تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1402 | دوره:30 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

ارائه مدل های مدیریتی عرصه های طبیعی، به دلیل وسعت زیاد و عدم امکان دسترسی به تمام سطح، از اهمیت زیادی برخوردار است. در این راستا، مراتع کوهستانی امام کندی، به منظور ارائه مدل مکانی- اکولوژیکی، هدف پژوهش قرار گرفت. واحد های همگن اکولوژیک، با تلفیق لایه های طبقات ارتفاعی، شیب، جهت جغرافیایی و تیپ های گیاهی تهیه شد. با توجه به خصوصیات اکولوژیکی و محیطی هر واحد همگن اکولوژیک و در نظر گرفتن ضوابط و معیارهای ارزیابی توان کاربری مرتع، نسبت به ارزیابی توان و تناسب استفاده از مراتع اقدام گردید. با توجه به وضعیت و گرایش مرتع، روش مرتع داری و سیستم های چرایی برای هر یک از کلاس های مرتعی ارائه شد. بر اساس نتایج، 23 واحد همگن اکولوژیک تشخیص داده شد که بخش های زیادی از آن به اراضی مرتعی با کلاس یک تا سه اختصاص دارد. بر این اساس، در 9/26 درصد (4/248 هکتار) از مراتع که دارای وضعیت خوب و توان کلاس یک بودند، روش مرتع داری تعادلی در نظر گرفته شد. در 4/37 درصد (4/346 هکتار) که دارای وضعیت متوسط و توان کلاس دو بودند، روش مرتع داری طبیعی توصیه گردید. عملیات اصلاح مرتع یا مرتع داری مصنوعی، برای 7/35 درصد (9/329 هکتار) اراضی که دارای وضعیت ضعیف و توان کلاس سه بودند، پیشنهاد شد. به منظور جلوگیری از فرسایش و افزایش تولید علوفه، برای دیمزارهای رها شده نیز روش مرتع داری مصنوعی توصیه شد. نتایج بیانگر آن است که کاربرد مدل مکانی- اکولوژیکی و به تبع آن شناسایی مناطق همگن اکولوژیک به عنوان واحد های مدیریتی و برنامه ریزی در سطح کلان، به عنوان روشی توانا و کم هزینه، علاوه بر ارزیابی توان مراتع، قادر است مدیریت مرتع را در پیشنهاد روش مرتع داری و سیستم های چرایی و مکان یابی عملیات اصلاح مرتع، کمک کند.

یکی از مشکلات بخش اجرا در مقوله احیای بیولوژیک حاشیه کویرها، فقر تنوع گونه ای سازگار با شرایط موجود و نحوه استقرار آنهاست. قابلیت های طبیعی حاشیه مرطوب دریاچه نمک کاشان طی اجرای پروژه تحقیقاتی تحت عنوان بررسی ویژگی های ژئوهیدروپدولوژی و پوشش گیاهی حاشیه کویرهای مرطوب ایران برای احیاء بیولوژیک آنها (شناخت قابلیت رویشگاه) شناسایی و مناطق با شوری و سطح آب زیرزمینی متفاوت پهنه بندی شد. با استفاده از اطلاعات طرح ذکرشده، برای غنای تنوع گونه ای و احیا بیولوژیک حاشیه مرطوب دریاچه نمک، استقرار شش گونهSuaeda fruticosa, Halostachys caspica, Atriplex halimus, Salsola imbricata, Halocnemum strobilaceum, ، Aeluropus littoralis در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی تحت تیمار گونه در سه تکرار بررسی شد. صفت اصلی مورد ارزیابی، درصد زنده مانی بود. با وجود متفاوت بودن شکل رویشی یکی از گونه ها (Aeluropus littoralis) صفاتی مانند ارتفاع و قطر تاج پوشش برای بیان اهمیت هر گونه در تولید علوفه شتر و جلوگیری از فرسایش بادی نیز طی پنج سال اجرای طرح اندازه گیری شد. نتایج با نرم افزار SPSS آنالیز و مشخص گردید که گونه های H. strobilaceum، S. fruticosa، H. caspica و S. imbricata به ترتیب با 5/51، 4/46، 4/41 و 4/37 درصد دارای بالاترین زنده مانی در طی پنج سال اجرای طرح بوده اند که با توجه به دیم بودن کشت و با در نظر گرفتن نتایج حاصل از پروژه های کشت و احیا که توسط بخش اجرا در چنین مناطقی انجام شده و بیشتر آنها نتیجه مطلوبی در پی نداشته است، قابل توجه می باشد.

