حقوق فناوری های نوین
سال:1402 | دوره:4 | شماره:7 |تعداد مقالات:12

آمیختگی زندگی با فناوری های الکترونیکی و مزایای انکارنشدنی آن به گسترش انعقاد معاملات الکترونیکی و قاعده گذاری در این زمینه منجر شده است. این رسوخ فناوری فقط منحصر در معاملات تجاری نبوده و در حوزۀ وصیت نیز اذهان را به خود مشغول ساخته است. وصیت الکترونیکی، حسب تجهیزات مورداستفاده برای انعقاد آن، به الکترونیکیِ نوشته و نانوشته (صوتی و ویدئوئی) تقسیم می شود. حال، منطقی است که این پرسش مطرح شود که آیا وصیت نیز، به منزلۀ عمل حقوقیِ مبتنی بر شکل گرایی، به صورت الکترونیکی تحقق پذیر است یا خیر؟ آیا همۀ اقسام وصیت الکترونیکی معتبرند یا باید میان وصیت الکترونیکی نوشته و نانوشته تمایز قائل شد؟ در این زمینه آرای مختلفی وجود دارد: عده ای اعتبار وصیت الکترونیکی را انکار کرده اند و برخی دیگر، انعقاد این نوع از وصیت را به علت فواید آن پذیرفته اند. این موضوع در حقوق ایران مسکوت مانده اما در حقوق آمریکا تحقیقات مفصلی دراین باره انجام شده است. وصیت الکترونیکی نوشته در برخی ایالات آمریکا پذیرفته شده است، اما وصیت الکترونیکی نانوشته همچنان به عنوان وسیلۀ انعقاد وصیت به رسمیت شناخته نشده است. به هر ترتیب، جا دارد که به شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی، با رویکردی تطبیقی و با نگاهی به قوانین و رویۀ قضایی آمریکا، و همچنین با تصویب قوانین لازم این خلأ در نظام حقوقی پر شود. این نوشتار حرکت به سوی پذیرش وصیت الکترونیکی را در حقوق ایران اجتناب ناپذیر می داند؛ ازاین روی، با تمسک به مواد قانون تجارت الکترونیکی، اعتبار انواع وصایای الکترونیکی را به رسمیت شناخته است.

نانوفناوری و سلاح‏ های ‏ساخته ‏شده در چارچوب این فناوری، ضمن درپی‏داشتن پیامدهای مثبت و منفی قابل‏ ملاحظه، مورد سوءاستفادۀ مجرمان برای اهداف ضداجتماعی و امنیتی در سطوح ملی و ‏بین ‏المللی قرار می‏گیرد. ازاین‏رو، این پژوهش با هدف امکان‏ سنجی گسترش قلمرو صلاحیت دیوان کیفری ‏بین ‏المللی و پیشگیری از اقدامات امنیتی ناشی از سلاح ‏های ‏ساخته ‏شده با فناوری نانو صورت گرفته است. این پژوهش درصدد است، ضمن شناسایی فناوری نانو و کاربرد آن در ساخت تسلیحات، قلمرو صلاحیت دیوان کیفری بین ‏المللی را در قبال آن مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد. یافته‏ های پژوهش نشان می‏ دهدکه علاوه ‏بر کنترل سلاح ‏های ‏ساخته‏شده با فناوری نانو و مقابله با آن با رویکرد انتظامی‏ امنیتی، دیوان کیفری ‏بین ‏المللی نیز می‏تواند با درج جرایم مرتبط با فناوری نانو در چارچوب و تعریف جرم تجاوز به گسترش قلمرو صلاحیت خود برای تعقیب جرم به‏ کارگیری سلاح‏ های ‏ساخته ‏شده با فناوری نانو اقدام کند. ازآنجاکه جرم مرتبط با سلاح‏ های ‏ساخته ‏شده با فناوری نانو در حال حاضر تحت صلاحیت قضایی دیوان قرار ندارد، به ‏نظر می‏ رسد وفق مادۀ 5 اساسنامه رم، جرم به‏ کارگیری سلاح‏ های ‏ساخته‏ شده با فناوری نانو را می‏توان در قالب جرم تجاوز تحت تعقیب قضایی و رسیدگی‏ های دیوان کیفری ‏بین‏ المللی قرار داد. ازاین ‏رو دیوان کیفری بین ‏المللی، با استفاده از معاهدات و مقرره ‏های موجود، این امکان را دارد تا نسبت به گسترش قلمرو صلاحیت خود دربارۀ جرم ناشی از به ‏کارگیری سلاح‏ های ‏ساخته‏ شده با فناوری نانو تسری دهد و این جرم را در چارچوب مقرره‏ های فعلی قرار دهد.

