پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1402 | دوره:10 | شماره:20 |تعداد مقالات:20

توحید ذاتی از مهم ترین مسائل توحیدی است که کم وکیف تقریر آن دارای اهمیت و از چالش های مباحث عرفانی و کلامی است؛ به گونه ای که اندک تغییری در چشم انداز فهم و تقریر آن، به ایجاد زاویه و خروج از توحید ناب اهل بیت (ع) منجر خواهد شد. توحید ذاتی احدی و فردانی دو گونه از برجسته ترین تقریرهای ابن عربی است که در قالب ویژگی های خاصی به تصویر کشیده و با برهان هایی به اثبات رسانیده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی و استنباطی کوشیده است با تأکید بر توحید ذاتی احدی، ضمن به تصویر کشیدن دیدگاه ابن عربی در این باره در قالب صورت بندی جدیدی، تفاوت آن را با توحید فردانی بیان می کند. همچنین آن را در سنجه روایات می گذارد و با ارائه تحلیل هایی هم تعبیر لفظی توحید ذاتی احدی و هم حقیقت معنایی آن را از دیدگاه ابن عربی در این سنجه مورد بذل تأملاتی پژوهشی قرار داده است و نقطه عطفی را در زمینه همسویی و ناهمسویی این دیدگاه با روایات بیان می کند.

یکی از مسائل فقهی مورد ابتلا میان فریقین، غیبت مخالف است. در این مقاله کوشیده شده است با روش توصیفی - تحلیلی دیدگاه اهل سنت در برابر غیبت شیعه بررسی شود. تجویزکنندگان غیبت شیعیان معتقدند آنان به دلیل انکار خلافت خلفای سه گانه، قائل شدن به کفر و سب صحابه، کافر هستند و همان گونه که در استثناهای غیبت، غیبت کافر جایز است، غیبت شیعه نیز جایز خواهد بود. در مقابل مخالفان جواز غیبت شیعه معتقدند با تکیه به دلایلی از جمله مسلمان بودن شیعیان، عدم تکفیر ساب صحابه، سرایت نکردن حکم کلی به تک تک افراد، علم نداشتن به حال همۀ افراد، جواز اقتدا به شیعه، جایز نبودن لعن مسلمان و رعایت مسائل اخلاقی، نمی توان به جواز غیبت شیعه حکم داد

از جمله مباحث اساسی دین اسلام و متکلمان اسلامی، خلود در جهنم است. اعتقاد به این امر در زمره عقاید اخروی مسلمانان است و قرآن بر جاودانه بودن عذاب کفار دلالت تام و صریح دارد. خلود به معنای باقی ماندن در حالتی است؛ همچنین می توان واژه خلود را به معنای بقای همیشگی چه در بهشت یا جهنم دانست. این پژوهش با روش کتابخانه ای و تحلیلی به دنبال بررسی خالدین در جهنم از دیدگاه اشاعره است؛ بنابراین ابتدا ضمن توجه به آیات الهی در جایگاه منبع مشترک مسلمانان، دیدگاه بزرگان و متکلمان اشاعره را در این باره بیان می دارد؛ سپس این نتیجه می رسد که از دید ایشان کافران مستحق خلود و استمرار ابدی در جهنم هستند و مؤمن گنهکار نیز بعد از گذراندن یک دوره عذاب با شفاعت پیامبر نجات می یابد.

مسئله نسخ همواره از مسائل کهن و بحث برانگیز تفسیر و علوم قرآن بوده است. در اصطلاح قدما و به ویژه در روایات در تعریفی عام، این اصطلاح بر هرگونه تغییر در حکم سابق اطلاق می شد؛ اما در اصطلاح متأخران، این مفهوم با دچار شدن به تحوّل از مفهومی برخوردار شد که به نظر می رسد زمینه طرح شبهه هایی دربارۀ قرآن را بیشتر فراهم کرد. بر همین اساس آیت الله معرفت، با هشدار دربارۀ نوع طرح این مسئله که همواره دستاویزی برای حمله به قرآن بوده است، در کتاب التمهید نسخ بیست آیه را تایید کرد؛ اما پس از تجدیدنظر و طرح نظریه نسخ مشروط و تمهیدی، در سال های پایانی حیات خویش به طور کلی منکر وقوع نسخ تشریعی در قرآن کریم شد؛ حتی وقوع نسخ در آیه «نجوا» را انکار کرد. این نظریه و نوع تبیین ایشان از آیه، برگرفته از نگاه سید قطب است که صحنه آیه را تصویرپردازی قرآن برای انتقال یک پیام تربیتی به جامعه هدف می داند و معتقد است پیام آیه، ارتباطی به بحث احکام ندارد تا رفع حکم سابق به وسیله تشریع لاحق دانسته شود و مصداق نسخ تشریعی باشد. در این نوشتار به تبیین این نوع نگاه در بیان آیت الله معرفت و سید قطب می پردازیم و دیدگاه نهایی ایشان بر اساس نظریه تصویرآفرینیِ تربیتی سید قطب در آیات شریفه را بررسی می نماییم.