تولید علوفه، محصول اصلی مرتع و کالای ملموس ارزشمندی است که ارزشگذاری اقتصادی آن در مراتع احیایی، با توجه به استفاده مستقیم جهت تعلیف و تولیدات دامی، می تواند نقش مهمی در برنامه ریزی های مدیریتی ایفا نماید. در این راستا تحقیق حاضر با هدف ارزشگذاری اقتصادی کارکرد علوفه تولیدی مراتع احیاء شده مناطق خشک در شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی انجام شد. برای این منظور ابتدا پروژه های بوته کاری غرب این شهرستان تحت عنوان حسین آباد، نازدشت و جنت آباد انتخاب گردید. سپس ضمن تعیین توده معرف در هر پروژه، نسبت به استقرار سه ترانسکت 300 متری به فاصله 20 متر از یکدیگر به شکل تصادفی– سیستماتیک اقدام و در طول هر ترانسکت با استقرار 10 پلات 3 مترمربعی تولید سال جاری گونه های مورد استفاده دام با روش قطع و توزین برداشت گردید. پس از خشک شدن نمونه های گیاهی و توزین هر نمونه، با در نظر گرفتن خوشخوراکی و حد بهره برداری مجاز مشخص و مقدار علوفه قابل برداشت تعیین گردید. جهت ارزشگذاری اقتصادی کارکرد علوفه تولیدی از روش هدونیک استفاده گردید. برای این منظور ابتدا رابطه رگرسیونی بین قیمت نهاده های دامی و کل مواد غذایی قابل هضم TDN گونه های مورد استفاده دام استخراج گردید. در ادامه با قرار دادن میزان TDN گونه های مرتعی در هر پروژه، با استفاده از داده های انرژی متابولیسمی طرح ملی تعیین کیفیت علوفه گیاهان مرتعی کشور، ارزش اقتصادی علوفه تولیدی تعیین گردید. نتایج نشان داد قیمت هر کیلوگرم علوفه 5/1046 تومان است. بر این اساس میزان ارزش اقتصادی علوفه برای هر هکتار از مراتع احیاشده، 318223 تومان و ارزش اقتصادی کل برای مراتع احیایی در 5/4375 هکتار، 1,386,498,185 تومان برآورد گردید. نتایج این تحقیق می تواند نقش سرمایه گذاری در مرتع را بیش از پیش آشکار نموده و حتی برای ارائه راهکارهای جدید جهت مشارکت مالی دولت و بهره برداران مورد استفاده قرار گیرد. البته لازم است علاوه بر اقتصاد زیست محیطی مراتع، به عملکرد و توان اکولوژیک آن نیز توجه شود تا در درازمدت هم هدف بهره برداران و هم هدف مدیران و کارشناسان منابع طبیعی محقق گردد.

