سیاست دفاعی
سال:1395 | دوره:24 | شماره:2 (پیاپی 94) |تعداد مقالات:7

جمهوری اسلامی ایران برای دستیابی به اهداف ترسیم شده در اسناد فرادستی خود، نیازمند توانمندی در حوزه سیاست خارجی می باشد.در این مسیر، رسیدن ایران به جایگاه برتر منطقه ای و قدرت اول جهان اسلام به عنوان یکی از اهداف ترسیم شده در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران، نیازمند توانایی در قدرت نرم افزاری است. به همین دلیل، مقاله حاضر سعی دارد به بررسی منابع قدرت نرم ایران در حوزه سیاست خارجی بپردازد و به طور موردی، سند چشم انداز 1404 را به عنوان یکی از اسناد فرادستی جمهوری اسلامی ایران مورد مداقه قرار دهد. سوال اصلی عبارت است از «مولفه های سیاست خارجی موثر بر ارتقای قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در سند چشم انداز بیست ساله کدامند؟» برای تجزیه و تحلیل سند چشم انداز بیست ساله از روش تحلیل محتوای کیفی و مطالعات کتابخانه ای استفاده می شود. فرضیه اصلی مقاله به این قرار است که «مولفه های مرتبط با سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در سند چشم انداز بیست ساله، ارتباط وثیق و عمیقی با افزایش قدرت نرم جامعه ایرانی در افق ترسیم شده دارند و مولفه های الهام بخشی و حضور فعال و موثر در جهان اسلام، تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل، تاثیرگذاری بر همگرایی منطقه ای و جهان اسلام، و رعایت اصول عزت و مصلحت در حوزه سیاست خارجی می توانند قدرت نرم ایران را از طریق افزایش میزان مشروعیت نظام سیاسی در عرصه بین الملل، حفظ پرستیژ بین المللی، مدیریت و جهت دهی به افکار عمومی ارتقا بخشند و جامعه ایرانی را در مسیر تحقق تحقق آرمان ها و اصول مندرج در چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران کمک نماید.»

مجموعه های امنیتی یکی از مفاهیم نوین در مطالعات امنیتی محسوب می شود که هدف از آن بررسی معمای امنیت در درون مجموعه امنیتی است. در این راستا، به منظور بررسی امنیت ملی و منطقه ای می بایست به بررسی ساخت مجموعه امنیتی و ویژگی های آن پرداخت. پس از بررسی، بر اساس این که ساخت درونی مجموعه امنیتی، تهدیدات یا منافع مشترک را تقویت کنند، سازه های امنیتی فردگرایانه یا جمع گرایانه شکل می گیرد.بنابراین، مقاله ی حاضر در صدد است که به بررسی ساخت مجموعه های امنیتی بر امنیت منطقه ای بپردازد. مطالعه موردی خلیج فارس به همین علت، امنیت ملی کشورهای منطقه به خصوص کشورهای مستقل با تهدیدات جدی و پیچیده شدن روزافزون معمای امنیت روبرو هستند. به همین دلیل، سوال پژوهش بر محوریت این موضوع شکل می گیرد که مجموعه های امنیتی با چه الگوهایی از امنیت روبرو بوده و این الگوها چه پیامدهای امنیتی را در پی دارند؟ این موضوع در مورد مجموعه امنیتی خلیج فارس چه دلالت هایی را در پی دارد؟ در پاسخ می توان مطرح کرد که الگوی امنیتی حاکم در مجموعه ی امنیتی خلیج فارس الگوی امنیتی فردگرایانه از نوع بازدارندگی یک جانبه و موازنه قوا می باشد. در مجموع، هدف این پژوهش بررسی الگوی امنیتی موجود در خلیج فارس و پیامدهای امنیتی حاصل از آن را در جهت تدوین سیاست خارجی کشورهای منطقه به خصوص جمهوری اسلامی ایران است. بدین ترتیب، روش مقاله به منظور بررسی فرضیه های مربوطه توصیفی-تجربی می باشد و پژوهش از نوع مطالعه موردی است.