بررسی تطبیقی رویکرد کلامی عبدالعزیز بن باز در جایگاه مفتی سابق وهابی و اسامه بن لادن یکی از متنفذترین رهبران جهادی، تحلیل روشنی از مبانی سلفیه وهابی و سلفیه جهادی در کیفیت تعامل با حاکم اسلامی را آشکار می کند. این نوشتار با روش تحلیلی - توصیفی و گردآوری اطلاعات کتابخانه ای، به پاسخ این پرسش می پردازد که کیفیت تعامل سلفیه وهابی و جهادی با حاکم اسلامی بر کدام مبانی کلامی استوار است؟ در تعامل با حاکم اسلامی، بن باز بر اساس مبانی وهابیت، ضمن تأکید بر لزوم تمکین تام در برابر حاکم عادل و ممنوعیت نافرمانی از حاکم فاسد، با ادعای اعلمیت حکام به مصالح، سیاست را جایگاه استقلالی حاکم و قلمرو ممنوعه مردم ترسیم می کند؛ اما بن لادن بر اساس مبانی سلفیه جهادی، بر ممنوعیت تمکین از حاکم فاسد و لزوم خروج مسلحانه برای عزل او تأکید دارد و ناامنی ناشی از خروج بر حاکم فاسد را عقوبتی الهی برای جامعه راضی به جور طاغوت تفسیر می کند. تمسک گزینشی به منابع اسلامی، کمبودهای جدی در منظومه فکری سلفیه وهابی و جهادی در برابر امور حکومتی را موجب شده است که در رویکرد تفریطی بن باز در مشروعیت استبداد و تطهیر حاکم فاسد و در رویکرد افراطی بن لادن در تجویز خشونت و سفک دماء برای عزل حاکم فاسد جلوه گری می کند.

تأویل در قرآن یکی از چالشی ترین مسائل قرآنی دانسته می شود. از جمله اندیشمندان معاصری که نگاه جامعی به بحث تأویل دارند، آیت الله جوادی آملی است. از دیدگاه ایشان بیشترین کاربردهای تأویل در قرآن حکیم، ناظر به حوزه لفظ، مفهوم و معنا، تفسیر و تبیین نیست، بلکه دربارۀ ارجاع به واقعیت عینی و خارجی اعم از دنیا و آخرت است. آنچنان که ظاهرها با ظاهر و باطن ها با باطن سنجش شدنی است، تأویلات قرآن نیز با أم الکتاب قابل سنجش است؛ چراکه أم الکتاب همان خطوط کلی آیات قرآن به شمار می آیند. لازمه این دیدگاه که یکی از دیدگاه های بدیع این حوزه به شمار می آید، این است که کلّ قرآن اعم از محکم و متشابه تأویل دارد و سنجش این تأویلات، با أم الکتاب است و روز قیامت ظرف تحقق تأویل قرآن به شمار می آید. نگاه کاربردی به این دیدگاه، آن است که فهم تأویلات قرآن به لحاظ ارجاع شان، به صورت طولی اول برای خداوند؛ دوم برای کسانی که به مقام مشیئت خداوند نایل شده‏اند؛ سوم برای خواص اهل‏بیت (ع) میسر است.