مراتع اکوسیستم هایی هستند که علاوه بر تأمین علوفه خدمات و کارکردهای گوناگونی دارند. چنانچه با ارزیابی صحیح، تناسب مرتع برای استفاده های مختلف تعیین گردد و با بهره برداری اصولی و استفاده از فناوری و روش های مناسب در هر نوع استفاده، از هزینه های مرتع داران کم کرد و درآمد آن ها را ارتقا داد؛ می توان مدیریت بهینه را در مرتع اجرا کرد. چرای دام، گردشگری، زنبورداری و بهره برداری از گیاهان دارویی از مهم ترین استفاده های اصلی در مراتع کشور می باشد. در این پژوهش چرای دام، گردشگری در سامان عرفی، زنبورداری و بهره برداری از گیاهان دارویی در مرتع لار آبسر مازندران مورد بررسی قرار گرفت و تناسب مرتع برای هر نوع استفاده امتیازدهی شد. روش مرتع داری و سیستم های چرایی با توجه به وضعیت و گرایش مرتع و در نظر گرفتن عوامل محدودکننده خاک ارائه شد. در ادامه اولویت استفاده از مرتع برای هر یک تعیین شد. هزینه ها، درآمد و سود خالص برای هر نوع استفاده بر اساس شرایط روز بازار و نرخ ارز در سال 1400 در طول یک دوره 100 روزه محاسبه گشت. نتایج نشان داد چرای دام یکی از بهره برداری های مناسب در مرتع لار آبسر است و بهترین دام چراکننده (با توجه به پوشش گیاهی و عوامل محیطی) گوسفند می باشد که برخی از تیپ های گیاهی با استفاده از روش مرتع داری طبیعی و بخش دیگری از مرتع با روش مرتعداری تعادلی و سیستم های چرایی تناوبی و تأخیری، می توان مدیریتی خوب اعمال نمود تا موجب افزایش سطح بهره وری و ارتقاء وضعیت مرتع باشد و با یک برنامه ریزی برای بهره برداری اصولی با مدیریت صحیح و ارزان می توان مراتع این سامان را مدیریت نمود و ترکیب پوشش گیاهی آن را ارتقاء داد. نتایج نشان داد چنانچه در مرتع دامداری صورت گیرد حدود 42 میلیون تومان عاید مرتعدار خواهد شد و اگر گردشگری، زنبورداری، استحصال گیاهان دارویی اجرا شود؛ در مجموع بیش از 380 میلیون تومان به درآمد مرتعدار افزوده خواهد شد. این افزایش درآمد قادر است معیشت بهره بردار (یک خانوار) را بهبود بخشد. و در دامداری حصارکشی مرتع، در زنبورداری استفاده از کندوهای هوشمند و در استفاده دارویی ماشین برداشت گیاهان دارویی پیشنهاد می گردد.

با استفاده چندمنظوره از مراتع، می توان فشار چرا در مراتع را کاهش داد و گام مهمی، جهت حفظ اکوسیستم های مرتعی و ارتقاء خدمات اکوسیستمی مرتبط با آن ها، برداشت. ازاین رو، پژوهش حاضر باهدف مشخص نمودن اولویت استفاده چندمنظوره از پوشش گیاهی مراتع کوهستانی کوهرنگ از جنبه های چرای دام، پرورش زنبورعسل و بهره برداری از گیاهان دارویی، انجام شد. برای این منظور، کلاس هر یک از گونه های گیاهی برای انواع استفاده، مشخص گردید و با مقایسه کلاس های مختلف و لحاظ نمودن گونه های مرغوب (گیاهان کلاس I و II) برای چرای دام؛ اولویت استفاده از هرگونه، تعیین شد. در آخر، بر مبنای سهم انواع استفاده برای مجموع گونه های گیاهی موجود در ترکیب گیاهی، نسبت به نوع استفاده چندمنظوره از پوشش گیاهی، تصمیم گرفته شد. بر مبنای نتایج، 178 گونه گیاهی متعلق به 32 خانواده و 138 جنس در ترکیب گیاهی منطقه، پراکنش دارند. از جنبه چرای دام، به ترتیب 79/11، 21/29، 31/48 و 67/10 درصد از گونه ها، دارای کلاس خوشخوراکی I، II، Ш قابل چرا و Ш غیرقابل چرا، می باشند.از نظر زنبور داری، گیاهان با جذابیت خوب (کلاس I)، جذابیت متوسط (کلاس II)، جذابیت کم (کلاس III قابل استفاده) و گیاهان بدون جذابیت (کلاس III بدون استفاده)، به ترتیب 79/11، 94/44،49/4 و 76/38 درصد از سهم گونه ها در ترکیب گیاهی را تشکیل می دهند. گونه های خوراکی و دارویی قابل استفاده حدود 50 درصد ترکیب گیاهی را شامل می شوند که به ترتیب 10/19، 85/16، 92/12 و 50 درصد از گونه ها، دارای کلاس مطلوبیت I، II، Ш قابل استفاده دارویی و Ш غیر قابل استفاده دارویی، می باشند. ضمن اینکه، 53/18 درصد گیاهان دارویی، قابل چرای دام هستند و در کلاس خوشخوراکی I و II ازلحاظ چرای دام قرار دارند. نتایج بیانگر آن است که بهره برداری از گیاهان دارویی در معیشت بهره برداران منطقه مؤثر است و با توجه به فنولوژی گونه های گیاهی و قطعه بندی مرتع، می توان در چارچوب استفاده چندمنظوره، از پوشش گیاهی بهره برداری کرد.

