کیمیای هنر
سال:1395 | دوره:5 | شماره:20 |تعداد مقالات:8

یکی از مسائل مهم و شاید مهم ترین مساله در باب جایگاه هنر در اسلام، مساله امکان یا امتناع معرفت یا تفکر هنری در آن است. مساله این است که آیا تفکر اسلام می توانسته منشأ تفکر هنری باشد؟ به عبارت دیگر آیا میتوان پرسش از «نظر هنری » در اسلام کرد؟ آیا معرفت هنرس در اسلام داریم؟ اگر پاسخ به این سوال منفی باشد، درباره آثار موجود هنری در عالم اسلام از معماری تا خطاطی چه می توان گفت؟ در این مقاله ابتدا آرای مختلف درباره نسبت میان دین و هنر به اجمال بیان می شود. سپس به این نکته می پردازد که اگر پاسخ به سوال مذکور مثبت باشد باید ابتدا معرفت دینی را تعریف و آن را از ایدئولوژی دینی تفکیک کرد. و بعد مراد از درک و فهم هنری را در اسلام معلوم و آن را از هنر به معنایی که امروزه در قلمرو زیبایی شناسی مدرن (aesthetics) فهمیده می شود، جدا کرد.

ظهور تکنولوژی و رسانه دیجیتال در هنر پدیده ای معاصر است. در تکنولوژی واقعیت افزوده، نمایی سه بعدی و تعاملی از جهان واقعی برای مخاطب ایجاد می شود که ترکیبی از واقعیت و مجاز می باشد. هنر واقعیت افزوده از این تکنولوژی به مثابه رسانه استفاده می کند. هدف از این مقاله تبیین هنر واقعیت افزوده و واکاوی این مطلب است که واقعیت ساخته شده در این هنر چه نسبتی با واقعیت جهان واقعی دارد. این پژوهش با روش تحلیل داده های ویدئویی در حوزه جامعه شناسی و با استفاده از نظریه ادموند هوسرل، به تحلیل آثار هنر واقعیت افزوده که توسط هنرمند معاصر یوشع ابراهیم، در آپریل سال 2014 میلادی در مکزیک به نمایش در آمده اند، می پردازد. نتایج نشان می دهد واقعیت تولیدشده توسط رسانه واقعیت افزوده با واقعیت جهان واقعی تفاوتی نداشته و مخاطب، نسبت به آن همچون پدیده های واقعی کنش نشان می دهد.

با کاربست رویکرد پدیدارشناسی در تحلیل شبیه خوانی با هدف روشن سازی شرایط بنیادین تحقق آن، کوشیده ایم به این پرسش پاسخ دهیم که: چگونه شبیه خوانی با عمل کلام جاری اجراگران و دیگر عناصر اجرایی قوام می یابد؟ این نحوه تحلیل متفاوت از نگرشی است که شبیه خوانی را صرفا بر پایه ساختار متنی و ادبی آن تعریف می کند. در این مقاله براساس نظریه اشکال پدیداری حضور بازیگر در تئاتر که توسط برت. ا. استیتس ارائه شده، پدیداری حضور اجراگر در شبیه خوانی تحلیل و ارزیابی شده است. استیتسک کاربرد پدیدارشناسی را در فهم ساختار صوری اجرای تئاتر از طریق بررسی نحوه حضور بازیگر به عنوان عنصر اصلی یک رویداد تئاتری و به طور خاص عمل کلام جاری در اجرا نشان داده است. وی همچنین سه حالت ضمیری خودبیانی، مشارکتی و بازنمایی را در رویارویی مخاطب با بازیگر در یک اجرای تئاتری معرفی کرده است. این سه حالت ضمیری می تواند به عنوان مبنایی در تحلیل چگونگی تجربه یک رویداد تئاتری در یک دوره تاریخی و زمینه فرهنگی، به کار گرفته شود. در چارچوب نظریه مورد اشاره، شبیه خوانی قطعه اجرایی سیال و ابرگونه ای میان سه حالت حضور اجراگر است که طی آن مخاطب و اجراگر در پیوندی دینامیک با یکدیگر جهانی مشترک از تجربه و آگاهی را رقم می زنند.