امروزه یکی از شبهات مهم در باب وجود خدا و همچنین صفات خدا، شبهه شرور است که نه تنها خداناباوران بلکه خداباوران را نیز دچار چالش کرده است. در واکاوی شرور عالم روشن می شود که شر در عالم ماده موجب نقص به ساحت ربوبی نمی شود و ادراک شر توسط انسان اسباب متعددی دارد. لذا از آنجا که شر وجودی است، خیر است و این نقیصه تنها با نگرش انسان به شر اصلاح می شود. به طوریکه شرور گاهی به واسطه تزاحمات عالم ماده و گاه به سبب سوء اختیار انسان و گاهی نیز در واقع امر، شری وجود ندارد و تنها در نگاه انسان مطلوبیت لازم را ندارد. چرا که در برقراری تعادل کلی عالم و نظام احسن، همه امور مطابق میل و خواسته انسان نیست. بلکه ضرورت علی و معلولی تعیین کننده حوادث عالم است که انسان نیز سهمی به مقتضای اختیار خود در این روند تکاملی دارد. بنابراین هر چند شرور مطلوب انسان نیستند اما نظام علی معلولی جهان، حکایت از قدرت و فاعلیت دائمی خداوند و تاثیر اختیار انسان به عنوان موجودی طبیعی، در این نظام طبیعی دارد. به طوریکه نمی توان آثار موجودات عالم را از نظام علیت حذف کرد. بنابراین در درجه اول، با اصلاح عملکرد فردی، می توان از شر جلوگیری کرد. علاوه بر اینکه شر مقتضای عالم ماده و قدرت الهی در نظام علی معلولی است.

در مباحث فلسفی، نفس از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این رو پژوهش حاضر در پی دست یابی به پاسخ این پرسش است که حقیقت نفس از دیدگاه فخر رازی چیست؟ داده های این جستار عبارت اند از: فخر برخلاف ابن سینا اولاً مبحث نفس را از حوزۀ طبیعیات به طور کامل خارج می کند و در الهیات به آن نظم می بخشد. ثانیاً: برای نفس ناطقه تعریفی متفاوت ارائه می دهد که به «من» و مشارالیه آن اشاره دارد. در آرای فخر ناسازگاری هایی در بحث از حقیقت نفس وجود دارد؛ چنان که برخی از آرای او به مجردبودن نفس و برخی به مرکب بودن آن از روح و بدن اشاره دارد. در این راستا برای حل تعارض های مطرح شده سه راهکار به نظر نگارندگان رسیده است؛ نخست: لفظ نفس در آثار فخر رازی به گونه اشتراک لفظی به کار رفته است؛ دوم: نفس در تعریف منطقی انسان مورد توجه قرار گرفته است و کمال ماده به شمار می رود؛ سوم: علت اختلاف آرای فخر در آثارش به دلیل پایبندی او به منابع و محتویات دین است.

اتحاد، وحدت و تقریب مذهب اسلامی یکی از میراث های اصلاحی در تاریخ معاصر جوامع اسلامی است. اگرچه نخستین نمودهای مسئله تقریب و اتحاد را می توان در سده های نخستین و قرون میانه اسلامی دید، این مهم نتیجه اندیشه های نخبگان و علمای جهان اسلام در دوره معاصر است که نخبگان دینی - سیاسی سهم مهمی در تحقق این میراث داشتند. آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی از جمله نخبگان دینی - سیاسی معاصر است که تلاش زیادی در زمینۀ اتحاد و وحدت اسلامی داشت. مقالۀ حاضر دیدگاه و عملکرد هاشمی رفسنجانی در زمینۀ وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در دوران پیش از انقلاب اسلامی را بررسی می کند. این مهم با روش توصیفی-تحلیلی و با تمرکز بر مطالعات کتابخانه ای بررسی شده است. هاشمی اگرچه برای اتحاد و تقریب مذاهب اسلامی بنیان های معرفتی در نظر داشت، بیش از هر چیز تقریب را پروژه ای سیاسی برای مقابله با دولت های استعماری و غربی می دید. از سوی دیگر مهم ترین مسئله قاموس وحدت و اتحاد مسلمین برای وی همچون دیگر نخبگان دینی - سیاسی به ویژه از دهه 1330 به بعد، مسئله فلسطین و اتحاد مسلمانان برای رهایی آن بود.

