جغرافیا و پایداری محیط
سال:1403 | دوره:14 | شماره:3 |تعداد مقالات:7

جهت حفظ منابع طبیعی، تحقق رشد اقتصادی و دست‎یابی به اهداف توسعه پایدار، تحقق رقابت پذیری پایدار مهم‎ترین ابزار است. مکان‎ها باید توانایی رقابت در بازار را داشته باشند، به نوآوری و تطبیق با تحولات پرداخته و رشد و توسعه پایدار را تجربه کنند. با داشتن رقابت پذیری پایدار، مکان‎ ها می توانند بقای خود در مقابل رقبا تضمین کرده و تأثیرگذاری قابل توجهی در اقتصاد و جامعه داشته باشند. جهت تحقق اهداف ذکر شده، شناخت عوامل مؤثر بر رقابت‎پذیری پایدار امری ضروری است. در همین راستا در تحقیق حاضر ابتدا به رتبه‎بندی شاخص‎های رقابت‎پذیری پایدار بین شهرستان‎های استان زنجان پرداخته شده و سپس عوامل مؤثر بر رقابت‎پذیری پایدار با استفاده از رویکرد آینده پژوهی و نرم افزار میک مک شناسایی شده است. نوع تحقیق کاربردی و از نظر ماهیت توصیفی - تحلیلی می‎باشد. جامعه آماری تحقیق 8 شهرستان استان زنجان طبق تقسیمات سیاسی سال 1400 می‎باشد. جهت گردآوری اطلاعات از دو روش کتابخانه ای (به تشریح مبانی نظری، پیشینه موضوع و گردآوری ابعاد و شاخص‎های موجود در زمینه شاخص‎های رقابت‎پذیری) و پیمایش (پرسش‎نامه) استفاده شده است. در روش پیمایشی، با استفاده از نظرسنجی از 17 کارشناس حوزۀ جغرافیا و اقتصاد و مدیریت نمره‎دهی به پیش‎ران‎ها انجام شد. معیارهای مورداستفاده جهت سنجش رقابت‎پذیری پایدار شهرستان‎های استان زنجان از سالنامه آماری 1400 استان زنجان می‎باشد. تحلیل نتایج اثرهای مستقیم عوامل پنج گانه نشان می‎دهد، بیشترین میزان تأثیرگذاری مربوط به عامل حکمرانی با خالص تأثیرگذاری 15 و عامل سرمایه طبیعی با خالص تأثیرگذاری 5 و کمترین میزان تأثیرگذاری نیز مربوط به عامل زیرساخت با خالص تأثیرگذاری 1- می‎باشد.

پهنه‎بندی مناطق تحت حفاظت با کاهش تعارض میان حفاظت و استفاده‎های مردمی، بر پایداری این مناطق می‎افزاید. در اجرای مدل اندوختگاه‎ زیست‎کره، به عنوان اهرم کلیدی ترویج توسعه پایدار، پهنه گذار مورد بی‎توجهی قرار گرفته است، هدف این پژوهش، پهنه‎بندی دهستان دنا بر اساس تحلیل فضایی تغییرات انسجام ساختاری سیمای سرزمین و مردم‎نگاری ارزش‎های مکان از دیدگاه جوامع محلی است. به همین منظور، انطباق با زیستگاه، انطباق با ارزش حفاظتی، فاصله از پهنه استفاده مردمی و تغییرات انسجام ساختاری سیمای سرزمین، نقشه‎سازی، طبقه‎بندی و روی‎هم‎گذاری شده ‎است. با مقایسه واحدهای به دست آمده با مدل حرفی منطقی، تخصیص پهنه‎ها صورت گرفته است. بر اساس یافته‎ها، طی حدود سی سال، تغییرات فضایی انسجام ساختاری سیمای سرزمین قابل توجه بوده است. در ارتفاع‎های بالاتر، ساختار سیمای سرزمین، نسبتاً بدون تغییر باقی مانده است، اما در ارتفاع‎های پایین و میانی، روند تخریبی داشته است. بیشترین کاهش انسجام ساختاری در اطراف سکونتگاه‎ها، رودخانه‎ها و بزرگراه رخ داده است. مناطق با ارزش حفاظتی، به پهنه هسته تخصیص داده شده است. در پهنه سپر، حفظ ارتباط میان لکه‎ای اصیل بزرگ درون هسته و لکه‎های پیرامون موردنظر است. استفاده‎های مردمی، خارج از هسته حفاظتی و تا جای ممکن خارج از پهنه سپر در نظر گرفته شده است. مناطق وسیعی از دهستان دنا به عنوان پهنه استفاده‎های مردمی شناسایی شده که انطباق‎ بالایی با پهنه گذار دارد. در این پهنه، آموزش و توانمندسازی جوامع محلی باتکیه بر معیشت‎های جایگزین و سپردن بخشی از نظارت بر حفاظت به آن‎ها لازم است. بر اساس مقایسه دو پهنه‎بندی قدیمی و پیشنهادی، رویکرد جدید در کنار تخصیص مناطقی وسیع‎تر به حفاظت، با تخصیص پهنه استفاده‎های مردمی، بستر ایجاد یک منطقه حفاظت شده مردمی بومی است.

