جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام
سال:1396 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:7

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و نابودی تام گرایی کمونیستی، زمینه برای تقویت دموکراسی در جمهوری های تازه استقلال یافته مهیا شد. تدوین قوانین اساسی مبتنی بر انتخابات آزاد، از اتمام دوران اقتدارگرایی در این جمهوری ها حکایت داشت اما در فاصله سال های 1991 تا 2000، الگویی جدید از اقتدارگرایی در منطقه تکوین یافت به طوری که در آغاز هزاره سوم، شکلی نوین از اقتدارگرایی در هر پنج جمهوری آسیای مرکزی، حاکم شده بود؛ اکنون با گذشت بیش از دو دهه از استقلال این کشورها، روند یادشده، همچنان تداوم دارد. این مقاله با بررسی الگویِ جدید اقتدار گرایی در آسیای مرکزی درپی پاسخ به این پرسش است که «ریشه های درونی نواقتدارگرایی در آسیای مرکزی چیست؟ »؛ «نواقتدارگرایی در آسیای مرکزی، پدیده ای چندوجهی است که پس زمینه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دارد»؛ هریک از ابعاد یادشده، به چند زیرشاخه تقسیم بندی و با استفاده از نظریه نئوپاتریمونیالیسم بررسی شده است. با توجه به اینکه ازبکستان و ترکمنستان، وخیم ترین وضعیت اقتدارگرایانه را در آسیای مرکزی دارند، در مقاله پیش رو بر این دو کشور، بیشتر تمرکزشده است. روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده، با استفاده از منابع کتابخانه ای و فضای مجازی تدوین شده است.

پس از فروپاشی شوروی، «بنیادگرایی و افزایش خشونت در آسیای مرکزی»، یکی از موضوع هایی است که کشورهای این منطقه با آن مواجه بوده اند؛ این موضوع از چشم اندازهایی گوناگون مطالعه شده است و پژوهشگران مختلف به دلایل «سیاسی، اقتصادی و فرهنگی» شکل گیریِ این پدیده اشاره کرده اند. هدف این پژوهش، بررسی نقش عوامل خارجی ازجمله نقش عربستان سعودی در گسترش دامنه خشونت در آسیای مرکزی است. با فروپاشی شوروی، عربستان سعودی، تلاش هایی گسترده را برای نفوذ در منطقه آسیای مرکزی انجام داده است؛ بخش عمده این تلاش ها به بهره مندی از ابزارهای هویتی برای مدیریت الگوهای رفتاری گروه های مدنظر عربستان در منطقه آسیای مرکزی مربوط می شد؛ کنش این گروه ها در سال های پس از فروپاشی، به طورعمده بر بنیانهای ادراکی استوار بود که ریشه های آن را در محافل فکری وهابیت عربستان بایدجستجوکرد؛ پرسش اصلی این پژوهش، عبارت از این است که «چگونه الگوهای رفتاری عربستان سعودی به تصاعد خشونت در آسیای مرکزی منجرشده است؟ ». یافته های پژوهش نشان می دهند که پس از فروپاشی شوروی، عربستان سعودی از طریق گسترش طرح (ایده) وهابیت به این منطقه، موجب انحراف در هویت یابی گروه های اسلامی منطقه آسیای مرکزی شده است. مهم ترین ویژگی ایده وهابیت عدم تحمل در مقابل سایر گروه های هویتی است و این امر، دامنه خشونت را در آسیای مرکزی افزایش داده است.