خالدی در کتاب الکلینی و تأویلاته الباطنیة به نقد دیدگاه هایِ شیعیان پرداخته است. از جمله مسائلی که او دلیلِ انحراف شیعه برداشت می کند، نگرش شیعه به توحید است. او معتقد است شیعیان در مسئلۀ توحید در الوهیت و عبادت، ربوبیت و صفات به خطا رفته اند؛ زیرا اهل بیت را واسطۀِ فیض خداوند می شمارند؛ همچنین با خارج کردن آیاتِ قرآن از معنایِ ظاهری خود، اسمای خداوند را به معنایِ امامان خویش دانسته اند و ائمۀ خویش را هم سنگ خداوند قرار داده اند. این نوشتار ابتدا مبانی کلی توحید از نگاه شیعه و وهابیت ـ که خالدی از آن مبانی استفاده می کند ـ را بیان می کند؛ سپس مبانی وهابیت را نقادانه بررسی می نماید. در ادامه نقدهایِ خالدی ـ که در کتابِ الکلینی و تأویلاته الباطنیه، مذکور اند ـ را بررسی کرده ایم و نشان داده ایم اعتقادات شیعه نه تنها منحرفانه نیست، بلکه با عقل و آیات قرآن سازگاری دارد و اتهاماتِ واردشده توسط خالدی بر اندیشه شیعه و کتاب کافی وارد نیست. مدعایِ وهابیت موجه نیست؛ چراکه آنان یا نتوانستند مراد شیعیان را دریابند یا در تبیین مدعا به مغالطه دست زده اند. در این پژوهش از روش بحث کلامی استفاده کرده ایم و در برابر نقدهای خالدی از استدلال های عقلی و نقلی بهره برده ایم.

اباضیه از مذاهب پویای معاصر در جهان امروز است که توانسته است تا عصر حاضر ظهور و بروز داشته باشد. عمان پایتخت مذهب اباضیه سابقه ای کهن دارد. شخصیت های سیاسی و مذهبی فعال در این کشور، جزء رهبران ملی و مذهبی مردم عمان هستند. اباضیه در عصر حاضر با توجه به شرایطی که برای آنها فراهم شد، توانستند پایه های خود را در ابعاد مختلف به ویژه سیاسی و اجتماعی استحکام ببخشد و این موفقیت مرهون سلطان قابوس است. سلطان قابوس حاکم و پادشاه این کشور و از شخصیت های مهم اباضیه در دنیای معاصر بود و از همان روزهای آغازین حکومت خود اقدام های لازم برای خروج عمان از انزوا را بعد از سال ها انجام داد؛ به گونه ای که از ابتدای قدرت درصدد مدرن سازی نظام حکومت و سبک زندگی مردم با ملاحظه دین داری و رسومات محلی برآمد و تمام برنامه های اجتماعی و سیاسی خود را با عنوان برنامه های پنج ساله به اجرا گذاشت. همچنین با شعار «مخالفت با مصادره فکر» سعی بر جذب مخالفین خود برآمد؛ اما پرسش این است که چگونه این مذهب در جهان معاصر توانسته است با وجود اندک بودن پیروان، خود را حفظ نماید؟ اوضاع اجتماعی و سیاسی اباضیه در دوران معاصر چگونه است؟ رموز موفقیت اباضیه چیست؟ در این مقاله با استفاده از منابع، این مذهب از بُعد اجتماعی و سیاسی در عصر حاضر (سلطان قابوس) بررسی شده است و به پرسش های فوق پاسخ داده شده است. درنهایت این نتیجه به دست آمد که سلطان قابوس توانست هم مخالفین داخلی را مطیع حکومت کند و هم در زمینه بین المللی عمان و اباضیه را در سطح جهان در جایگاه مذهبی پویا معرفی کند و نهادهای دینی، اعتقادی و فقهی آن را به جهان عرضه بدارد. این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانه ای اوضاع سیاسی و اجتماعی اباضیه را در عصر سلطان قابوس بررسی و تحلیل کرده است.