نمایش فیگورهای نامتعارف، بدن های مجروح، آسیب دیده و رنجور، گرایشی در هنر فیگوراتیو معاصر است که با عنوان «هنر ابجکت» و یا «هنر مطرود» شناخته می شود. این عنوان نخستین بار در دنیای هنر، در قالب نمایشگاهی از آثار فیگوراتیو هنرمندان معاصر در موزه ویتنی نیویورک مطرح شده است. هر چند که بیان مفهوم ابجکشن، طرد و آلوده انگاری که مترادف هم هستند، صرفا به هنر معاصر اختصاص نداشته و در نقاشی هایی که از قرن 16 میلادی بجامانده نیز قابل مشاهده است. اما بهره برداری از این واژه در کلام فلسفی نخستین بار به سال 1982 برمی گردد؛ زمانی که ژولیا کریستوا، فیلسوف، روانکاو و زبان شناس معاصر نخستین بار آن را در مقاله «قدرت های وحشت، مقاله ای در باب طرد» به کار می برد. هنر ابجکت و یا مطرود زاییده بحران زندگی معاصر است؛ زاییده جنگ ها، ویرانی ها، بیماری ها و قدرت هایی که انسان و سرنوشتش را هدف قرار داده است. بررسی ایده طرد در اندیشه های ژولیا کریستوا و بازتاب آن در زندگی و هنر فیگوراتیو معاصر، اصلی ترین هدف این جستجوست. به منظور دستیابی به این هدف، اطلاعات بصورت اسنادی گردآوری شده و به روش توصیفی- تحلیلی ارائه می شوند. کریستوا ریشه طرد را در دوران کودکی جستجو می کند؛ یعنی هنگامی که نطفه هر آن چیزی که در انسان، به نام هویت شناخته می شود، در سایه میل به تمایز بسته می شود؛ تمایز از چیزی که هم در مغایرت با اوست و هم بخشی از او به شمار می آید و هیچگاه یک جدایی کامل نیست. آلوده انگاری که با انزجار و خشونت همراه است، هم هویت را می سازد و هم آن را تهدید می کند.

رسیدن به تعریفی جامع از پدیده «کیچ » با توجه به زمانمند بودن این پدیده و گستردگی حوزه های مرتبط با آن (پدیده ای که گاهی بسیار خطرناک نامیده شده و پاره ای اوقات از نتایج مثبت این پدیده سخن به میان آمده است، گاهی آن را با سلیقه بد و فرهنگ توده مرتبط دانسته و گاه آن را در ارتباط با فرهنگ توده در جهت دستیابی به هویت از دست رفته آدمی در دنیای کنونی تصویر می نمایند) دشوار می باشد، ولی قدر مسلم، پیامدهای منفی «کیچ» را می توان یکی از عوامل آشفتگی بصری معماری اکنون برشمرد.در این پژوهش تلاش گردیده تا از طریق بررسی اسناد و منابع کتابخانه ای، با روش توصیفی- تحلیلی، علاوه بر بررسی این پدیده از منظر زیبایی شناسی، با هدف دستیابی به شاخص هایی برای تشخیص «معماری کیچ» در بستر معماری معاصر ایران، هتل داریوش کیش به عنوان «معماری کیچ» معرفی شود. همچنین منتج از آراء برخی محققان حوزه پدیدارشناسی، از دست رفتن حس تعلق به مکان نیز به عنوان یکی از عارضه های «معماری کیچ»، تدوین و تدقیق می گردد.

