مطالعات سیاسی جهان اسلام
سال:1396 | دوره:6 | شماره:2 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:7

تمرکز مقاله حاضر بر روند ژئوپلیتیک منطقه و روابط ایران و عربستان از سال 2003 تاکنون است. سوال اصلی بر این مبناست، چرا روابط ایران و عربستان در روند ژئوپلیتیک منطقه ای سیر بن بست و تقابلی پیدا کرده است؟ مدعای اصلی آن است، با اشغال عراق، تضعیف قدرت متوازن کننده و روی کار آمدن دولت شیعی، فرآیند دوقطبی سازی هویتی/موقعیتی منطقه خلیج فارس قوت گرفت. این فرایند پس از تحولات جهان عرب 2011 با گسست ائتلاف های منطقه ای/ فرامنطقه ای، خلاء قدرتی در ژئوپلیتیک منطقه ایجاد کرد. در این روند گذار و سیالیت نظم منطقه ای، با فعال شدن بسترها و عناصر سیاسی/ هویتی ژئوپلیتیک منطقه، دوگانه های راهبردی "مهار و توازن سازی"مبتنی بر مکانیسم های سه گانه ائتلاف سازی، جنگ نیابتی و همچنین رقابت ژئواکونومیکی از طرف ایران و عربستان به مثابه دو هژمون رقیب منطقه ای تعقیب می شود. دو کشور همواره در تلاشند، با قدرت افکنی و اثر گذاری بر فرایندها و عناصر چندگانه ژئوپلیتیکی، امنیت منطقه ای را کنترل و الگوی نظم سازی مطلوب خود را بازطراحی کنند. نهایتاً اینکه روش انجام مقاله حاضر بر اساس روش توصیفی و تبیین علی/تحلیلی است و شیوه گردآوری داده ها نیز از طریق کتابخانه ای، استفاده از مجلات، مقالات و منابع اینترنتی می باشد.

قطعات پازل پیچیده بحران سوریه آنچنان درهم ریخته است که تلاش برای به دست دادن تحلیلی همه جانبه در جهت ایضاح تصویر آنچه که امروز در سوریه و منطقه می گذرد، بدون بررسی نقش گفتمانها و بازیگران داخلی سوری موثر در عرصه میدانی نامحتمل است. اگر چه بازیگران خارجی به مثابه عاملی بسیار تاثیرگذار در این بحران نقش ایفا می نمایند، اما نبایستی از نقش عامل بازیگران داخلی و گفتمانهای آنها غفلت نمود. از اینرو این تحقیق با تمرکز بر روی این مسئله تلاش نموده است به طرح این پرسش بپردازد که نقش عوامل داخلی از منظر گفتمانی در تداوم و تعمیق بحران سوریه چیست؟ در پاسخ به این سئوال، نگارندگان تلاش نموده اند با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان، این فرضیه را طرح نمایند که شیوه مفصل بندی گفتمانهای داخلی منازعه جو، نشان از اختلافات عمیق بین آنها دارد؛ به گونه ای که امکان رسیدن به یک تعبیر مشترک حداقلی از آینده سوریه را ممتنع ساخته و این خود از عمده ترین دلایل تعمیق و تداوم بحران است. جهت آزمون این فرضیه، سه گفتمان بعثی، گفتمان تکفیری-جهادی و گفتمان کردی انتخاب شده اند. برای تبیین نسبت میان بحران سوریه و ذهنیت حاکم بر بازیگران دخیل در این امر، به نظر می رسد کندوکاو در دال های مقوم هر گفتمان ضروری است. از اینرو، با بررسی شیوه صف آرایی زنجیره هم ارزی گفتمان های مختلف و نحوه نگاه آنها به مسئله و نظام معنایی این گفتمانها، تلاش شده است تا دلایل عمده تداوم و تعمیق بحران، از منظر مواجهه گفتمانی بازیگران داخلی، به مثابه یکی از دو ستون اصلی بحران، تحلیل گردد.