عالمان جهان اسلام اعم از شیعه و اهل سنت بر این مسئله اتفاق نظر دارند که برای انجام فعلی که عنوان عبادت بر آن اطلاق شده است، نیت ضروری است؛ اما دربارۀ اینکه نیت در تحقق عنوان عبادت مدخلیّت دارد یا نه، دیدگاه های متفاوتی ارائه شده است. دیدگاه مشهور معتقد است میان نیت و عبادت رابطه مستقیمی وجود دارد و فعل مباح اگرچه عنوان فعل عبادی بر آن منطبق نیست، با نیت ذات آن تغییر پیدا می کند و عبادت شمرده می شود؛ درحالی که دیدگاه سلفیان - ابن تیمیه و اتباع او - در این مسئله متفاوت است و آنان معتقدند برای تحقق عنوان عبادت، وجود امر ایجاب یا استحباب از سوی شارع لازم است و عبادت تنها بر فعلی که امر واجب یا مستحب بر آن از سوی شارع وجود داشته باشد، اطلاق می شود. این نوشتار به تحلیل و بررسی دیدگاه عالمان اسلام می پردازد و بر آن است که با بررسی دیدگاه عالمان اسلامی، به دست آورد که نیت همان گونه که در مقام اثبات در تحقق عبادت مدخلیت دارد، در مقام ثبوت هم مدخلیّت دارد و برخی از افعال غیرعبادی با نیت، عنوان عبادت بر آن منطبق می شود. افزون بر اینکه انحصار تحقق عنوان بر امر ایجاب یا استحباب که از سوی سلفیّه مطرح شده است، با آیات و روایات و اقوال عالمان نخستین منافات دارد. اثر پیش رو به تحلیل و بررسی دیدگاه علمای اسلام با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای می پردازد و برآن است که با بررسی دیدگاه ها بدست آورد که قصد و نیت همانگونه که در مقام اثبات در تحقق عبادت مدخلیت دارد، در مقام ثبوت هم مدخلیّت دارد.

پیرامون انسان امروزی پر از هیاهوست؛ هیاهوهای جسمانی، ذهنی و درخواست ها. تمام فناوری اعجاب آمیز ما، وقف تاخت و تاز و تجاوز به حریم رایج سکوت شده است. رسانه مجرایی است که از طریق آن داد و قال ها و جار و جنجال ها به درون ما راه یافته اند. این جار و جنجال ها از پردۀ گوش فروتر می روند، در ذهن نفوذ می کنند و آن را با غلغله ای از سرگرمی ها آکنده می کنند. غریو و غرّش موسیقی احساساتی و پرسوز و گداز، نمایشنامه های تکراری که هیچ گونه روان پالایی در پی ندارند، بلکه موجب اشتیاق به دوری عاطفی اند، هر روز و هر ساعت افزون می شوند. این امور از گوش ها، سپس از طریق ساحت های تخیل، معرفت و احساس، به هستۀ مرکزی آرزوها و خواهش های انسان منتقل می شوند. تمام اینها فقط یک هدف دارند: بازداشتن انسان از اینکه به مقام سکوت نایل شود. حال که هیاهو و خواهش ها، علت العلل رنج و بزرگ ترین سدّ میان جان آدمی و مبدأ و منشأ الهی اوست، چه باید کرد؟

توبه یا رجوع از مخالفت حکم حق به موافقت با آن، از ویژگی های بنیادین ادیان یهود و اسلام است که خواجه عبدالله انصاری (396-481 ق) عارف مسلمان در منازل السائرین و بحیی بن پقوده عارف یهودی معاصر وی در الهدایة الی فرائض القلوب آن را از جملۀ ابواب سلوکی قرار داده اند. یافته های این پژوهش که بر اساس مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی _ تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد این دو عارف با وجود اشتراک در مشخصات توبه، دربارۀ جایگاه، شرح و تقسیم بندی آن اختلاف دارند. خواجه توبه را دومین منزل سلوکی قرار داده است؛ اما ابن پقوده آن را هفتمین باب از ابواب ده گانه به محبت الهی دانسته است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر کتاب و نقل استوار کرده است، توبه را بر اساس درجۀ سالکان به سه درجۀ عامه، خاصه و خاصّ الخاص تقسیم می کند و غایت منزل توبه را توبه از اشتغال به هرچه غیرحق معرفی می کند؛ اما بحیی در قالب بیانی مبسوط و متأثر از منابع اسلامی، با تأکید بر استفاده از سه منبع عقل، کتاب و نقل، توبۀ کامل را حاصل چیرگی عقل بر شهوت و محاسبه نفس می داند.

