مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس
سال:1394 | دوره:2 | شماره:5 |تعداد مقالات:8

خلیج فارس به عنوان مهم ترین منطقه امنیتی و سیاسی در جنوب ایران به شمار می رود و می تواند نقش مهمی در همگرایی کشورهای اطراف آن داشته باشد، هدف از انجام این پژوهش شناسایی و بررسی نقش و جایگاه خلیج فارس در ژئوپلیتیک انرژی غرب آسیا می باشد. روش کار در این مقاله استفاده از روش توصیفی و تحلیلی می باشد، که دراین بخش باتوجه به اطلاعات موجود به بررسی شرایط منابع انرژی منطقه و تجزیه وتحلیل ژئوپلیتیکی اثرات منابع انرژی بر تحولات غرب آسیا پرداخته شده است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که خلیج فارس در مرکز کشمکش های قدرت های جهانی قرار گرفته است. ایران می تواند با استفاده از قابلیت های بالقوه ژئوپلیتیک انرژی خود، ضمن کسب درآمد، از افزایش قدرت اقتصادی خود در راستای توسعه و افزایش قدرت ملی خود در همه ابعاد استفاده نماید. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی شکل گرفته است و پس از بررسی ها بر اساس کار میدانی و کتابخانه ای موقعیت مورد نظر را از لحاظ امنیت، ژئوپولتیکی و منابع انرژی مورد مطالعه قرار داده است. ابزار گردآوری اطلاعات، اسناد، منابع و مدارک علمی بوده است. از جمله این منابع می توان به کتاب ها و رساله ها و جزوه ها و نشریات مربوط به خلیج فارس و.... اشاره کرد. ایران با دارا بودن موقعیت ارزند ه اش در ژئوپلیتیک انرژی، می تواند با ایفای نقش موثری در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی و پیوند زدن منافع و امنیت ملی خود به امنیت انرژی مصرف کنندگان بزرگ انرژی جهان، منافع و امنیت ملی خود را نیز تامین نماید.

حقوق بین الملل دریاها با فعالیت های انسانی در آب ها و اقیانوس ها سر و کار داشته است که بیشتر آن ها حول محور ماهیگیری و کشتیرانی به عنوان قدیمی ترین فعالیت های انسان در آب بوده اند. امروزه در اثر توسعه فناوری ها و پیشرفت فعالیت های انسان در دریا، یکی از موضوعات مهم فعالیت های حاشیه دریا، احداث جزایر مصنوعی است. از میانه این همه مناطق آبی در این کره خاکی، توجه به برخی مناطق دریایی به جهت اهمیت ای که در حوزه بین الملل دارند و نیز به سبب شکننده بودن محیط زیست شان، بیشتر از سایر مناطق دریایی مهم است. خلیج فارس یکی از این مناطق دریایی است. از اوایل هزاره 21 میلادی کشور امارات، ساخت جزایر مصنوعی در حاشیه ساحلی سرزمین خود را آغاز کرده است. جزایری که بیش از یک دهه از ساخت آن می گذرد. این رخداد منجر به عواقب و نیز واکنش هایی شده است. این مقاله سعی کرده است این اقدام کشور امارات و نیز واکنش های که نسبت به آن صورت گرفته است، را از منظر حقوق بین الملل مورد نقد و تحلیل قرار دهد. نوشتار حاضر با هدف شناخت پیامدهای این مساله از نظر حقوقی به ویژه حقوق بین الملل محیط زیست تهیه شده است. انتظار آن است که حقوقدانان کشورمان با توجه به قوانین و مقررات بین المللی و منطقه ای مرتبط با موضوع، بیشترین تلاششان را در جهت استفاده از ظرفیت ها با توجه به منافع داخلی و نیز دفاع از آن ها به کار گیرند. این پژوهش به شیوه اسنادی و با هدف توجه بیشتر حقوقدانان و مقامات و به ویژه مسوولان مرتبط با موضوع در سطح منطقه ای و بین المللی تهیه شده است.

