مطالعات سیاسی جهان اسلام
سال:1397 | دوره:7 | شماره:4 (پیاپی 28) |تعداد مقالات:7

هدف: جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی از قدرت های بزرگ منطقه خلیج فارس می باشند که هرکدام از آن ها به دنبال پیگیری منافع خود در این منطقه هستند. هر اقدامی که توسط عربستان سعودی در سال های اخیر به ویژه پس از خیزش ها و اعتراضات کشورهای عربی پس از 2010 در خصوص بحران سوریه، بحران یمن و بحرین صورت گرفته است واکنش جمهوری اسلامی ایران را به همراه داشته است. روش: روش مورد استفاده در این پژوهش نیز توضیحی-تبیینی است که پس از توضیح وضعیت موجود در منطقه به تبیین و تحلیل چرایی شکل گیری موازنه قوا پرداخته می شود جمهوری اسلامی ایران این اقدامات را تهدیدی علیه امنیت منطقه ای و ملی خود می بیند، و به دنبال حفظ امنیت ملی خود در قبال این دست از تهدیدات است. یافته ها: عرببستان سعودی جهت دستیابی به هژمونی منطقه ای، سیاست خارجی تهاجمی را منطقه خاورمیانه دنبال می کند. . بار روی کار آمدن نسل جدید در عربستان سعودی از جمله محمد بن سلمان سیاست خارجی این کشور نیز تهاجمی تر شده است. همچنین، روابط استراتژیک ریاض-واشنگتن در دوران ترامپ با فروش تسلیحات ایالات متحده به عربستان بیشتر شد که این عامل نیز به تهاجمی شدن رفتار سیاست خارجی عربستان سعودی کمک کرد. در نقطه مقابل جمهوری اسلامی ایران نیز به دنبال حمایت از متحدین استراتژیک خود می باشد تا در رقابت منطقه ای دست به موازنه سازی در برابر عربستان سعودی بزند. نتیجه گیری: نتایج حاصل از تحقیق نشان دهنده این است که عربستان سعودی به دنبال سیاست خارجی تهاجمی در منطقه غرب آسیا است تا بتواند که به عنوان یک قدرت برتر منطقه شناخته شود که البته این نوع سیاست خارجی، واکنش جمهوری اسلامی ایران را به عنوان قدرت دیگر این منطقه در بر دارد؛ بنابراین، این امر باعث شکل گیری موازنه قدرت در درون این منطقه می شود.

هدف: آزمون پذیری نظریه های ارائه شده درباره علل شکل گیری انقلاب ها، از موضوعات مهم و درخور توجه در حوزه پژوهش های جامعه شناسی سیاسی است. یکی از نظریه هایی که درباره پدیده انقلاب، ارائه شده، نظریه تحول انقلابی چالمرز جانسون است و هدف این مقاله آزمون پذیری نظریه چالمرز جانسون با انقلاب های رخ داده در جهان اسلام است؛ بنابراین، پرسش این است که نظریه جانسون، تا چه اندازه با انقلاب هایی که در جهان رخ داده تطبیق پذیر بوده و تا چه اندازه این نظریه قادر به تبیین علل وقوع انقلاب های مذکور است روش: برای بررسی این موضوع سه انقلاب ایران، مصر و لیبی در جهان اسلام در نظر گرفته شده است. مقاله حاضر، در چهارچوب نظریه تحول انقلابی جانسون به دنبال آزمون پذیری نظریه جانسون با تحولات انقلابی در سه کشور مذکور است. یافته ها: با توجه به مطالعه انجام شده، می توان نتیجه گرفت که از سه عامل ذکرشده انقلاب توسط جانسون، دو عامل که شامل عدم تعادل و عوامل شتاب زا، با انقلاب های یادشده تا حدودی قابل تطبیق می باشند، اما عامل انعطاف ناپذیری نخبگان به جز انقلاب لیبی با دو انقلاب مطرح شده دیگر، قابلیت تطبیق ندارد نتیجه گیری: نظریه جانسون، توان کافی برای تبیین انقلاب های رخ داده در جهان اسلام را ندارد.