امنیت و دفاع از جمله موضوعات پر اهمیتی به شمار می روند که جایگاه خاصی در مطالعات سیاسی و اجتماعی دارند، از جمله اندیشمندان برجسته ای که در این زمینه به اظهارنظر پرداخته و طی مباحث فلسفی، کلامی و فقهی به تبیین مفهوم، جایگاه و کارکرد دو موضوع امنیت و دفاع مبادرت نموده است، امام خمینی (ره) می باشد.غالب آرا و دیدگاه های امام خمینی (ره) در این زمینه را می توان عمدتا در مباحث فقه سیاسی ایشان ملاحظه نمود. از نظر امام خمینی (ره)، امنیت در حوزه فردی، مستقیما با امنیت در حوزه اجتماعی گره می خورد و مکمل یکدیگر محسوب می گردد.به عبارتی، امنیت فردی که تابع احساسات افراد می باشد، در شکل جمعی معادل امنیت اجتماعی است. البته به نظر می رسد استمرار زندگی عمومی همان بقای حیات اجتماعی و عمومی بوده و امنیت افراد با امنیت جامعه به هم پیوسته است. زمانی که امنیت چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی با تهدید و خطرات گوناگون مواجه می شود، بحث دفاع پیش می آید.در مقاله حاضر تلاش شده تا موضوع امنیت و دفاع در رابطه با حفظ کیان جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی (ره)، با روش توصیفی- تحلیل محتوا و از نوع تحقیقات بنیادی است که مورد بحث و بررسی قرار گیرد. اطلاعات مربوط از روش کتابخانه ای و رایانه ای گردآوری شده است. و در مرحله بعد، با اتکا به داده های مزبور، به تحلیل آرا و دیدگاه های امام خمینی (ره) در زمینه امنیت و دفاع پرداخته شده است. از سخنان امام خمینی (ره) می توان چنین دریافت که دفاع سازوکاری فلسفی و واقع گرایانه به حساب می آید و به معنای دفع دشمن و تدارک بازدارندگی موثر بوده و قاعده ای مبنایی و حیاتی است. بنابراین، تفکر در مبانی اندیشه دفاعی اسلام از مقدمات اولیه تنظیم امور دفاعی جامعه اسلامی و ایجاد امنیت به شمار می رود و در مراحل بعد، نحوه یافتن راهکارهای مطلوب در موضوع دفاع حائز اهمیت می شود.

ترکیه کشوری با اهمیت ژئوژلیتیک و ژئواستراتژیک است که تا پیش از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه توجه چندانی به غرب آسیا (خاورمیانه) نداشت، اما با به قدرت رسیدن این حزب و در راستای دکترین عمق راهبردی و سیاست تنش صفر با همسایگان نقش فعالی را در منطقه ایفا نمود. علی رغم تلاش برای به صفر رساندن مشکلات با همسایگان، پس از شروع بحران در سوریه، ترکیه موضعی پیچیده از میانجی گری تا حمایت از مخالفان و تلاش برای سقوط بشار اسد را اتخاذ نمود.این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی در پی رفتارشناسی ترکیه در قبال بحران سوریه در پرتو دکترین عمق راهبردی است. یافته های این پژوهش سه نوع رفتار میانجی گری، تلاش برای ایجاد کمربند اخوانی و قرار گرفتن در پازل غرب برای مهار ایران و محور مقاومت را در رفتار ترکیه برای افزایش عمق راهبردی خود تبیین می کند.

امروزه جهانی شدن همگام با ایجاد تحول در سایر حوزه های حیات بشری، باعث تغییر در ماهیت و اشکال قدرت و افزایش تاثیر قدرت نرم بر روند سیاست خارجی کشورها شده است، به نحوی که قدرت نرم افزاری ضمن برخورداری از هزینه و خطرپذیری کم تر نسبت به قدرت سخت افزاری، زمینه را برای ظهور و قدرت سازی بازیگران متوسط و منطقه ای در عرصه روابط بین الملل فراهم آورده است.در این راستا، شکاف عمیق موجود بین پتانسیل های بسیار و دستاوردهای اندک جمهوری اسلامی ایران در حوزه قدرت نرم به دلیل فقدان الگوی بومی کاربست این مفهوم در سیاست خارجی کشور از یک سو، و ضرورت مضاعف الگومندی سیاست خارجی و هم چنین مقابله با برداشت توصیفی و هژمونیک از قدرت نرم در مفهوم غربی آن از سوی دیگر، باعث شده است تا نگارنده در این مقاله تلاش نماید تا از رهگذر ارائه یک «الگوی بومی منبع محور»از قدرت نرم و «کاربست آن در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، ضمن شکستن انحصار الگوی فعلی، زمینه بهره مندی کشور از کارویژه های نرم افزاری قدرت را در حد توان فراهم آورد.