خلیج فارس در زمره یکی از باارزش ترین زیست بوم های آبی جهان محسوب می گردد که با وجود متنوع ترین رویش های گرمسیری، گونه های مختلف جانداران آبزی و... دارای شرایط بسیار ویژه ای است که محیط زیست آن را تبدیل به محیطی بسیار حساس و شکننده کرده است. به دلیل حاکم بودن شرایط طبیعی متفاوت بر گستره آبی و هم بر خشکی ها، این منطقه از ظرفیت تجدیدپذیری ضعیفی برخوردار بوده و زخم های طبیعی بر پیکره آن باعث نابودی بیشتر زمینه های مناسب زندگی می گردد. از این رو در سطح ملی و منطقه ای می بایست به مشکلات محیط زیست در راستای برقراری توازن میان توسعه و حفاظت محیط طبیعی منطقه خلیج فارس توجه کافی مبذول گردد. در این خصوص همزمان با بهره گیری از تکنولوژی برای جلوگیری از آلودگی و تخریب بیش از حد محیط زیست طبیعی، بایستی کوشش شود تا از طریق وضع و اعمال قوانین و نیز ارتقای سطح آگاهی های زیست محیطی مردم با مشکل آلودگی و تخریب محیط زیست مبارزه شود. اما متاسفانه و علی رغم تلاش های جاری باید اذعان نمود که تاکنون توازنی بین فعالیت های توسعه و حفاظت محیط زیست خلیج فارس حاصل نشده است.. از این رو در این مقاله تلاش شده است با روش توصیفی و تحلیلی ضمن بررسی وضعیت زیست محیطی خلیج فارس، چالش ها و تهدیدهای زیست محیطی این منطقه را شناسایی کرده و در پایان راهکارها و پشنهادات لازم ارائه گردد. بنابراین به منظور بهبود کیفیت زندگی و رفاه مردم منطقه و نسل های آینده لازم است در اسرع وقت نسبت به ترمیم منابع صدمه دیده همت گماشت و از تخریب بیشتر سایر منابع پیشگیری کرد.

این پژوهش به بررسی و تعیین هویت نام خلیج فارس در نقشه ها و اطلس های موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و وزارت امورخارجه می پردازد. اسناد مورد مطالعه شامل 14826 نقشه و 174 اطلس موجود در دو کتابخانه می باشد که از میان آنها 689 منبع در کتابخانه ملی و 161 منبع در کتابخانه امور خارجه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان می دهد نام خلیج فارس در نقشه ها به زبان فارسی (49.3 درصد)، به زبان انگلیسی (12.2 درصد) و به زبان فرانسه (4.7 درصد) به کار رفته است. در اطلس ها به زبان فارسی (25.3 درصد)، به انگلیسی (30.5 درصد) و به فرانسه (12.1 درصد) مربوط به منطقه خاورمیانه، اروپا و آمریکا به کار رفته است. این نام در قرن 14 شمسی (15 ق)، همچنین 20 و 21 میلادی بیشترین فراوانی را داشته است. 3درصد نقشه ها و اطلس های موجود در دو کتابخانه قبل از قرن دوازدهم میلادی منتشر شده است. از مجموع 689 نقشه و اطلس با عناوین خلیج فارس درسازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 74.7 درصد نقشه و 25.3 درصد اطلس می باشد. از مجموع 161 منبع مطالعه شده در وزارت امورخارجه با عناوین خلیج فارس، 100 درصد نقشه ها به نام های خلیخ فارس، الخلیج الفارسی، دریای بوشهر، Persian gulf، پرشین گلف + خلیج فارس، زبان فرانسه Golf persique، زبان آلمانی Persischer gulf، ایتالیایی Golfo persico و سایر نام ها بوده است. با توجه به تحقیق انجام شده این نام ها سندیت تاریخی دارند و اسامی مجعول فعلی مبنای تاریخی نداشته و درست نمی باشند.

در زمینه اهمیت و نقش برجسته ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی خلیج فارس و همچنین علل و عوامل همگرایی و واگرایی در خلیج فارس مطالب و مقالات بسیاری از سوی اندیشمندان و صاحب نظران بیان شده است. حتی در زمینه مرزها و چگونگی شکل گیری آنها در خلیج فارس مطالب و مقالات بسیاری وجود دارد. اما متاسفانه با وجود اهمیت و نقش مدیریت مرزها که زمینه ثبات و روابط فرامرزی صلح آمیز بین کشورهای همجوار را فراهم می آورد و درک روش های آن جایگاه مهمی برای کاهش کشمکش ها و ناآرامی های مرزی دارد و می تواند فرصت ها و ظرفیت های بالای نواحی مرزی را در راستای دستیابی به همکاری های دو جانبه و همگرایی با کشورهای همجوار تبدیل کند، هنوز توجه زیادی به آن صورت نگرفته است. در این بین، یکی از چالش های مهمی که زمینه های عدم همگرایی و روابط دوجانبه و چند جانبه بین کشورهای خلیج فارس را به وجود آورده است عدم مدیریت منابع نفتی و گازی مشترک مرزی بین این کشورها است. بطوری که این عدم مدیریت سبب شکل گیری دشمنی ها، سوء استفاده ها و سوء تفاهم ها در بین کشورهای خلیج فارس شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای، اسنادی، اینترنتی انجام شده است و تلاش دارد تا شکاف بین مطالعات جغرافیایی با مدیریت مرزی را در مدیریت منابع مشترک مرزی در خلیج فارس بین کشور ایران و همسایگان از بین ببرد و هدف کلی آن ارائه الگویی برای مدیریت منابع مشترک مرزی ایران با همسایگان در خلیج فارس جهت فراهم ساختن زمینه همگرایی بین کشورهای ساحلی است.