در نیمه دوم قرن بیست بویژه پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران شاهد بیداری اسلامی و حرکت مجدد مسلمانان به سمت هویت یابی تمدنی هستیم. در میدان جهان اسلام کشورهای ج. ا. ایران، عربستان سعودی، مالزی و ترکیه، بیش از دیگران به نظریه پردازی در راستای مهدشدن تمدنی پرداخته اند. این کشورها در صدد ارائه الگوی اسلام تمدنی برای دستیابی به توسعه، پیشرفت و کسب استقلال هستند. در جمهوری اسلامی ایران، مقام معظم رهبری، آیت الله خامنه ای، موضوع «تمدن نوین اسلامی» را مطرح نمودند. از نظر ایشان هدف نهایی جمهوری اسلامی ایران رسیدن به تمدن نوین اسلامی است. همزمان با این مسئله شاهد شکل گیری بحث «نوعثمانی گری» در ترکیه، «اسلام حضاری» در مالزی و تکاپوی «اسلام وهابی» عربستان برای محوریت در جهان اسلام هستیم. هریک از این کشورها تلاش دارند با طرح بحث اسلام تمدنی در میدان جهان اسلام خود را بهترین محور و الگو معرفی کنند. سؤال اصلی مقاله این است که کدامیک از این چهار کشور در میدان (مرز) جهان اسلام میتوانند محور (مهد) تمدن اسلامی قرار گیرند؟ استخراج مؤلفه-های تمدن ساز، نقاط ضعف و قوت و فرصتها و تهدیدهای این چهار کشور برای محوریت الگوی اسلام تمدنی را نشان میدهد. یافته های مقاله این موضوع را به اثبات می رساند که ج. ا. ایران با توجه به تراث فرهنگی و تمدنی عمیق از ظرفیتهای بیشتری در مقایسه با سایر کشورها برای تبدیل شدن به محوریت الگوی تمدنی در میدان جهان اسلام برخوردار است.

خشونت مذهبی در دهه های اخیر تبدیل به مسئله ای اساسی در جهان شده است. برای شناخت خشونت مذهبی، لازم است که به ریشه های فکری آن رجوع شود و تنها به تصاویر برساخته رسانه ای تکیه نشود. پژوهش حاضر در همین راستا و با بهره گیری از روش تحلیل تماتیک به دنبال بررسی این مسئله است که خشونت در متون مذهبی مراجع فکری شبه بنیادگرایی اسلامی به چه شیوه ای بازنمایی می شود. برای نیل به این هدف، سیزده کتاب از سه نویسنده مرجع بنیادگرایان اسلامی(ابوالأعلی مودودی، محمد بن عبدالوهاب و ابن تیمیه) مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته های پژوهش بیانگر این است که خشونت در متون مورد بررسی به سه شیوه ی مختلف اما مرتبط با هم بازنمایی می شود. از یک طرف، خشونتی کنشگرانه و آشکار وجود دارد که با تلقی «دیگری» به عنوان لکه ای سیاه در ساحت الهی، در پی نابودی دیگری و مرگ وی بر می آید. از طرف دیگر، خشونتی پنهان و خدایگانی وجود دارد که دعوت به ویرانی قانون و تمدن غیراسلامی(خوانش خودشان از اسلام) و منطق زمینی و مادی می کند و نوعی از رهایی بخشی خدایگانی را نوید می دهد. در مقابل این نوع از خشونت، خشونت نوع سومی وجود دارد که نه تنها ویرانگر قانون نیست، بلکه خود به دنبال برساخت و اجرای خوانش شبه بنیادگرایانه از قانون الهی و منطق اسلامی به مثابه جایگزینی برای قانون و منطق مادی است. در این نوع از خشونت، ابزارهای خشونت نیستند که خشونت را تعریف می نمایند، بلکه نفس قانون است که مروج خشونت تلقی می گردد.