ویژگی های خشکسالی به عنوان یکی از رویدادهای محیط‎زیستی می‎تواند بر تغییرات اقلیمی در آینده تأثیر گذارد. هدف از این مطالعه، بررسی آثار خشکسالی هواشناسی بر پویایی پوشش گیاهی در بازه زمانی 1379 تا 1399 در استان گلستان در شمال ایران، برپایه استفاده از تصاویر ماهواره‎ای سنجش ازدور است. ابتدا، با استفاده از نرم‎افزار MATLAB، شاخص بارش- تبخیر و تعرق استانداردشده (SPEI) در مقیاس‎های زمانی 3، 6، 9 و 12 ماهه برای استان گلستان با دوره آماری 20 سال محاسبه و در نرم‎افزار ArcGIS با روش درون‎یابی IDW (وزن دهی معکوس فاصله) پهنه‎بندی شد. در مرحله بعد، بیشینه مقدار شاخص گیاهی تقویت شده (EVI) در ماه از محصول MODI3Q1 طیف‎سنج MODIS به دست آمد. همچنین، با استفاده از نرم‎افزار TerrSet، همبستگی و شیب خط تغییرات شاخص EVI بر اساس تغییرات شاخص SPEI محاسبه شد. در این تحقیق، نتایج تحلیل همبستگی نشان داد که در 19/54 درصد از مساحت استان گلستان تغییرات 6ماهه SPEI بیشترین همبستگی را با شاخص EVI نسبت به SPEI در سایر دوره‎ها دارد. درنتیجه، بیشترین تأثیر خشکسالی بر پوشش‎گیاهی در اکثر نقاط منطقه موردمطالعه مربوط به SPEI  6ماهه در اردیبهشت است. نتایج حساسیت پوشش‎گیاهی به خشکسالی هواشناسی نشان داد که در جنوب استان گلستان که پوشیده از شرایط جنگلی انبوه است و دامنه‎های شرقی البرز را در برمی گیرد و به صورت نواری از غرب به شرق استان گسترش یافته است، به دلیل شرایط آب‎وهوایی مناسب و رطوبت نسبی هوا حساسیت نسبتاً کمی به پدیده خشکسالی دارد. نتایج تحقیق می‎تواند در برنامه‎ریزی بلندمدت برای مدیریت پایدار منابع طبیعی مورداستفاده قرار گیرد.