مراحل سلوک معنوی همواره در نگرش های عرفانی مختلف مورد توجه بوده است. در نگاه برخی صاحب نظران معاصر نیز به این مراحل با تعبیرهای مختلف اشاره شده است. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به دیدگاه علی صفایی حائری درباره مراحل سلوک معنوی پرداخته شده است و ضمن استخراج سلسله ای منسجم از مراحل سلوک معنوی بر اساس آثار وی، عناصر متناظر با اجزای آن در آموزه های عرفانی مورد توجه قرار گرفته است. این بررسی نشان می دهد مراحل سلوک در نگاه صفایی، با شناختی که از تذکر، تفکر و تعقل بیرون می آید شروع می شود و زمینه آزادی درونی فرد را از عادت ها و تعصب ها فراهم می کند تا بر اساس آن، عشق و ایمان در قلب فرد شکوفا شود. این عشق و ایمان به عمل می انجامد و در سه بُعد ذکر، اطاعت و شکر خود را نشان می دهد. سرانجام سالک باید اخبات را با عبور از مسیر ابتلا، اضطرار و اعتصام در خویش محقق کند. هر کدام از مراحل این سیر با آموزه های عرفان عملی هماهنگ است و نشان می دهد که نگرش صفایی به سلوک معنوی، همراهی های متعدد و ظرفیت های تبیینی زیادی را در نسبت با آموزه های عرفان عملی دارد.

امروزه با توجه به گسترش مباحث عرفانی در سراسر جهان، نقد و بررسی مکاتب عرفانی نوظهور اهمیت بسیاری می یابد. اکنکار یا همان مکتب نور و صوت الهی، یکی از مکتب های عرفانی نوظهور و البته پرطرفدار است. در این نوشتار سعی شده است مباحث و عقاید این مکتب به اختصار بیان گردد، سپس به نقد و بررسی منصفانه آن پرداخته شده است تا مزیت ها و عیب های آن بررسی شود؛ درنتیجه مشخص می شود آیا راهی که اکنکار معرفی می کند، می تواند انسان را به مقصد برساند؟ و بررسی می شود طریقت عرفانی اکنکار چه تفاوت هایی با طریقت عرفانی اسلام در رساندن انسان به کمال دارد؟ برای این کار از روش کتابخانه ای و مطالعه منابع معتبر اکنکار و عرفان اسلامی بهره گرفته شده است. درنهایت این نتیجه به دست آمده است که هرچند عرفان نوظهور اکنکار جذابیت هایی دارد، صداقت نداشتن رهبران آن و تناقض های گفتار و اشتباه های عقیدتی آن نمی تواند راهی درست در مسیر کمال به انسان ارائه کند؛ اما عرفان اسلامی با رهبری ائمه اطهار که معصوم بودند و عقاید حکمی و عقلانی آن می تواند هر انسان مستعدی را در این مسیر راهنمایی کند.

دعا در دیدگاه عارفان جایگاه بسیار ویژه ای دارد؛ به طوری که عارفان در مسئله اجابت دعا معتقدند لسان قال و حال بدون استعداد مؤثر نیست؛ اما صبغه عبادی دعا به هرحال محفوظ و مورد تأکید شارع است. در اجابت دعا، ظرفیت و استعداد وجودی افراد در مرتبه علم الهی معیار دریافت فیض حق متعال است. طلب استعدادی یعنی دعای باطنی یا به اصطلاح عارفان خفی الدعوات. به بیان دیگر طلب استعدادی یعنی نفس انسان به مرتبه ای از کمال می رسد که مستعد دریافت فیض حق متعال می گردد؛ چرا که حق متعال فیاض علی الدوام و جواد علی الاطلاق است و هیچ بخل و امساکی در او راه ندارد؛ به همین دلیل چنانکه ابن عربی با کلمه بسیار زیبای فتنفهق علی تلک الاعیان بیان می کند حق متعال مستفیض را سرشار از فیض می نماید؛ بنابراین دعای نفس مستعد مجاب و تأثیرگذار است؛ چون نفس مستعد استعداد دریافت فیض را یافته است و نقص در قبول قابل نیست؛ فاعل یعنی حق متعال فیاض علی الدوام نیز هر نفس مستعدی را بهره مند می نماید. درباره این قسم از دعا چنین آمده است: «وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ» (ابراهیم: 34)؛ یعنی هر چه را به لسان استعداد خواستید به شما داد و چه بسیار دعاهایی که مقرون به لسان استعداد نیست و مورد اجابت حق متعال قرار نمیگیرد. تمام بحث ما در موضوع نقش طلب استعدادی در اجابت دعا در استعداد اعیان ثابته است که آیا استعداد بسته شده و اصولا دعا مفهومی ندارد یا اینکه فیض حق متعال بر اساس استعداد ظهور و گسترش می یابند؛لذا این پژوهش به بررسی جایگاه دعا در مراتب هستی و نقش طلب استعدادی در اجابت دعا می پردازد.