به منظور تعیین رفتار چرایی بز تالی به عنوان دام غالب منطقه، این بررسی در منطقه سیریک استان هرمزگان از سال 1385 به مدت چهار سال انجام شد. شاخص های مورد بررسی این تحقیق شامل زمان ورود و خروج دام از مرتع، مسافت روزانه طی شده توسط دام، مسیر دام در مرتع با توجه به شیب آن، حداکثر و میانگین سرعت دام، همچنین مدت زمان استراحت، حرکت و چرای دام در روز بود. برای تعیین شاخص های ذکرشده از دستگاه موقعیت یاب جغرافیایی جی پی اس گارمین (GPS) استفاده گردید که با استفاده از کمربندی مخصوص به پشت یک بز سه ساله بسته شده و پس از خروج دام از آغل فعال شده، سپس در پایان روز داده های آن با استفاده از مدتراک در محیط    ILWIS  استخراج گردید. مسیر حرکت دام به انتخاب چوپان مشخص می شد. نتایج رفتار چرایی دام در ماه های فصل چرا برای چهار سال مورد مطالعه نشان داد که در بین سال ها، میانگین مسافت پیموده شده و زمان چرای دام و برای ماه های فصل چرا، تمام رفتارها به جز مسافت پیموده شده اختلاف معنی داری داشتند. میانگین سرعت حرکت دام 65/2 کیلومتر بر ساعت، طول مسافت طی شده 8/12 کیلومتر و مدت زمان چرا 4 ساعت و 49 دقیقه بود. همچنین در طی سال های بررسی 44 تا 45 درصد از زمانی که دام در مرتع حرکت می کرد به چرا اختصاص داشت. شایان ذکر است که اطلاعات استخراج شده از تطابق نقشه مسیر حرکت دام GPS با نقشه شیب منطقه نشان داد که در کل ماه های پنجگانه در طول سال های مورد بررسی تمام مسافت طی شده توسط دام در کلاس شیب 8-0 درصد قرار دارد.

آتش سوزی به­عنوان عاملی تهدید کننده در منابع طبیعی هر ساله در سطح وسیعی رخ می­دهد. هدف از این تحقیق تعیین اثرات کمی و کیفی آتش سوزی بر گیاهان مرتعی و تعیین مقاومت گونه­های مختلف مرتعی در مقابل آتش سوزی جهت احیای عرصه­های مرتعی است. این تحقیق در سایت مرتعی روستای کبوده علیا در شهرستان کرمانشاه انجام شد. این سایت در سال 1396 دچار حریق شد. یک مرتع شاهد با ویژگی اکولوژیکی و توپوگرافی مشابه در مجاورت سایت آتش سوزی انتخاب گردید. سپس با تعیین منطقه معرف آتش سوزی و شاهد، به روش تصادفی- سیستماتیک چهار ترانسکت‏ 50 متری و 10 پلات ثابت (1×1 متر مربع) استقرار یافت و طی سه سال (99-1397) اقدام به آماربرداری و ارزیابی تراکم، تولید علوفه، تاج پوشش، وضعیت و گرایش مرتع شد. داده‏ها با نرم افزار SPSS مورد تجزیه آماری قرار گرفتند و مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن انجام شد. نتایج نشان داد که بین تیمارهای شاهد و آتش سوزی در سطح 1% اختلاف معنی دار وجود داشت. در هر دو عرصه شاهد و آتش سوزی، فرمهای رویشی گندمیان و پهن برگ علفی چندساله در هر دو عرصه شاهد و آتش­سوزی در سطح 1% دارای اختلاف میانگین معنی دار از نظر تراکم و تاج پوشش بودند. آتش سوزی سبب کاهش میانگین تاج پوشش و در نتیجه کاهش میانگین تولید در گندمیان چند ساله و پهن برگ­های علفی شد که بیانگر حساسیت آن­ها در برابر آتش سوزی است. فرم رویشی بوته­ای در سطح 1% برای تراکم و 5% برای تاج پوشش دارای تفاوت معنی دار در دو عرصه شاهد و آتش سوزی بود. در عرصه آتش سوزی تراکم، تاج پوشش و تولید گیاهان بوته­ای کاهش یافته بود. آتش سوزی تا حدود زیادی باعث تغییر ترکیب گونه­ای، حذف یا کاهش تراکم و بیوماس گیاهان بوته­ای و گیاهان درختچه­ای شده بود و برعکس آتش سوزی سبب افزایش تراکم، تاج پوشش و تولید در گندمیان یکساله و گیاهان علفی یکساله شد. گونه­های مقاوم در مقابل آتش سوزی شامل گندمیان دائمی (Hordeum bulbosum و Elymus hispidus) بودند.

