مطالعات سیاسی جهان اسلام
سال:1395 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 17) |تعداد مقالات:7

داعش به عنوان یک پدیده بینابینی (نه دولتی – نه غیر دولتی)، استراتژی بزرگ خود را بر پایه پیروزی های نظامی و تبدیل آن به دست آوردهای سیاسی بنا نموده است. این استراتژی بزرگ دارای منابع ثانویه و اولیه قدرت است. همچنین منابع اولیه قدرت داعش از هرم مرکز ثقلی برخوردار است که دارای ترتیبات مشروط به یکدیگر تا راس هرم است. بنابراین از بعد نظری، تنظیم یک استراتژی برای نابودی یا اخلال در استراتژی بزرگ داعش، مستلزم وارد آوردن خدشه به این ترتیبات مشروط است که در نهایت باعث ایجاد اختلال در هرم مرکز ثقل قدرت اولیه داعش خواهد شد. این استراتژی نابود گر، متکی به ترکیبی از ابعاد نظری برای پیاده سازی در میدان عمل است که ساز و کار آن بر اساس ایجاد خدشه به سازمان هرج و مرج سازنده، پیش می رود و در نهایت با ایجاد اخلال در روابط پارتیزان – ذینفع سوم، قابلیت های حیاتی در هرم مرکز ثقل قدرت استراتژیک داعش را به خود نابودسازی وادار می نماید.

منازعات آبی زمانی اتفاق می افتد که یک منبع آبی، گستره ای بیش از یک کشور داشته باشد و کشورها در نحوه استفاده از آن اختلاف نظر داشته باشند. خاورمیانه از مناطقی است که با بحران آب دست و پنجه نرم می کند. از مهمترین مناطق بالقوه بحران، حوضه دجله و فرات است که برخلاف دیگر حوضه ها با مازاد آب و عدم توافق در تقسیم عادلانه روبرو است. امروزه ترکیه با اجرای طرح ها و پروژه ها و احداث سدهای متعدد میزان آب فرات را برای سوریه و عراق کاهش داده است و موجبات اعتراض آنها را در پی داشته است. این دو کشور خواهان ایجاد یک توافقنامه و تقسیم عادلانه بوده و این دو رود را بین المللی می خوانند، در حالی که ترکیه این دو را رودهای سرزمینی می داند. سوریه و عراق در شرایط فعلی توان مقابله با ترکیه را ندارند. از جمله طرح های ترکیه در فرات، پروژه های گاپ و ماناوگات و خط لوله صلح می باشد. این مقاله به دنبال آن است که با روشی توصیفی- تحلیلی به بررسی وضعیت هیدروپلیتیکی حوضه دجله و فرات بپردازد و چالش های هیدروپلیتیکی بالقوه و بالفعل مابین کشورهای این حوضه را مورد بررسی قرار دهد. به نظر می رسد با توجه به شرایط موجود، توسعه طرح های آبی از سوی ترکیه یکی از اصلی ترین موانع در راه نیل به اجماع هیدروپلیتیکی در این حوضه آبریز باشد. با توجه به تیره شدن روابط سوریه و ترکیه در جریان ناآرامی های اخیر سوریه، باید منتظر تشدید اختلافات این دو کشور بر سر این حوضه آبی نیز باشیم.

رابطه دولت و جامعه در منطقه خاورمیانه مبتنی بر سکون و انفعال بود که به لحاظ فقدان تغییر و تحول دموکراتیک، منطقه استثنایی شناخته می شد. اما تغییرات سیل گونه، منطقه را در دهه 2010 فرا گرفت و دولت در برخی کشورها از جمله مصر سقوط کرد. در باب چرائی این تغییر نظام سیاسی پژوهش های زیادی انجام گرفته است و این مساله از زوایای مختلفی چون نارضایتی اقتصادی، فساد سیاسی و ده ها عامل دیگر مورد بررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر تلاش می کند به چرایی این رویداد با نگاهی فراگیرتر بپردازد و نسبت گفتمان جهانی حقوق بشر با این تغییرات سیاسی را مورد سنجش قرار دهد. به عبارت دیگر مساله اصلی این است که گفتمان جهانی حقوق بشر چه نقش و اثری در انقلاب مصر داشته است؟ این پژوهش با اتخاذ رویکرد جهانی شدن در حوزه حقوق بشر، مدعی است که جهانی شدن در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیک و فرهنگی درک و فضایی گفتمانی از حقوق بشر در مصر به وجود آورد. این در حالی بود که دولت با طرد این تغییرات از پذیرش حقوق سیاسی- مدنی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه خودداری می ورزید و با نقض حقوق و ارزش های متعالی چون حق حیات، آزادی، عدالت، کرامت و برابری، جامعه را برای حضور در عرصه انقلاب تحریک کرد وضعیتی که به تقابل و منازعه خیابانی منجر شد و رابطه گسیخته دولت و جامعه را در دوره مبارک پایان داد.