هارپ فناوری نوپدید و نوینی است که آثار سوء زیادی در جوامع بین ‏المللی دارد. با این‏که دارندگان هارپ هدف از داشتن آن را مطالعۀ یونوسفر به ‏منظور توسعۀ فناوری جدید و تسهیل ارتباطات رادیویی و نیز مقابله با تأثیرات منفی انفجارات اتمی بیان کرده ‏اند، در اصل چنین نیست و سوءاستفاده‏ ها و انحرافاتی در آن مشاهده ‏شده و آن را تبدیل به فناوری علیه بشریت کرده است. هدف از نگارش این مقاله بررسی سوء‏استفاده‏ های فناوری نوین هارپ و چگونگی نقض حقوق بنیادین بشر توسط آن است. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و گردآوری اطلاعات به‏ صورت فیش ‏برداری بوده است. چگونگی انجام پژوهش کیفی است و یافته ‏های پژوهش حاکی از این است که فناوری نوین هارپ، به‏ عنوان فناوری مخرب، باعث نقض حقوق بنیادین بشری ازجمله حق حیات، حق سلامت و حق بر محیط زیست می‏ شود.

دیوان ‏های داوری بین‏ المللی، که مقر داوری آن‏ها خارج از قلمرو کشور محل استقرار ادله و در قلمرو کشور دیگری است، دیوان خارجی نامیده می‏ شوند. در مواردی، برای کشف واقع نیاز به تحصیل ادله نزد اشخاص ثالثی دارند که خارج از قلمرو کشور مقر دیوان داوری است و گاه به علت فقد صلاحیت باید از مساعدت قضایی دادگاه‏های ملی کشور محل وجود ادله استفاده کنند. در بسیاری از نظام‏ های حقوقی پیشرفته، ازجمله نظام حقوقی آمریکا، این اختیار برای دادگاه‏ ها پیش‏بینی شده است که به دیوان‏ های داوری خارجی برای تحصیل ادله، اعم از ادای شهادت و تسلیم اسناد و مدارک، مساعدت قضایی و با قبول نیابت همکاری کنند. پژوهش پیش‏رو در صدد است تا با روشی توصیفی ‏تحلیلی به این سؤالات پاسخ دهد: مساعدت قضایی دادگاه ‏های ملی در امر تحصیل ادله منحصراً به دیوان ‏های داوری خارجی و پذیرش نیابت قضایی بر مبنای کدام قواعد حقوقی امکان‏ پذیر است؟ همچنین، آیا دادگاه ‏های ملی ایران، به استناد قانون داوری تجاری بین‏ المللی، امکان مساعدت قضایی و قبول نیابت در تحصیل دلیل به دیوان ‏های خارجی را که مقر آن‏ها خارج از قلمرو سرزمینی کشور ایران است دارند؟ ازآنجاکه در بیشتر کشورها گفتمان داوری متضمن دو نظم متمایز متشکل از داوری داخلی و داوری بین‏ المللی است، در این پژوهش صرفاً به قانون داوری تجاری بین ‏المللی مصوب 1376 و قواعد داوری بین‏ المللی برخی کشورها پرداخته و از مقررات داوری داخلی به استثنای نگاهی گذرا در بخش دوم چشم‏پوشی شده است تا حوزۀ پژوهش از نظام داوری بین ‏المللی خارج نشود.