خلر (Lathyrus) بزرگترین جنس در قبیله مهم اقتصادی Fabeae است. از خلر به صورت چند منظوره در تغذیه دام، کاشت در اراضی کم بازده، مقاومت به سرما، کم آبی و افزایش حاصلخیزی خاک مورد استفاده قرار می گیرد. به منظور بررسی عملکرد و صفات مورفولوژیکی  44 اکسشن از شش گونه جنس Lathyrus شامل یک اکسشن  L. aphaca var. aphaca، هفت اکسشن L. cassius، یک اکسشن L. chloranthus، دو اکسشن L. cicera، 22 اکسشن L. inconspicuus و نه اکسشن L. sativus، آزمایشی به صورت طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در ایستگاه تحقیقاتی البرز کرج اجرا شد. نتایج نشان دادند که اختلاف معنی داری بین اکسشن های L. cassius و L. inconspicuus  از نظر خصوصیات مورفولوژیکی به جز زمان گلدهی و رسیدگی بذر وجود داشت. اکسشن های مورد مطالعه گونه L. sativus علاوه بر زمان گلدهی و رسیدگی بذر تنوعی در وزن خشک گیاه، تولید زیست توده و ویزگی های غلاف نیز نشان ندادند. پتانسیل زراعی 44 اکسشن شش گونه مورد مطالعه با منشاء جغرافیایی مختلف در شرایط ثابت مزرعه ای نشان داد که عملکرد اکسشن های هر گونه هیچ ارتباطی با منشاء جغرافیایی آنها ندارند. این ترتیب می توان اظهار نمود که شباهت بین اکسشن ها ناشی از منشاء جغرافیایی آنها نبوده و پراکنش طبیعی گونه های Lathyrus بوسیله ارقام زراعی منفصل شده است. با این حال، تنوع مشاهده شده نشان می دهد که بهبود ژنتیکی با تلاقی و انتخاب به طور بالقوه امکان پذیر است. به طوری که ظهور همزمان دو صفت عملکرد بالای زیست توده و ارتفاع بلندتر بوته، ویژگی متمایزکننده ای تشخیص داده شدند که می توان از اکسشن هایی با ویژگی های فوق را به عنوان والدین استفاده کرد.