تحولات خاورمیانه در قرن بیست ویکم در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، معادلات سیاسی خاورمیانه را دستخوش تغییر کرده و مسائلی گوناگون را در چشم انداز پژوهش های منطقه قرارداده است که مسئله جریان های سیاسی اسلام گرا از مهم ترین آنهاست؛ دراین میان، اقلیم کردستان عراق هم با توجه به رشد و پیشینه تاریخی گروه ها و جریان های سیاسی اسلامی در آن به دلیل موقعیت راهبردی (استراتژیکی) و تحولات سیاسی و اجتماعی پیش آمده به محلی برای رقابت احزاب سیاسی اسلام گرا با احزاب سکولار با گرایش های ناسیونالیستی در فرایند انتخابات تبدیل شد اما به رغم موفقیت و پیروزی احزاب اسلام گرا در بسیاری از کشور های عربی خاورمیانه، مانند مصر و تونس پس از بهار عربی، احزاب اسلام گرا در تحولات اجتماعی و سیاسی کردستان عراق و فرایند انتخابات به موفقیت دست نیافتند. فرضیه این پژوهش، مبتنی بر روش تحلیلی و اسنادی آن است که سه متغییر اصلی یعنی «غلبه یافتن اندیشه های ناسیونالیسم قومی، غلبه ی جریان های رقیب حزبی سکولار و حضور نیرو های خارجی ( ایالات متحده آمریکا)» در ناکامی احزاب اسلام گرا در کردستان عراق، تأثیرگدار بوده است.

گفتمان ها در خلأ شکل نمی گیرند؛ پیدایش آنها تحت تأثیر زمینه های اجتماعی خاصی است. این پژوهش درپی کشف زمینه های مؤثر بر شکل گیری گفتمان های عدالت در ایران دوره جمهوری اسلامی، این پرسش را مطرح می سازد که «زمینه های جامعه شناختی مؤثر بر تکوین گفتمان های عدالت اجتماعی در دولت های پس از انقلاب اسلامی در بعد داخلی و خارجی کدام اند؟ »؛ در جهت یافتن پاسخ این پرسش، هریک از گفتمان های موضوع بحث با استفاده از روش تکوینی-تاریخی و به صورت مطالعه موردی تحلیل شده و شباهت ها و تفاوت های آنها مقایسه شده است. حاصل کار، ارائه نوعی مفهوم سازی جدید، شفاف سازی نحوه تحول گفتمان های مورد بحث، تعیین نسبت عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر موضوع و درنهایت تأیید گزاره ناظر بر توقیت و بی قراری گفتمان ها با تکیه بر شواهد و داده های تاریخی و تجربی است.

هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی زمینه ها و بسترهای فکری، ساختاری و کارگزاری سازمان کمیته های انقلاب اسلامی است. وقوع انقلاب ها همواره با پیدایش نهادها و سازمان های خودجوش و مردمی با ارزش های خاص انقلابی همراه است. یکی از سازمان های مهمی که پس از پیروزی انقلاب ها پدیدمی آید، سازمان های شبه نظامی و شبه پلیسی متشکل از انقلابیون و توده مردم است. کمیته های انقلاب اسلامی از اولین سازمان هایی بود که به ضرورت برای حل مسائل نظامی و امنیتی و تأمین امنیت، آسایش و رفاه مردم پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل شد. با توجه به جایگاه سازمان های دفاعی و امنیتی در تداوم و رشد انقلاب و همچنین نقش آنها در نگهبانی از انقلاب و حفظ دستاوردهای آن، مطالعه آنها ضروری به نظرمی رسد. روش انجام تحقیق، کیفی و از نوع پژوهش تاریخی است. ابزار گردآوری اطلاعات فیش-برداری و مصاحبه است. طبق یافته های پژوهش، زمینه های فکری و ایدئولوژیکِ تشکیل سازمان کمیته های انقلاب، همان ایدئولوژی انقلاب اسلامی است. در برسی زمینه های ساختاری، ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بررسی شد. از میان ساختارهای سیاسی، رهبری و شورای انقلاب در تشکیل کمیته های انقلاب نقش مهمی داشتند اما دولت موقت با ادامه کار کمیته ها مخالف بود. از میان ساختارهای اجتماعی و فرهنگی، حوزه های علمیه، دانشگاه ها، مساجد و حسینیه ها در تشکیل و ادامه کار کمیته ها نقش مهمی ایفا کردند. در بررسی زمینه هاس کارگزاری این نتیجه حاصل شد که نخبگان سیاسی از جمله رهبران انقلاب و اعضای شورای انقلاب و روحانیون و توده های مردمی در تشکیل و سازماندهی کمیته ها نقش کلیدی داشته اند.