تحولات غرب آسیا (خاورمیانه) سبب درگیر شدن بازیگران متنوع و متفاوت دولتی و غیردولتی شده است. این بازیگران، با اهداف، مواضع، ایدئولوژی و رفتار متفاوت و حتی متضاد سبب تداوم بحران در منطقه شده اند. بازیگران غیردولتی از گروه های اسلام گرا تا جریانات تروریستی- تکفیری از یک سو و کنشگران دولتی منطقه ای و فرامنطقه ای از سوی دیگر، در تلاش اند کشاکش قدرت را به سود خود به پایان رسانند. در این بین، آنچه ذهن تحلیل گر سیاسی را به خود مشغول می کند، این موضوع است که با توجه به منافع و خواست های متباین کنشگران، چه چشم اندازی برای صلح و ثبات منطقه ای وجود دارد؟ در این روند، شناخت اهداف و کنشگری بازیگران مختلف به عنوان متغیر اصلی تاثیرگذار بر بی ثباتی های جاری منطقه و تحلیل چشم انداز ثبات و صلح در غرب آسیا به منزله متغیر وابسته اهمیت دارد.این مقاله با استفاده از نظریه جنگ و صلح منطقه ای استدلال می کند که گرچه قدرت های بزرگ فرامنطقه ای، نقش و اثرگذاری قابل توجهی در مناطق بحرانی غرب آسیا دارند، ولی ریشه ها و بسترهای خشونت و تنش، در اصل منطقه ای هستند، بنابراین، ، جلوگیری از جنگ گرم و حاکم ساختن صلح گرم در غرب آسیا، به صرف فعالیت و اراده بازیگران فرامنطقه ای میسر نیست و نقش بازیگران فرامنطقه ای حداکثر در قالب ایجاد جنگ سرد و یا صلح سرد تاثیرگذار است. علاوه بر این، با توجه به کشمکش های موجود بین قدرت های منطقه ای، تبدیل جنگ سرد منطقه ای به صلح سرد نیز با دشواری روبروست.

در چند دهه ی اخیر، به موازات پیشرفت علوم و فناوری های مدرن و نقش آن در شتاب بخشیدن به توسعه صنعتی و اقتصادی، با نگرش یک جانبه به نفع بهره برداری هرچه بیش تر از منابع طبیعی و ترجیح منافع اقتصادی بیش تر در کوتاه مدت، نشانه ها و پیامد های ناپایداری محیط زیست، بیش از هر زمان دیگری از تاریخ حضور بشر در کره زمین، در همه مقیاس های جهانی، منطقه ای و محلی، بروز و ظهور یافته است. بحران های پیچیده محیط زیستی و بروز انواع بلایای طبیعی و از جمله تغییرات شدید در اقلیم و آب و هوای جهانی، تخریب و نابودی جنگل ها و انقراض گونه های زیستی، کاهش شدید منابع تجدیدناپذیر به واسطه بهره برداری بی رویه و محدودیت توان جذب زمین در مقابل انبوهی از پسماندها و ضایعاتی که همه روزه در اثر مصرف ناپایدار منابع و کالاها به وجود می آیند، همه و همه تنها بخشی از نشانه ها و هشدارها در مقابل هجمه نامعقول و دخالت های نابجای انسان قرن بیست و یکم در نظام خودگردان طبیعت است.بدین ترتیب، این مقاله ضمن بررسی بیانات مقام معظم رهبری به صورت تحلیل محتوا، مهم ترین ابعاد، مولفه ها و شاخص ها، یک چارچوبی که بتواند امنیت محیط زیست را تدوین نماید، استخراج کرده و در انتها ضمن تهیه جدول ویژگی های امنیت محیطرزیست، الگوی آن را نیز ترسیم نموده است.