متاورس دنیای غوطه ور نیمه مجازی، نیمه واقعی، سه بعدی، مشاعی، فرامرزی و اجتناب ناپذیری است که به صورت حیرت آور و چه بسا ترسناکی بر وسعت دنیای مادی افزوده و، در آن، می توان فعالیت های گسترده ای را به کمک سرویس های واقعیت افزوده و واقعیت مجازی انجام داد. در متاورس، انسان ها بدون آن که الزاماً هویتشان برای یکدیگر و حتی دولت ها مشخص باشد، از طریق آواتارها و به لطف رمزارزها و سایر فناوری های نوین، به طیف وسیعی از نیازهای اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، عاطفی، روانی و حتی جسمی و جنسی خود پاسخ خواهند داد. متاورس فضاهای متنوعی با قوانین و مخاطبان متفاوتی را به هم پیوند می دهد که نتیجتاً جوامع سایبری نوینی هم تراز با دنیای مادی ایجاد خواهد کرد. به واسطهٔ فقدان تجربیات قبلی، هنجارهای متفاوت و ویژگی های منحصربه فرد و پویای متاورسی نحوهٔ ادارهٔ این فضا بسیار چالش برانگیزتر از دنیاهای واقعی و مجازی فعلی است. دولت های پیشروی جهان به خوبی به پتانسیل های نهفته در متاورس از کوچک ترین مسائل خانوادگی تا حاکمیت کشورها پی برده اند و به درستی خواستار تضمین امنیت و حقوق شهروندان و قدرت حاکمیتی خود در فضای متاورس هستند. بسیاری از دولت ها نیز مطالعه، سیاست گذاری و جرم انگاری پیش دستانه در موضوع متاورس را آغاز کرده اند و اقدام فوری ایران در این زمینه نیز حیاتی است. این تحقیق، ضمن تشریح چیستی متاورس، سعی کرده پاره ای از چالش های خاص حاکمیتی و حقوقی دنیای متاورس را شناسایی کند و نهایتاً به این نتیجه رسیده که، علاوه بر در نظر گرفتن سیاست ها و قوانین نوین، نیازمند تعریف جدیدی از اشخاص تحت عنوان «اشخاص مجازی» هستیم تا بتوانیم به پاره ای از چالش های نوظهور دنیای متاورس پاسخ دهیم.

مفهوم بیع حقیقت شرعیه نیست، بلکه حقیقت آن وام‏دار عرف است. نقش سیرهٔ عقلا در شکل‏گیری این مفهوم و سعه و ضیق اعتباری آن بی ‏تردید انکارناپذیر است. در فقه امامیه، دیدگاه‏ های گوناگونی درخصوص شرط عینیت مبیع وجود دارد که منحصر می‏ شود به سه نظر : 1- شرط عینیت هر دو عوض؛ 2- شرط عینیت مبیع و 3ـ عدم‏لزوم شرط عینیت در بیع. قانونگذار ایرانی، نظر به پیروی از دیدگاه دوم، دست به نگارش مادهٔ 338 قانون مدنی زده است. پرسش اصلی آن است که با چه معیاری می‏توان موضوع مادهٔ 338 قانون مدنی را تلطیف کرد و آن را مشمول داد‏ه‏ ها و اطلاعات ساخت. در این جستار، با روشی توصیفی - تحلیلی ثابت شده است که امروزه مادهٔ مذکور پشتوانهٔ تفسیری خود را از دست داده اما نسخ نشده است و مفهوم عین به‏ معنای لغوی خود یعنی خود شیء یا خود مال باید تفسیر و تعبیر شود. همچنین، فقه امامیه قابلیت آن را دارد که در این مسئله منعطف‏ تر باشد و نقش عرف عقلا همواره در کلام فقیهان به چشم می‏ خورد و می ‏تواند برداشت سوم در میان فقیهان تقویت شود. با چنین برداشتی، دیگر مبیع قرار دادن داده‏ ها و اطلاعات از حیث عینیت با مشکل روبه‏ رو نخواهد بود.