در تحقیق حاضر محقق به دنبال آینده پژوهی روابط خارجی ایران و عربستان مبتنی بر تحولات منطقه عربی است. به منظور انجام صحیح و علمی پژوهش، ابتدا این سوال طرح می شود که مهم ترین آینده های مطرح در روابط خارجی ایران وعربستان مبتنی بر تحولات ژئوپلتیکی منطقه عربی چیست؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش پنج پرسش فرعی نیز مطرح شده است. نوع تحقیق، کاربردی و روش تحقیق تحلیلی- تبیینی (با استفاده از روش گلوله برفی) است. در این روش 25 نفر از استادان و افراد نخبه با ویژگی های خاص انتخاب و از طریق پرسشنامه مورد پژوهش قرار گرفتند که از طریق این خبرگان مولفه ها، شاخص ها و گویه ها ارزیابی شده و در نهایت پرسشنامه برای آن ها ارسال شد. پس از تایید پایایی و روایی پرسشنامه، جهت تحلیل نتایج از آزمون فریدمن استفاده شد. مهم ترین نتایج حاصل از تحلیل گویه ها و شاخص ها نشان می دهد که: آینده محتمل در روابط خارجی ایران و عربستان با تاثیرپذیری از تحولات منطقه ای عربی (تحولات یمن، سوریه، عراق و غیره) متصور خواهد بود و مهم ترین مولفه های تاثیرگذار در آینده پژوهی روابط خارجی ایران وعربستان به ترتیب اهمیت، دفاعی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است که سناریوهای محتمل هم برهمین مبنا نوشته شده است. همچنین محقق به این نتیجه می رسد که دورنمای روشنی در روابط میان ایران و عربستان دیده نمی شود و حتی باید به صراحت گفت که روابط در آینده تیره تر نیز خواهد شد. پیشنهاد می شود ملاحظات راهبردی در خصوص تنظیم روابط با عربستان سعودی با ترسیم اهداف مرحله ای و حرکت های گام به گام و تدریجی اتخاذ شود.

بحران سوریه یکی از پیچیده ترین بحران های خاورمیانه در دهه های اخیر است. قدرتهای بزرگ و منطقه ای نقش مهمی در پیچیدگی و طولانی شدن فرآیند بحران داشته اند. هدف از این پژوهش بررسی منافع و ملاحظات قدرت های منطقه ای (جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و ترکیه) در فرایند بحران سوریه است. پرسشی که مطرح می شود آن است که جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و ترکیه چه اهداف و منافعی را در بحران سوریه دنبال می کنند؟ فرضیه اصلی این است که هرکدام از سه قدرت منطقه ای مذکور اهداف و منافعی را در بحران سوریه در راستای سه الگوی نظم شیعی (ایران)، سلفی (عربستان سعودی) و اخوانی (ترکیه) دنبال می کنند. وجه اشتراک این سه قدرت منطقه ای در فرایند بحران سوریه، تلاش برای حفظ یا ارائه الگوی نظم موردنظر خود در این کشور و افزایش نفوذ منطقه ای است و وجه افتراق آن ها را نیز باید در چگونگی نقش آفرینی آن ها در فرایند بحران و منافع متعارضشان در این بحران جست و جو کرد.

حضور مسلمانان در کشورهای اروپایی و گسترش جمعیت مسلمانان در زندگی اجتماعی و جنبه های مذهبی و فرهنگی اروپا تاثیر بسیاری دارد. اروپاییان به شکل های گوناگون در صدد ایجاد مانع برای گسترش اسلام هستند. با قدرت گرفتن جریانات راست افراطی در اروپا، در پی وقوع حوادث 11 سپتامبر 2001 جهان اسلام، بیش ترین ضربه را از حادثه مزبور دیده است و راست گرایان اقدامات زیادی در جهت محدودسازی مسلمانان صورت داده اند. این پژوهش درصدد پاسخگویی به این پرسش هاست که چه عللی باعث قدرت گرفتن احزاب راست گرا شده است؟ قدرت گرفتن احزاب راست در کشورهای فرانسه، آلمان و هلند پس از 11 سپتامبر 2001 چه تاثیری بر وضعیت زندگی اجتماعی مسلمانان ساکن در این کشورها داشته است؟ بررسی های انجام شده در مقاله نشان می دهد که قدرت گرفتن احزاب راست گرا موجب اتخاذ سیاست های سخت گیرانه تری نسبت به مسلمانان ساکن در این کشورها شده، مسلمانان روز به روز با محدودیت های بیشتری مواجه می شوند.

ظهور قدرت های میانی نوپدید در نظام بین الملل از ویژگی های روابط بین الملل در دهه پایانی قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم محسوب می شود. موضوع قدرت های میانی در حال ظهور زمانی شکل گرفت که سایه تصلب نظام دو قطبی در روابط بین الملل رخت بر بست و فرصت برای تجلی قدرت های میانی پدیدار گشت. با وجود دامنه دار بودن بحث قدرت های میانی در روابط بین الملل در دوران جنگ سرد، قدرت های میانی نوظهور در روابط بین الملل شکل جدیدی از رفتار را به نمایش گذاشته اند که لزوما مبتنی بر حفظ وضع موجود نیست. این مساله با رفتار سنتی قدرت های میانی در نظام بین الملل که همواره از شرکای قدرت های بزرگ به حساب می آمده و رفتاری مبتنی بر حفظ وضع موجود داشتند، متفاوت است. پژوهش حاضر با گذاری بر مباحث نظری مربوط به قدرت های میانی نوظهور در عرصه روابط بین الملل به این پرسش می پردازد که سیاست خارجی ترکیه در رابطه با ایران و امریکا چگونه صورت بندی می شود؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که ترکیه به مثابه یک قدرت میانی نوظهور در نظام بین الملل، به ایفای نقش های متضاد و چندلایه پرداخته و در عین بهره مندی از اتحاد استراتژیک با امریکا، استقلال عمل بیشتری را در رابطه با مسائل منطقه ای بروز می دهد. این کشور در رابطه با ایران نیز از ترکیبی از رقابت و همکاری بهره می گیرد که معطوف به افزایش نقش منطقه ای آن است.