جبران یا عدم جبران ضرر وارده بر اموال از موضوعاتی است که کسبه و تجّار همه ساله در پایان سال خمسی با آن روبرو می شوند و این مسئله در شقوق مختلف آن، مورد توجه فقها و به ویژه متأخرین قرار گرفته است. سؤال اصلی تحقیق این است که آیا ضرر وارده بر فرد هنگام محاسبۀ خمس، از سود حاصل از سرمایه اش جبران می شود؟ یا بدون جبران ضرر، خمس ارباح مکاسب کامل پرداخت می شود؟ این پژوهش به شیوۀ توصیفی - تحلیلی با بررسی آثار فقهای امامیه، دلایل جبران خسارت و تلف از ربح را احصا کرده است و ضمن بیان عدم تفاوت خسارت با تلف، عوامل مؤثر بر موضوع نظیر استقلال ارباح یک یا چند کسب از یکدیگر، تقدم هر یک از خسارت و ربح بر دیگری و ضرر در رأس المال و غیررأس المال را بررسی می کند؛ سپس دیدگاه فقیهان امامیه همراه با نظر برگزیده بر جبران را طرح می کند؛ همچنین با استفاده از اصول عملیۀ برائت و استصحاب، حکم به جبران ضرر از ربح می کند.

تبیین دقیق مرز میان جرم ها و جنایت های مستوجب کیفر، امری مطلوب و مقصود شارع مقدس می باشد و در تنظیم قوانین کیفری جامعۀ اسلامی امری ضروری است. وجوه افتراق و اشتراک دو جرم بغی و محاربه در متون فقه اسلامی و دیدگاه های مختلف فقیهان در این باره، سبب پیچیدگی و دشواری تفکیک میان آن دو شده است؛ از این رو تبیین موضوع هر یک از این جرم ها با توجه به احکام و مجازات مختلف آنها، نیازمند تأمل و دقت در دلایل است. نویسندگان در این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تأمل هرچه بیشتر در نصوص و تحلیل و بررسی دلایل، در تبیین مرز میان جرم های بغی و محاربه از نگاه فریقین، ضمن برآورد کلی نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه های فقیهان و مفسران امامیه و عامه، معتقد شده اند دو جرم بغی و محاربه با وجود مشابهت مفهومی، دو عنوان و دو جرم مستقل به شمار می آید و رابطه میان محارب و باغی نسبت عموم خصوص مطلق است؛ چراکه باغی کسی است که بر امام عادل خروج کرده و موجب سلب امنیت و آرامش از مردم شده است؛ اما محارب کسی است که به قصد ایجاد ناامنی، ارعاب و غارت و خونریزی بر مسلمان دیگر سلاح بکشد؛ از این رو احکام و مجازات هر کدام نیز متفاوت از دیگری خواهد بود.

راه ها و حریم قانونی آنها جزء سرمایه ملّی هر کشور دانسته می شوند. حق مرور از این راه ها ممکن است به طور طبیعی یا قراردادی در ملک دیگری ایجاد شده باشد. این نوشتار به بررسی احکام و حریم حق مرور از دیدگاه فقیهان مذاهب اسلامی و مطالعۀ سیاست تقنینی در حقوق ایران و بیان خلأهای موجود در این باره می پردازد؛ از این رو توجه در این نوشتار به ملاک و ضابطه ای معین برای مشخص شدن انواع و احکام راه ها خواهد بود. با توجه به پژوهش انجام شده، می توان نتیجه گرفت در احکام و انواع راه ها بین فقیهان مذاهب اسلامی اشتراک ها و تضارب آرا وجود دارد؛ همچنین در سیاست تقنینی حقوق ایران دربارۀ احکام راه ها و حریم آنها خلأ هایی وجود دارد؛ بنابراین برای رفع خلأهای موجود در قوانین مربوط در حوزه راه و حق عبور و مرور می توان از این نقاط مشترک و تضاد برای اصلاح قانون استفاده کرد.