انعقاد قرارداد ثانویه با مشتری بدهکار از راهکارهایی است که در راستای کاهش حجم مطالبات غیرجاری در نظام بانکی پیش‏بینی شده است؛ اما تلقی نادرست از ماهیت این قراردادها و خلط آن با مفهوم امهال در برخی از قوانین و مقررات ثمرات حقوقی نامطلوبی را برجای گذاشته و در سالیان اخیر آرای متعددی در محاکم قضایی مبنی بر بطلان آن‏ها صادر شده است. بررسی تفاوت‏های ماهوی دو مفهوم امهال و قرارداد ثانویه نادرستی به‏ کاربردن تعبیر امهال را برای قراردادهای مزبور و لزوم اصلاح دستورالعمل‏ های مرتبط را به‏ خوبی نشان می ‏دهد. در حقیقت، راهکار قراردادهای ثانویه ایجاد شده است تا به ‏وسیلۀ آن، هم منافعی برای مؤسسات اعتباری ایجاد شود و هم  مشتری بتواند بدهی خود را با افزایشی معقول و منطقی در مدت طولانی‏تری بپردازد؛ موضوعی که به‏کلی با فلسفۀ امهال شرعی متفاوت است. امهال فرصتی است که بدون تغییر در رابطۀ حقوقی به بدهکار داده می‏شود و سودی را برای طلبکار به همراه ندارد و چه‏ بسا وی زیان‏ هایی را نیز متحمل شود. این در حالی است که در تجدید و تبدیل قرارداد، به‏منزلۀ دو مصداق بارزِ امهالِ مصطلح بانکی، اساساً رابطۀ حقوقی طرفین دگرگون می‏شود. به‏ علاوه، امهالِ مصطلح بانکی به ضرر مؤسسۀ اعتباری نیست بلکه در تمامی فروض آن به افزایش بدهی بدهکار در مدت افزایش ‏یافته منجر می‏ شود. زدودن شبهۀ قصد و تحقق ربای جاهلی از قراردادهای ثانویه، عدم لزوم اثبات اعسار و عدم تحقق خسارت مضاعف و سود مرکب در این قراردادها از ثمرات حقوقی تفکیک این دو ماهیت است.

تبلیغات بازرگانی مقوله ای مهم در دنیای پیرامون ماست و آثار بسیار عمیقی در ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی ما باقی می گذارد. تأثیر این پدیده در اقتصاد، فرهنگ، اجتماع و حتی سیاست روزبه روز بیشتر می شود و نابسامانی این حوزه بستر مناسبی را برای سوءاستفاده کنندگان فراهم خواهد آورد. موضوع تبلیغات درخصوص تولیداتی که با سلامت مصرف کننده ارتباط مستقیم دارند اهمیتی دوچندان می یابد. مهم ترین معضل در حوزۀ تبلیغات کالاها و خدمات ناظر بر سلامت در نظام حقوقی ایران تعدد و تشتت مصوباتی است که از دیرباز وجود داشته است. هرچند هر مصوبه از بعد خاصی به مسئله پرداخته است. برای مثال، رویکرد قانون طرز جلوگیری از بیماری های آمیزشی و بیماری های واگیردار، قانون مربوط به مواد روان گردان، قانون تشکیل سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی، قانون ممنوعیت تبلیغات و معرفی محصولات و خدمات غیرمجاز و آسیب رسان به سلامت با یکدیگر متفاوت است، اما بعضاً درخصوص مراجع صالح پیش بینی شده برای صدور مجوز تبلیغات و مراجع رسیدگی کننده به تخلفات، ضمانت اجرای نقض قواعد حاکم بر تبلیغات و... هم پوشانی و تناقضاتی وجود دارد. در مصوبات سال های اخیر نیز، نه تنها تلاشی برای رفع این مسئله نشده است، بلکه مواردی همچون قانون «ممنوعیت تبلیغات و معرفی محصولات و خدمات غیرمجاز و آسیب رسان به سلامت در رسانه های ارتباط جمعی داخلی و بین المللی و فضاهای مجازی»، مصوب 1397، به این ابهامات دامن زده است. در این مقاله، ضمن اشاره به دستورالعمل های اتحادیۀ اروپا پیرامون تبلیغات ناظر به سلامت، وضعیت نظام حقوقی ایران در این خصوص تبیین شده است. پژوهش پیش رو، با شیوۀ تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی، به بررسی موضوع پرداخته است.

امروزه بازی‏ های فضای مجازی کسب وکاری سودآور شناخته می ‏شود که ابعاد اقتصادی گسترده ‏ای دارد. از جمله ابعاد اقتصادی این بازی‏ ها حقوق مالکانۀ کاربران یعنی «حساب کاربری» و «امتیازات کسب شده» در بازی‏ ها است. ازآنجاکه تولیدکنندگان بازی‏ های فضای مجازی در وضعیت برتری نسبت به کاربران قرار دارند و معمولاً با درج شروطی به نفع خود در «شرایط استفاده از خدمات» مسئولیت خود را در حفظ حساب‏ ها و امتیازات کاربران و ارائۀ پشتیبانی از بازی‏ ها محدود می کنند و اختیار پایان دادن به بازی را برای خود محفوظ می ‏دارند، همواره حقوق مالکانۀ کاربران در موقعیت متزلزلی قرار می‏ گیرد. در حقوق ایران، در نبود قوانین خاص، قاعدۀ لاضرر را از دو جهت می‏ توان برای حمایت از حقوق کاربران به کار برد. از یک سو، بر اساس قاعدۀ منع سوء‏استفاده از حق، سازندگان بازی حق ندارند به قصد اضرار یا با اتخاذ تصمیمات نامتعارف در اعمال حق موجب تضییع حقوق مالکانۀ کاربران شوند. از سوی دیگر، می‏توان از قاعدۀ لاضرر لزوم جبران خسارت وارده به حقوق مالکانۀ کاربران را، که بر اساس قواعد دیگر مسئولیت مدنی قابل جبران نباشد، استنباط کرد.