خلیج فارس همواره یکی از مناطق بسیار حائز اهمیت در جغرافیای ایران و در دوره ها و در ابعاد و زمینه های مختلف بوده است. تاثیر و تاثرات محلی، منطقه ای و بین المللی خود انعکاسی از این جایگاه - به ویژه در بعد اجتماعی می باشد که تاکنون نیز تداوم یافته است. در این میان شهرها، بنادر و جزایر خلیج فارس در دوره قاجاریه تحولات اجتماعی مهمی را تجربه کرده اند که خود بعدها بر تحولات اجتماعی ایران تاثیر نهاده است. از سوی دیگر تحولات اجتماعی این منطقه در مولفه هایی چون آداب و رسوم، باورها، پوشاک و خوراک، مذهب، تعلیم و تربیت، قومیت ها و ترکیب جمعیتی، بهداشت و بیماری ها، معماری و شهرسازی، تفریحات و.... توجه خاصی در نگاه سیاحان و مورخان داخلی و خارجی عصر قاجار داشته است، لذا پژوهش پیش رو اوضاع اجتماعی خلیج فارس را از منظر یکی از متون مهم و در عین حال قابل اعتنای این دوره – یعنی سفرنامه ها – مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار داده است. یافته های پژوهش نه تنها در تصحیح و یا تکمیل داده ها و اطلاعات دیگر انواع متون تاریخی و در این زمینه بسیار مفید است، بلکه علاوه بر این در شناخت هر چه بهتر از اجتماع عصر قاجار و بازیگران اصلی آن یعنی مردم که کمتر در تواریخ عمومی و سلسله ای مجال انعکاس می یافتند، ارزشمند خواهد بود. پژوهش به لحاظ روشی به صورت توصیفی – تحلیلی پیش رفته است. یعنی در گام نخستین، اطلاعات مرتبط به موضوع از سفرنامه ها استخراج و آن گاه کار تجزیه و تحلیل و در نهایت تدوین صورت پذیرفته است.

همه ساله در آستانه 9 آذرماه سالروز بازپس گیری جزایر سه گانه از چنگال استعمار بریتانیا همواره این پرسش در اذهان برخی ایرانیان مرور می گردد که اهمیت راهبردی این سه جزیره از چه رویی است و یا اینکه ادعاهای کشور امارات متحده عربی دال بر اشغال جزایر توسط ایران از چه خاستگاهی نشات می گیرد؟ پیش از هر نکته ای می بایست به این مهم اشاره ای داشت که اساسا منطقه خلیج فارس به دلیل ماهیت ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیکی که از آن برخوردار است و به جهت دارا بودن منابع سرشار انرژی یکی از حساس ترین نقاط جهان بوده تا جایی که اهمیت آن در طی قرون گذشته تا دوران معاصر نه تنها کاهش نیافته، بلکه روبه فزونی نیز نهاده است. عربستان با دارابودن بیش از 250 میلیارد بشکه و ایران با دارابودن بیش از 150 میلیارد بشکه ذخایر نفتی دارنده بزرگترین منابع نفتی این منطقه محسوب می گردند و میدان گازی پارس جنوبی که مابین ایران و قطر به صورت مشترک است، نیز بزرگترین میدان گازی جهان قلمداد می گردد در واقع دو مقوله انرژی و امنیت همواره مولفه های کلیدی خلیج فارس بوده است بدین سان چنین موقعیتی سبب گردیده تا این منطقه مورد توجه قدرت های استعماری و جهانی قرارگیرد.، بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به فراز و فرودهای جزایر سه گانه و اهمیت آن در سیاست های کلان جمهوری اسلامی ایران می پردازد.

مرزهای جنوبی ایران به خصوص مناطق دریایی به علت ارتباط با آب های آزاد و پایگاه های ثابت و متحرک دشمن از جمله کانون های پرخطر و تنش خیز نسبت به امنیت کشور محسوب می گردند. سیاست های تنش زای برخی کشورها در منطقه که در واقع بهانه هایی برای فعالیت نیروهای بیگانه در منطقه را فراهم می سازد مزید بر علت و بر میزان تهدیدات موثر است. خلیج فارس به عنوان مهم ترین مخزن نفتی جهان نقش تعیین کننده ای در سرنوشت اقتصاد جهان به ویژه در دنیای صنعتی دارد. موقعیت خلیج فارس در جنوب ایران و جایگاه مهم آن در نقشه جغرافیای سیاسی جهان و منابع انرژی موجود در آن فرصت های بسیار زیادی در اختیار ایران قرار می دهد، لذا این مقاله با تبیین رویکرد دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی ایران در این منطقه با توجه به ویژگی های ژئوپلیتیکی منطقه سعی در پاسخ به این پرسش دارد که این کارکردها چه تاثیری در این منطقه استراتژیک دارد؟