تصوف در مصر به مثابه یک جریان اجتماعی نیرومند از پیروان قابل ملاحظه ای برخوردار است. پرسش اصلی نوشتار حاضر آن است که ماهیت جریان تصوف در مصر چیست و از چه عناصری تشکیل می شود؟ در کنار این، دو پرسش فرعی هم مطرح می شود: جریان تصوف در فرآیند انقلاب 25 ژانویه و تحولات پسا انقلاب چه نقشی داشته است؟ همچنین موانع و فرصت های همکاری ایران با جریان تصوف در مصر چیست؟ پژوهش حاضر که هم بر توصیف و هم بر تحلیل متکی است، با استفاده از روش تاریخی و مقایسه ای و با بهره گیری از نظریه هویت و نقش آن در عمل جمعی تلاش می کند تا اولاً ماهیت این جریان را با تکیه بر عناصر فکری و تشکیلاتی و تاریخی تشکیل دهنده آن بشناسد، ثانیاً رفتارهای سیاسی صوفی ها در مصر پسا مبارک را فهم نماید و دلایل گرایش اهل تصوف به سیاست را در دوره پس از انقلاب 25 ژانویه 2011 مصر بررسی نماید و ثالثاً با رویکردی کاربردی فرصت ها و موانع همکاری ایران و جریان تصوف مصر را مورد واکاوی قرار دهد.

جموری اسلامی ایران در فضای پیرامونیِ نزدیکِ خود با رکوردهایی هم چون؛ پرشماری همسایگان، تنوع حوزه های ژئوپلیتیک، کشورهای ناهمگن قومی و زبانی، بیشینه ی تولید و تجارت مواد مخدر و کنش های تروریستی مواجه است. در این میان عراق کشوری است که از طرفی جزئی از حوزه ژئوپلیتیکِ خاورمیانه عربی قلمداد می گردد و از دیگر سو از ناهمگن ترین کشورهایِ قومی و زبانی است. اقدامات جنگ افروزانه ی مقامات سابق عراق، تداوم بی ثباتی های سیاسی، پیدایش بسترهای مساعد و مناسبِ زایش و کنش گریِ گروه های تکفیری و افراطی از مواردی است که در زمینه ی چالش-آفرینی و تهدیدِ امنیت ملی ایران محسوب می شود. گرچه عراق دموکراتیک که در آن اکثزیت شیعیان در ساختارهای قدرت حضور داشته باشند گزینه مناسبی برای امنیت ملی ایران قلمداد میگردد، اما در صورت به چالش افتادن این گزینه و از منظر استراتژیِ ژئوپلیتیک سه سناریو از قرارِ 1. عراقِ قدرتمند با رهبری دیکتاتورپایه، 2. عراق تجزیه شده و مواجه با خلاء قدرت 3. عراق فدرالیسم که در آن سه اقلیمِ شیعه، کُرد و سنی بازیگر باشند قابل طرح است. لذا این پژوهش به دنبال دستیابی به این مهم است که کدام یک از سه سناریو پیش گفتهمی تواند کم ترین چالش و بیشترین فرصت را برای امنیت ملی ایران رقم زند؟ یافته های تحقیق حکایت از این امر دارد که سناریو شماره 3 از چنین پتانسیلی برخوردار است.

امروزه بررسی بحران های ناشی از کمبود منابع آب به صورت یکی از مباحث مورد توجه در دستور کار دولتها در آمده است. برخی ژئوپلیتیسین ها، قرن 21 را سده ی هیدروپلیتیک می دانند و بر این باورند که اغلب درگیری ها و جنگ های منطقه ای در جهان به دلیل بحران برامده از کمبود آب خواهد بود. هیدروپلیتیک مطالعه ستیز و همکاری میان ملت ها بر سر تقسیم منابع آبی است. در حالی که یکی از عوامل جنگ های آینده و خشونت های مدنی و اجتماعی می تواند از کمبود منابع آب، غذا، جنگل و شیلات ناشی شود. سؤال اصلی مقاله این است که کشورهای اسلامی از جهت منابع آب در چه وضعیتی از تنش قرار دارند؟ این مقاله به روش توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و سایتهای اینترنتی به دنبال بررسی وضعیت منابع آب به ویژه آب شیرین و کمبود آن در کشورهای اسلامی و به ویژه ایران می باشد. نتایج نشان می دهد که در کشورهای اسلامی مورد مطالعه و به ویژه ایران، منابع آب شیرین و قابل استفاده برای مردم در وضعیت مناسبی قرار ندارد. و با ادامه روند موجود در آینده نیز چالشها و درگیریهایی بر سر منابع آب به وجود خواهد آمد؛ همچنان که هم اکنون نیز اعتراضات و آشوبهایی بر سر تقسیمات آب اتفاق افتاده است.