از بین رفتن پوشش گیاهی و حاکم شدن پدیده زوال در درمنه زارها، بر اثر پدیده تغییر اقلیم و عوامل مدیریتی، این ضرورت را ایجاب می کند تا بر رویکرد حفاظتی، در مدیریت اکوسیستم های مذکور، تمرکز شود. در همین راستا، تأثیر رویکرد حفاظتی (قرق با سابقه 30 ساله)، بر مولفه های ساختاری پوشش گیاهی، ویژگی های خاک و مقادیر شاخص های عددی تنوع گونه ای، در درمنه زارهای منطقه دهنو بردسیر، مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور، نمونه برداری از پوشش گیاهی، طی فصل رویش سال 1392، در داخل 45 پلات دو مترمربعی مستقر در امتداد سه ترانسکت 150 متری، در داخل و خارج منطقه قرق، انجام شد. در داخل هر یک از پلات ها، درصد پوشش تاجی گونه ها، برآورد و تعداد پایه های آنها نیز شمارش شد و بر مبنای درصد پوشش تاجی گونه ها، شاخص های تنوع گونه ای، محاسبه شد. در امتداد هر یک از ترانسکت ها نیز یک نمونه مرکب خاک از عمق 30-0 برداشت شد و خصوصیات فیزیکی و شمیایی آنها اندازه گیری گردید. بر مبنای نتایج؛ از نظر درصد پوشش تاجی، تنها در مورد گونه Stipa arabica، بین محدوده قرق و خارج قرق، تفاوت معنی دار، وجود داشت. از نظر تعداد پایه در هکتار، تنها بین گونه های Zygophyllum atriplicoides و Stipa arabica و از نظر میزان حضور نیز صرفا بین گونه های Artemisia sieberi، Stipa arabica و Zygophyllum atriplicoides، تفاوت معنی دار در داخل و خارج قرق، وجود داشت. در مجموع، قرق باعث غلبه گونه Stipa arabica در سطح منطقه شده است. بین خصوصیات خاک (درصد رس، سیلت و شن، هدایت الکتریکی، اسیدیته گل اشباع، میزان آهک، کلسیم، منیزیم و سدیم) در دو مکان، تفاوت معنی دار، مشاهده نشد. مقدار غنای گونه ای، در منطقه قرق (با 21 گونه)، بیشتر از منطقه چرا (با 16 گونه) بود. مقادیر شاخص های  سیمپسون و شانون- واینر نیز دلالت بر عدم تفاوت دو مکان، از نظر یکنواختی و ناهمگنی پوشش گیاهی می باشد. آنچه مسلم است، نتایج سه دهه قرق، نشان داد که روند تغییرات پوشش گیاهی در درمنه زارهای منطقه خشک، بسیار کند است اعمال رویکرد حفاظتی در چنین اکوسیستم هایی، در بلند مدت، موثر خواهد بود.

یکی از مهمترین کارکردهای اکوسیستم های مرتعی، ممانعت از فرسایش خاک و افزایش قدرت نگهداشت مواد مغذی، است. پژوهش حاضر، با  هدف برجسته نمودن تاثیر تخریب مراتع بر حفظ عناصر غذایی Mg، Ca، N، P و K در خاک و با تأکید بر نقش پوشش گیاهی در ممانعت از هدررفت این عناصر، در درمنه زارهای حوزه آبخیز سلمان قم، انجام شده است. برای این منظور، در هر یک واحد های کاری، در طبقات وضعیت ضعیف و خوب مرتع که به ترتیب، معرف مراتع تخریب شده و تخریب نشده می باشند؛ از خاک رویشگاه، نمونه برداری شد. سپس، با کاربرد مدل پسیاک اصلاح شده (MPSIAC)، میزان خاک فرسایش یافته از هر واحد، برآورد شد. در ادامه، مقدار هدررفت عناصر مغذی با استفاده از نتایج تجزیه خاک و روابط مربوطه، محاسبه و  بر مبنای روش هزینه جایگزین؛ با برآورد کود جایگزین، ارزش پولی نگهداشت عناصر غذایی توسط اکوسیستم، محاسبه شد. نتایج نشان داد که؛ تخریب اکوسیستم های مرتعی منطقه، موجب فرسایش معادل 68/35 تن در هکتار در سال می شود که با کاهش عناصر مغذی خاک، سالانه هزینه ای معادل 6/11 میلیارد ریال (11606427781 ریال) به خدمات کارکردی اکوسیستم، خسارت وارد می کند. همچنین هر هکتار از مراتع خوب منطقه، می تواند سالانه از هدررفت عناصر مغذی به ارزش تقریبی 6/335 هزار ریال جلوگیری کند. نتایج حاکی از نقش مؤثر اکوسیستم های مرتعی در کنترل فرسایش و جلوگیری از هدررفت عناصر مغذی خاک است. آنچه مسلم است، جهت تاکید بیشتر بر نقش اکوسیستم های مرتعی در کنترل فرسایش خاک؛ توصیه بر این است که در پژوهش های بعدی، میزان فرسایش خاک، توسط دیگر روش های رایج نظیر؛ مدل جهانی فرسایش خاک (USLE)، EPM و ...، نیز برآورد و نتایج با همدیگر مقایسه شود.