سرزمین مهم‎ترین رکن ساختاری حکومت و کشور است و پایداری و صیانت از آن مهم‎ترین شرط لازم برای توسعه و بقا است. کشور ایران در دهه‎های اخیر از نظر منابع زیستی و محیطی دچار آسیب و خطرات جدی شده است که ریشه‎های آن را باید در راهبردهای کلان و رویکرد حکمرانی سرزمینی جمهوری اسلامی جستجو کرد. پیروزی انقلاب اسلامی موجب دگرگونی عمیق در اندیشه سیاسی و نظام حکمرانی سرزمینی در ایران شد. در این میان، گفتمان و سیاست خودکفایی به بخشی از اصول نظام حکمرانی ایران تبدیل شد. هدف این پژوهش، بررسی و ارزیابی سیاست و راهبرد خودکفایی و تأثیرگذاری آن بر کیفیت حکمرانی سرزمینی و وضعیت پایداری محیطی در ایران است. در دوره انقلاب اسلامی، حکمرانی سرزمینی بر اساس راهبرد خودکفایی و باهدف مقاوم سازی اقتصادی، کاهش آسیب پذیری و تأمین امنیت غذایی ایران سیاست‎گذاری و اجرا شده است. سؤال اصلی پژوهش این است که راهبرد خودکفایی چه تأثیری بر حکمرانی سرزمینی در ایران داشته است و پیامدهای محیط‎زیستی و سرزمینی آن چیست. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بررسی اسنادی انجام شده و داده‎های موردنیاز تحقیق از اسناد و قوانین بالادستی ایران و به ویژه برنامه‎های پنج سال توسعه جمهوری اسلامی ایران اخذ شده است. نتایج پژوهش نشان می‎دهد که حکمرانی سرزمینی ایران متأثر از سیاست خودکفایی به عنوان راهبرد پایدار جمهوری اسلامی ایران بوده است. به گونه ای که سیاست خودکفایی، زمینه‎ساز فشار و تهدید مضاعف منابع زیستی و آبی ایران شده است و در صورت تداوم می‎تواند حیات اجتماعی و اقتصادی بسیاری از شهرها و روستاهای ایران را تهدید کند.

با گسترش ویروس کرونا به روستاها، مناطق روستایی ایران باتوجه به ویژگی‎های جمعیت شناختی (سهم بیشتری از جمعیت مسن) و ویژگی‎های جغرافیایی (فاصله بیشتر تا دسترسی به مراکز مراقبت‎های بهداشتی)، همراه با کمبود امکانات بهداشتی در واکنش به همه‎گیری کرونا بیشتر درگیر این ویروس شدند و زندگی جوامع روستایی را مختل کرد. از طرفی حکمروایی روستایی همانا به اجرا در آوردن تصمیمات و سیاست‎های توسعه روستایی، هم سو با منافع مردم روستایی می‎باشد که درعین حال با منافع ملی، منطقه‎ای و محلی نیز سازگار است، و به عنوان عنصر کلیدی برای موفقیت جوامع روستایی و مقابله با مخاطرات روستایی شناخته شده است. ازاین رو، یکی از مهم‎ترین مخاطرات در سال‎های اخیر که روستاییان با آن مواجه بودند، همه‎گیری بیماری‎ واگیردار (کووید 19)، بود. در این راستا، پژوهش حاضر باهدف بررسی اثرات حکمروایی خوب بر کاهش آسیب‎پذیری شیوع کرونا در روستاهای مرزی سیستان انجام شده است و ازاین رو، از لحاظ هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی – تحلیلی و بر اساس روش کمی است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‎ای و پرسش نامه ای بوده، و به منظور تجزیه وتحلیل اطلاعات از تحلیل‎های عاملی درجه دوم و آزمون T استفاده شد و برای تعیین حجم نمونه روستاییان از فرمول کوکران استفاده شد که در نهایت تعداد 363 خانوار تعیین شدند. نتایج تحقیق نشان داد، شاخص‎های پاسخگویی، اجماع و شفافیت دارای تأثیر معنی‎دار بر کاهش آسیب‎پذیری شیوع کووید 19 بر روستاهای مرزی سیستان داشتند که به ترتیب مؤلفه های پاسخگویی با ضریب بتا 39/0 در سطح معناداری 001/0، مؤلفه اجماع با مقدار بتای 36/0، شفافیت با ضریب بتای 30/0، در سطح معنی‎داری کمتر از 05/0، دارای تأثیرات مستقیم و معنی‎دار بر کاهش آسیب‎پذیری کووید 19 بر روستاهای مرزی سیستان داشتند.