دردو دهه اخیر رسانه های نوین با توجه به ویژگی های منحصربه فرد، به یکی ازعناصر برجسته در شکل دهی به تحولات اجتماعی-سیاسی جوامع تبدیل شده اند. بررسی نقش این رسانه ها در تکوین تحولات هشت سال قبل شمال آفریقا هدفی است که این مقاله در پی فهم و توضیح آن می باشد. امید که با درک درست مسئله، به تبیین مناسب و واقع گرایانه تاثیرفضای سایبر برکشورمان، نائل شویم. روش روش مورد استفاده دراین مقاله روش توصیفی-تحلیلی با بهره گیری ازمنابع کتابخانه ای و روش شناسی پست مدرن می باشد. این روش با توجه به مولفه هایی مثل «فرو ریختن قطعیت ها»، «شالوده شکنی»، «توجه به انواع متعدد قدرت، هویت و گفتمان» و«ارایه تصویری سیال، شبکه ای و فاقد مرکز از قدرت» با نتایج حاصله از«انقلاب سایبر» و نیز آرا نظریه پردازانی چون«کاستلز» و «جوزف نای» بهتر هم خوانی دارد. یافته ها واکاوی ها موید آن است که شبکه های ارتباطی، در مصر و تونس، باعث آشنایی هرچه بیشتر مردم با شکل های نوین زندگی و تشکیلات حکومتی متفاوت وطرح تقاضاهای جدید درجامعه شد و به تدریج موجب تغییر در نگرش ها و ایده آل های مردم به ویژه نسل جوان از زندگی و نهایتا دگرگونی درانتظارات ازحکومت و حاکمان گردید. علاوه بر این وضعیت جدید، پتانسیل نیروهای سیاسی مخالف که درطول دهه های متوالی سرکوب شده بودند، را آزاد و تعادل را به نفع نیرو های ضد حکومتی برهم زد. نتیجه گیری شبکه های ارتباطی اگرچه علت انقلاب در شمال آفریقا نبودند؛ اما با کارکردی «پست مدرنیستی»، در فضایی مملو از بحران های مختلف با آگاه سازی عمومی، سازماندهی اعتراضات، گسترش ارتباطات و بسیج کنندگی سیاسی توانستند بحران مشروعیت و ناکارآمدی حاکمیت های اقتدارطلب را افشا و با سراسری و جهانی کردن اعتراضات، درنهایت سقوط این نظام ها را تسهیل وتسریع نمایند.

هدف: هدف از انجام این تحقیق تبیین این مسئله است که چگونه موقعیت جغرافیایی و وضعیت اقتصادی شیعیان می تواند بر همگرایی آنان در منطقه خاورمیانه تأثیرگذار باشد. به این ترتیب بر تحلیل مؤلفه های تأثیرگذار بر همگرایی شیعیان در منطقه خاورمیانه متمرکز است. روش: این پژوهش از نوع مطالعات توصیفی، تحلیلی است و داده ها و اطلاعات مورد نیاز به روش کتابخانه ای و بررسی های میدانی گرداوری شده است. یافته ها: یافته های میدانی پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه هایی نظیر عزم مشترک نیروی های شیعی برای مقابله با جریان های تکفیری و سلفی، تبلیغات فرهنگی کارآمد، برجسته سازی اشتراکات فرق شیعه، وجود ذخایر انرژی (نفت و گاز) در کشورهای منطقه، شکل گیری اتحادیه های اقتصادی، پشتوانه فرهنگی و تمدنی غنی، برخورداری از قلمرو سرزمینی مطلوب، پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار حکومت شیعی در ایران، آیین ها و مناسک مذهبی مانند مجالس عزاداری و راهپیمایی اربعین، ارتقای جایگاه شیعیان در ساختار حکومت های منطقه و تأکید بر اشتراکات مذهبی وحدت آفرین از مهم ترین عوامل همگرایی شیعیان در منطقه خاورمیانه است. نتیجه گیری: نتایج تحقیق حاکی از آن است که از یک طرفبیشتر شیعیان در منطقه خاورمیانه زندگی می کنند و ویژگی جمعیتی و جغرافیایی منحصربه فردی دارند. از طرفی دیگر مؤلفه های وحدت آفرین متعددی در اختیار دارند؛ بنابراین، می توانند به همگرایی دست یافته و موقعیت ژئوپلیتیک خود را در منطقه و جهان ارتقا دهند.

هدف: انقلاب اسلامی ایران ماهیت دینی و فرهنگی دارد. با عنایت به ماهیت گفتمانی انقلاب، تغییرات شگرفی در نظام سیاسی و ارزشی پدید آورده و تأثیراتی بر کشورهای پیرامونی خود گذاشت. فرهنگ ایثار و شهادت طلبی در تاریخ معاصر با نهضت امام خمینی (ره) آغاز شد؛ در برهه جنگ تحمیلی گسترش یافت و در سطح ملی و وطنی به اوج خود رسید. پس از پایان جنگ تحمیلی هشت ساله نه تنها فرهنگ شهادت طلبی فراموش نشد، بلکه در «محور مقاومت» و فراتر از آن گسترش یافت. هدف این تحقیق ارزیابی تأثیر آن است. روش: مقاله حاضر با موضوع نقش و تأثیر شهادت طلبی انقلاب اسلامی، درصدد پاسخ دهی به این پرسش است که فرهنگ ایثار و شهادت طلبی انقلاب اسلامی چه نقش و تأثیر بیرونی داشته و این تأثیرات چگونه عمل کرده است. این مقاله با روش تحقیق کیفی تحلیل اسنادی نوشته شده و پژوهش را روش تحلیل ارزشی – تفهمی کمک کرده است. یافته: یافته های تحقیق حاکی از آن است که، فرهنگ شهادت طلبی در سطح ملی عرصه آرمانی و نظری انقلاب اسلامی را از شروع نهضت تاکنون در تاریخ انقلاب اسلامی عملی کرده است، در سطح منطقه ای و جهان اسلام زمینه همگرایی جهان اسلام را فراهم کرده و به گسترش و تقویت محور مقاومت انجامیده است. در سطح و عرصه بین الملل زمینه استکبارستیزی و مقابله با تروریسم بین الملل را در دامنه وسیع تری فراهم کرده است. نتیجه گیری: مطابق با پرسش مطرح شده در تحقیق، نتیجه پژوهش نشان می دهد فرهنگ شهادت طلبی در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای و بین المللی تأثیر داشته و مهم ترین دستاورد آن مبارزه با داعش و«تروریسم بین الملل» بوده است.