ظهور داعش در منطقه خاورمیانه و در سرزمین های هم جوار ایران و حمایت بعضی از کشورهای منطقه و قدرت های فرامنطقه ای از این جریان، چالش ها و تغییرهایی عمیق را در معادلات منطقه ای ایجادکرده است. گرچه ایران به عنوان یک کنش گر منطقه ای عمده، درنتیجه ظهور داعش با چالش هایی عمده روبه رو شد، درعین حال فرصت هایی جدید نیز در اختیار جمهوری اسلامی قرارگرفت. ایران به عنوان نماینده اسلامِ غیرخشونت ورز با ظهور این گروه تروریستی، با چالش هایی در عرصه های مختلف گفتمانی، امنیتی و سیاسی روبه رو شده است؛ درعین حال، فرصت هایی مناسب نیز به دلیل فعالیت های این گروه برای معرفی اسلامِ خشونت پرهیز پیش آمده است. پژوهش حاضر، تلاشی است برای یافتن پاسخ این پرسش که «ظهور داعش، جمهوری اسلامی ایران را با چه چالش ها و فرصت هایی روبه روساخته است؟ »؛ داده های لازم به روش کتابخانه ای، گردآوری و به عنوان مطالعه ای موردی به شیوه توصیفی-تحلیلی واکاوی شد. یافته های تحقیق نشان می دهند که تهدیدهای داعش با تغییر در معادلات منطقه ای برای ایران در حوزه های گفتمانی، امنیتی و ایدئولوژیک، برجسته است؛ درعین حال، فرصت های ظهور داعش برای ایران عبارت اند از: تمایز میان اسلام خشونت ورز و اسلام خشونت پرهیز، آشکارشدن ماهیت ضدتروریستی ایران برای جهان، برجسته شدن قدرت منطقه ای و تأثیرگذاری ایران در منطقه.

نوعثمانی گری و نوسلفی و تعابیر مختلف درخصوص آن، یکی از مسائل مهم امروزین اندیشمندان جهان اسلام محسوب می شود. ازجمله متفکرانی که در این قلمرو دارای دیدگاه هایی قابل مطالعه هستند، می توان به دیدگاه فتح الله گولن، مبدع اسلام اجتماعی و یوسف القرضاوی از اندیشمندان شاخص نوسلفی اهل سنت اشاره کرد که بازتاب های اجتماعی و سیاسی در میان گروه ها و جریان های فکری-سیاسی برادران اهل سنت داشته است. این تحقیق با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از رویکرد تطبیقی انجام می شود؛ مقایسه تفکر این دو اندیشمند، نشان دهنده شباهت ها و تمایزهای ادراکی آنان از اسلام است و درنتیجه، مقایسه تفکرهای نوعثمانی گولنی با طرح های (ایده های) نوسلفی اخوانی قرضاوی مشخص کرد که دیدگاه آنها درخصوص دین و دولت، به طورکامل با هم تناقض دارد. گولن، اسلام را امری قلبی و جدای از سیاست می داند درحالی که قرضاوی، جدایی دین از سیاست را با اسلام بیگانه می خواند؛ بنابراین اگرچه گولن، سکولاریسم را ترویج می کند، قرضاوی معتقد است که سکولاریسم در اسلام هیچ گاه پذیرفته نبوده است. در بعد شباهت ها، دیدگاه های گولن و قرضاوی درباره دموکراسی، به طورتقریبی به هم نزدیک بوده و هر دو نفر، دموکراسی را می پذیرند؛ در همین راستا گولن و قرضاوی (هر دو) زنان را از عناصر جامعه مدنی می دانند ولی قرضاوی برخلاف گولن، رعایت تمامی شئون اسلامی را پیش شرط حضور زنان در جامعه می داند؛ بنابراین درحالی که گولن، تفکر نوعثمانی را توصیه می کند که به ارزش های قومی و نژادی، آمیخته است و با اصول و مبانی امت واحده اسلامی در قرآن و سیره پیامبر، حضرت محمد مصطفی (ص) تقابل دارد، درمقابل، قرضاوی به عدم اصالت قومیت و نژاد و اصالت امت واحده اسلامی، معتقد بوده که به مبانی اسلامی نزدیک تر است.