تغییرات‎اقلیمی، به طور گسترده به عنوان یکی از مهم ترین تهدیدات جهانی در دهه های اخیر شناخته می شود که به طور قابل توجهی بر تنوع زیستی و اکوسیستم های طبیعی در سراسر سیاره تأثیر گذاشته است. استفاده از ابزارهای پیش بینی مناسب می تواند به مدیران حفاظت در تلاش هایشان برای حفاظت و حفظ تنوع زیستی کمک زیادی کند. در مطالعه حاضر، اثرات تغییراقلیم بر گسترش و نحوه پراکنش گونه سس ماهی لب پهن (Luciobarbus barbulus, Heckel, 1847) با استفاده از یک مدل تلفیقی توسط بسته Biomod2 با شش الگوریتم مختلف برای زمان حال و همچنین تحت دو سری زمانی 2070 و2090 با دو مدل خوش بینانه (SSP1-2.6) و بدبینانه (SSP5-8.5) برای زمان آینده انجام گردید. در مجموع از هشت متغیر اقلیمی، متغیر توپوگرافی و متغییر انسانی برای ساخت مدل استفاده شد. با توجه به نتایج به‎دست آمده، عملکرد پیش بینی مدل بر اساس دو پارامتر AUC و TSS از محدوده خیلی خوب تا عالی87/0≤ بود. همچنین طبق پیش بینی مدل، مهم‎ترین عوامل تاثیر گذار بر پراکنش گونه سس ماهی لب پهن، متغیرهای درجه حرارت سالیانه (Bio 1)، مجموع بارندگی سالانه (Bio 12) و میانگین گرم‎ترین فصل سال (Bio 10) بودند. به طور نگران کننده ای، این مدل ها، کاهش در محدوده پراکنش گونه ها را در هر دو سناریو خوش‎بینانه و بدبینانه برای سال های 2070 و 2090 پیش بینی می‎کنند. در نتیجه، برای مدیران و تصمیم گیرندگان در زمینه حفاظت از تنوع زیستی ضروری است که تأثیرات ناشی از تنوع زیستی را شناسایی و رسیدگی کنند. شناسایی تغییرات اقلیمی و اجرای اقدامات موثر برای حفاظت از این گونه ارزشمند برای تضمین بقای آن در محیطی که به سرعت در حال تغییر است ضروری خواهد بود.

نخاله‎های ساختمانی نوع خاصی از زباله‎های جامد ناشی از انواع فعالیت‎های ساخت وساز، حفاری زمین و فعالیت‎های مرتبط با تخریب و نوسازی زیرساخت‎ها است که در حال حاضر به عنوان یک بحران جهانی در حال ظهور قلمداد می‎شود. پژوهش حاضر باهدف ارزیابی روند تغییرات سطح زیرپوشش نخاله‎های ساختمانی برای حدود دو دهه اخیر (2022-2002) در پیرامون شهر یزد با استفاده از تصاویر ماهواره‎ای (لندست) و گوگل ارث انجام شده است. برای این منظور، تصاویر ماهواره‎ای برای 6 بازه زمانی 4 ساله شامل سال‎های 2002، 2006، 2010، 2014، 2018 و 2022 مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که در همه محدوده‎های بیابانی چهار سوی شهر از قبیل جاده یزد-مهریز، جاده یزد-تفت، محدوده گود محمودی، محدوده روستای شحنه، محدوده کویر یزد، محدوده خلدبرین، محدوده پارک کوهستان و محدوده ترمینال یزد نخاله‎ها ریخته شده است. اگر چه در یک دهه اخیر محدوده‎هایی چون خلدبرین، شحنه، گود محمودی و محدوده پارک کوهستان به عنوان مکان‎های مجاز نقشی تعیین‎کننده در کنترل افزایش سطح زیر پوشش این گونه از پسماندهای ساختمانی داشته است، اما بر اساس نتایج حاصله، سطح زیر پوشش نخاله‎ها در 20 سال اخیر در همه محدوده‎های ذکر شده بین 4 تا 7 برابر افزایش پیدا کرده که گسترده‎ترین آنها سایت محدوده روستای شحنه است که از حدود 400 هزار متر مربع در سال 2002 به بیش از 1.2 کیلومتر مربع در سال 2022 رسیده است. دفع غیر اصولی این پسماندها چشم‎انداز زشتی را به حاشیه شهر بخشیده و ریسک مخاطراتی چون سیل، گردوغبار، افزایش آلودگی هوا، افزایش آلودگی آب‎ها، آلودگی و تخریب خاک و موارد دیگری از این دست را افزایش داده و نیازمند روش مدیریت جدید از جمله بازیافت، استفاده در زیرساخت‎ها و... است. شناخت محدوده‎های دفع نخاله‎ها، سطح زیرپوشش و روند تغییرات محیطی متاثر از آنها از اقدامات بنیادین مدیریت آنها است.