اهداف: جنوب غرب آسیا به دلایل ژئوپلیتیکی و وجود کانون های مذهبی-ایدئولوژیکی و انرژی برای کشورهای قدرتمند محل توجه و البته کنش بوده است. نقش دو کشور مهم ایران و عربستان در این حوزه پر چالش به طور سنتی در وقوع و جهت گیری تحولات این منطقه و همچنین در فرایند نهایی تصمیم گیری کشورهای بزرگ ذینفع، اکیداً مؤثر و مورد­ توجه بوده است. ازآنجایی که یمن در جنوب عربستان، غرب عمان، شرق دریای سرخ و در شمال خلیج عدن واقع است اهمیت آن را دوچندان کرده و این کشور به تنگه استراتژیک باب المندب تسلط دارد که رگ حیاتی کشورهای شاخ افریقا، عربستان و خصوصاً کشور مصر در انتقال انرژی است. مردم یمن از دیرباز دارای گرایش های مذهبی ازجمله تشیع و اهل سنت بوده که در حال حاضر اکثر مردم یمن زیدی با فقه شافعی هستند. مذاهب اسماعیلیه و صوفی هم در ردیف های بعدی وجود دارند. روش: این مقاله به روش توصیفی_ تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش اصلی هست؛ ریشه بحران یمن تحت تأثیر چه عواملی است که منجر به گسترش دامنه بحران گردید؟ یافته ها: رقابت­ های ژئوپلیتیکی، امنیتی و ایدئولوژیکی بین ایران و عربستان­ سعودی در منطقه و به­ ویژه در یمن، سبب به­ مخاطره افتادن هژمونی سنتی عربستان­ سعودی شده است. نتایج: به دلیل نقش هویتی و معنوی هرکدام از دو کشور نسبت به تحولات به وجود آمده در کشورهای منطقه که به دنبال تأثیرگذاری بر اساس راهبرد کلان خود بوده اند؛ حضور مادی و ایدئولوژی وهابیت به رهبری عربستان در یمن به وسیله پیام انقلاب اسلامی ایران و جنبش مقاومت خدشه دار شده و همین سبب پیچیده شدن بحران گردیده است.

هدف: بعد از به قدرت رسیدن جریان های اخوانی در مصر و تونس (بعد از تحولات عربی 2011)، رهبران و مقامات آن ها، از حزب عدالت و توسعه ترکیه به عنوان یک تجربه حکومت داری موفق و الگوی حکومتی خود نام بردند. هدف از این مقاله، مقایسه الگوبرداری اخوان مصر و تونس از حزب عدالت و توسعه ترکیه به منظور بررسی علل موفقیت یا شکست آن ها در این الگوبرداری است. روش: بر همین مبنا مقاله حاضر با روش مقایسه ای و ابزار کتابخانه ای در پی پاسخ به این پرسش است که به رغم الگوبرداری جریان های اخوانی در مصر و تونس از حزب عدالت و توسعه ترکیه، چرا هرکدام از آن ها حکومت داری متفاوتی را تجربه کردند؟ یافته ها: یافته های پژوهش نشان می دهد، انحصارگری یا مشارکت دادن سایرین در قدرت، رویکرد تعاملی یا تقابلی با ارتش، موفقیت و عدم موفقیت در اقتصاد و بهبود رفاه و معیشت مردم، از عوامل مؤثر الگوبرداری موفق یا شکست اخوان تونس و مصر از حزب عدالت و توسعه ترکیه می باشند. نتیجه: اخوان المسلمین مصر، به دلیل اتخاذ سیاست های نادرست در خصوص عوامل فوق الذکر، در کنار شرایط محیطی که بر آن تحمیل شد، درنهایت بعد از گذشت یک سال، توسط ارتش از قدرت ساقط شد، اما النهضه تونس با الگوبرداری نسبتاً موفق در برخی از حوزه های گفته شده، توانست به عنوان شریک حکومت، موقعیت خود را در صحنه سیاسی تونس تثبیت کند.