در سرآغاز ورود دانش فلسفه به قلمرو اندیشه مسلمانان، چیستی و چگونگی شعر از جمله دغدغه های فیلسوفان مسلمان به شمار می آمد؛ چه، علی رغم باور ارسطو، آنان فن شعر را جزو منطق قلمداد می کردند. پس تلاش شان بر آن بود که بتوانند همتراز با دیگر کتاب های معلم اول از این کتاب نیز غفلت نورزند و در شرح و بسط شان بر این کتاب، به مراد ارسطو دست یابند. فارابی از جمله فیلسوفانی است که با این دغدغه به سراغ فن شعر ارسطو رفته است. او افزون به آنکه فن شعر را شرح و بسط می دهد، در کتاب های دیگرش جایگاه این فن و صاحبان آن را هم معین می کند. نگاه فارابی به فن شعر، عناصر تشکیل دهنده و بایسته های آن از این نگره، موضوعی است که کمتر در معرض بررسی و پژوهش قرار می گیرد. این جستار بر آن است نشان دهد وی درباره شعر چگونه می اندیشیده، چه تعریفی از شعر و اجزای آن به ویژه محاکات دارد، انواع شعر را چگونه می فهمد و فهم او به چه میزان به ارسطو نزدیک می شود. در نهایت بر پایه تحلیل باور معلم ثانی درباره شعر، روشن می شود وی دو نوع دیدگاه در این باره دارد: 1. منطقی؛ 2. فرهنگی. از دیدگاه نخست، شعر به دلیل به کارگیری مخیلات، فاقد ارزش معرفتی بوده، در پایین ترین رتبه قرار می گیرد، اما از دیدگاه فرهنگی، در مرتبه دوم شهر و پس از فلسفه قرار می گیرد تا در مسیر آموزش اهل مدینه ایفای نقش کند.

ما جهان و اشیاء را زیبا می یابیم؛ اما سوالاتی بی درنگ ذهنمان را می خلد: «چرا جهان به جای اینکه زیبا نباشد، زیباست؟» و «چرا انسان ها به وجود زیبایی معتقدند؟». این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با تاکید بر هستی شناسی صدرایی، زیبایی را مساوق وجود و امری مشکک معرفی می کند و همچنین آن را دارای مظاهر و ذاتی کل هستی می شمرد. فاعل زیبایی جهان همان واجب الجمال یا حقیقت عینی زیبایی است. از آنجا که خارج از حقیقت وجود هم چیزی نیست، علت غایی نیز هموست. لذا جهان به عنوان معلول زیبایی مطلق و یا تجلی آن، زیبا می باشد. در پاسخ سوال دوم می توان گفت که انسان ها از طریق شناخت زیبایی مطلق به عنوان علت یا مُظهرِ و همچنین از راه تاثیرپذیری از امور زیبا به وجود زیبایی معتقد می شوند.

در اندیشه موسوم به سنت گرا- بر مدار قرائتی که دکتر نصر ارائه کرده است- تفکیک میان سه نوع هنر ضروری است. بر اساس این نگاه:الف) هنر مقدس دارای منشأ وحیانی بوده و از جانب خداوند و به واسطه فرشتگان، قدیسان و پیشوایان مذهبی شناخته شده بر انسان نازل شده تا نشانه ای بر امر قدسی، که همان ملکوت الهی است، باشد.ب) در هنر سنتی، نشانه هایی از مضامین، تعالیم و روح امر قدسی وجود دارد؛ اما این هنر مستقیما از سوی خدا یا به واسطه ملائکه و قدیسان عرضه نشده و در پیدایش آن، خلاقیت انسان عاملیت داشته است. البته هنرمندان این مشرب، خود را در مسیر خواست و هدایت امر قدسی قرار داده و در عالم سنتی زیسته اند.ج) هنر دینی، در معنای مصطلح فرهنگ معاصر، صرفا به یکی از موضوعات مورد توجه دین پرداخته و آن را با صورتی که با مبانی سنت گرایان منطبق نیست، ارائه می کند. در این مورد ممکن است آن چه به صورت عرفی و تسامحی، هنر دینی خوانده می شود، در جهت دور کردن مخاطب از حقیقت امر قدسی بوده و زدودن تعالیم سنتی را در پی داشته باشد.حال پرسش مطرح در مقاله حاضر این است که هنر مطرح در فتوت نامه ها، با کدام یک از موارد سه گانه فوق انطباق می یابد؟از نگاه نگارنده، فتوت نامه ها در طرح هنر قدسی کامیاب نبوده اند و به شرحی که خواهد آمد، در میانه هنر سنتی و هنر دینی گام برداشته اند.