر دسته ارائه می شود: همپایه های دارای فاعل مشترک و همپایه های دارای فاعل نامشترک. چنانکه خواهیم دید، در ساخت های همپایه ای که فاعل مشترک دارند و در ساختار موضوعی خود از یک خرده بند میزبانی می کنند، در واقع دو گروه فعلی کوچک و نه دو جمله، همپایه می شوند و فرایند موسوم به گذر مشترک که بر فعل و فاعل جمله اعمال می شود، خلأهایی در همپایۀ نخست به جای می گذارد. در مقابل، پدیدۀ حذف بر ساخت های همپایه ای اعمال می شود که فاعل نامشترک دارند. از آنجا که این پدیده در مسیر نقطۀ بازنمون به صورت آوایی رخ می دهد، انتظار می رود که وقوع آن با حوزۀ فاز مرتبط باشد. در این پژوهش برپایۀ مبانی نظریۀ فاز و نیز شواهد تجربی زبان فارسی، استدلال می کنیم که در ساخت های مورد بررسی، حذف در مرحلۀ فاز بالاتر رخ می دهد و عناصری که پیشتر خود را به لبۀ فاز رسانده اند، به پیروی از شرط رسوخ ناپذیری فاز، در سطح آوایی به تلفظ درمی آیند.

فرایند ساختیِ زایایی در دو زبان فارسی و کُردی وجود دارد که از طریق آن برخی از ساخت های نحوی می توانند از بیان ساده، بدون تغییر در اصل معنا، تبدیل به بیان مؤکّد شوند. این فرایند را که اثبات یک موضوع از طریق نفی حالت های غیر آن است، می توان «منفی سازی اثبات گرایانه» نامید. «جملۀ بیان مفهوم الزام»، «جملۀ بیان شمول» و «جملۀ خبری مثبت در زمان حال» از جمله مواردی هستند که با این فرایند ساخت آفرین از ساخت بنیادین و بی نشان خود با انگیزه های کلامی خاصی تبدیل به ساختی نشان دار می شوند. در این پژوهش در چارچوب رویکرد نشان داری، صورت نشان دار جمله های مذکور در زبان های فارسی و کُردی از جنبۀ ساختی و کاربردی توصیف و تحلیل می شود تا از نظر کارکرد معنایی، تفاوت آنها با صورت بنیادین و بی نشان خود مشخص شود. هدف این است که ماهیّت فرایند ساخت آفرینِ منفی سازی اثبات گرایانه در زبان های فارسی و کُردی به عنوان یک الگوی ساختاری تبیین و اثبات شود و عملکرد این فرایند در ساخت گردانی از حالت بی نشان به نشان داری نشان داده شود. نتیجۀ پژوهش نشان می دهد که نشان داری در ساخت های نحوی تنها با حرکت سازه های جمله پدید نمی آید، بلکه گاهی از طریق این فرایند که یکی از فرایندهای مؤکّد سازی است، انجام می شود.

هدف از انجام پژوهش حاضر، مقایسۀ ویژگی های آوایی انواع ساخت مبتدایی در زبان فارسی در چارچوب نظریۀ خودواحد عروضی (لد، 2008) به منظور پاسخ به این چالش است که آیا جایگاه آغازین در این ساخت ها حاصل حرکت سازه به آغاز بند است یا حاصل اشتقاق در پایۀ سازۀ آغازین در جایگاه نهایی. در این راستا، به پیروی از چینکوئه (1990) ساخت های مبتدایی زبان فارسی را در سه دستۀ مبتداسازی، چپ نشانی واژه بستی و چپ نشانی منفصل مورد بررسی قرار می دهیم تا مشخص شود که آیا سازۀ آغازین در ساخت های مبتدایی یک گروه آهنگی مستقل را تشکیل می دهد یا خود بخشی از گروه آهنگ متناظر با کل جمله است. به این منظور، مقادیر پارامتر آوایی کشش هجای پایانی سازۀ آغازین و میزان وقفۀ بین این سازه و ادامۀ بند در انواع ساخت مبتدایی را اندازه گیری و مقایسه می کنیم؛ زیرا به باور پیرهامبرت (1980: 20) اگر کشش هجای پایانی گروه هدف و مدت زمان وقفۀ بین آن و کلمات بعدی، در مقایسه با این مقادیر در ساخت بی نشان بیشتر باشد، آن گروه در منحنی زیروبمی گفتار، یک گروه آهنگی مستقل را تشکیل می دهد. نتایج نشان می دهد که در دو ساخت چپ نشانی واژه بستی و مبتداسازی، مقدار پارامتر آوایی کشش هجای پایانی سازۀ آغازین و میزان وقفۀ بین این سازه و ادامۀ بند، تفاوت معنی داری با این مقادیر در ساخت بی نشان ندارد؛ همچنین سازۀ آغازین در ساخت چپ نشانی واژه بستی و ساخت مبتداسازی با الگوی آهنگی مشابه با ساخت بی نشان، با نواخت مرزی H- تولید و درک می شود. این ویژگی ها را می توان هم بستۀ آوایی ارتباط قوی نحوی بین سازۀ آغازین و ادامۀ بند در دو ساخت مبتداسازی و چپ نشانی واژه بستی دانست. مشخصه ایی که نشان از حرکت سازه به آغاز بند دارد. در مقابل، کشش طولانی تر هجای پایانی سازۀ آغازین و میزان وقفۀ بیشتر بین این سازه و ادامۀ بند در چپ نشانی منفصل نسبت به ساخت بی نشان، شاهدی است بر اینکه سازۀ آغازین در چپ نشانی منفصل گروه آهنگی مستقلی را تشکیل می دهد؛ مشخصه ای که به همراه نواخت مرزی L، بازنمود آوایی ارتباط ضعیف نحوی در این ساخت است. این ویژگی فرض مشتق درپایه بودن سازۀ آغازین را در چپ نشانی منفصل تقویت می کند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که ساخت های مبتدایی از درون فاعل از الگویی یکسان با ویژگی های ساخت های مبتدایی از درون مفعول پیروی می کنند.