اساس حیات بشری در زیست کرهٔ مسکون تعادل در چرخهٔ سه گانهٔ آب، غذا و انرژی است که، در صورت خلل در این چرخه، حیات دچار مشکل می شود. همچنین، بهره مندی و بهره برداری منصفانه از زمین و منابع طبیعی بر این مهم افزوده می شود. حال این که، براثر بهره برداری های نادرست انسانی و مصنوعی، وقایع جبران ناپذیری پدید می آیند که در ناکامی چرخهٔ حیاتی بشری تأثیر بسزایی دارند. از جملهٔ این وقایع می توان به تغییرات اقلیمی اشاره کرد که بحران های زیست محیطی نامحدودی بر جای می گذارند. این مهم مسئلهٔ حاشیه ای نیست، بلکه مسئلهٔ روز جهانی و زیست کره محسوب می شود. در این پژوهش، سعی بر آن است، با برشمردن وقایع و مصائب پیش رو، خلأهای ابزاری در حوزهٔ مسئولیت و ضرورت همکارهای بین المللی در پرتو دیپلماسی واکاوی شود. این پژوهش درپی پاسخ به این پرسش است که تحقق الگوی همگرایی اقلیمی در روابط دوسویهٔ خود با چرخهٔ سه گانه (انرژی، غذا و آب) چگونه محقق می شود؟ بر این اساس، اهمیت موضوع تغییرات اقلیمی و اثر مستقیم و غیرمستقیم آن در ابعاد حیاتی بشر ما را بر این داشت تا نگاهی به این موضوع داشته باشیم.

با تحولات چشمگیر در فناوری های فضایی، به تدریج از هوش مصنوعی به جای انسان در تصمیم گیری ها استفاده شده است. هوش مصنوعی توانایی تفکر منطقی، مدیریت اعمال خود و تصحیح تصمیم ها در صورت تغییر در شرایط خارجی را دارد. فناوری های نوین فضایی هوشمند با هدف انجام فعالیت های گوناگون فضایی نظیر پردازش داده ها و اطلاعات فضایی، حذف پسماندهای فضایی، استخراج منابع طبیعی فضا و اکتشافات بدون دخالت انسانی درحال توسعه هستند. با وجود این، تنظیم فعالیت بازیگران فضایی و به ویژه بازیگران خصوصی و نظارت بر این فعالیت ها توسط دولت ها در استفاده از این نوع فناوری ها یکی از مسائل جدید در حوزهٔ حقوق بین الملل فضایی شده است. ازآن جاکه تعهد دولت ها در چهارچوب حقوق بین الملل فضایی بر مبنای رفتار انسانی تبیین شده است، در مواجهه با نظارت بر عملکرد فناوری های فضایی هوشمند و جبران خسارت حاصل از عملکرد آن ها، این مسئله مطرح می شود که آیا مقررات بین المللی فضایی موجود درخصوص مسئولیت بین المللی دولت ها برای نظارت بر فعالیت های فضایی و جبران خسارت، که مبتنی بر رفتار انسانی است، می تواند همچنان بر استفاده از این فناوری ها نیز اعمال شود یا باید مقررات فضایی نوینی تدوین شود. با تفسیر موسع مفاد مادهٔ 6 و 7 معاهدهٔ فضای ماورای جو 1967 در باب مسئولیت دولت ها برای نظارت بر فعالیت های فضایی و همچنین مسئولیت برای جبران خسارت، می توان این مقررات را همچنان قابل اعمال دانست. با وجود این، به نظر می رسد تدوین مقررات بین المللی فضایی جدید به طور خاص می تواند گام مهمی در تعیین و تشخیص بهتر مسئولیت دولت ها برای نظارت بر استفادهٔ بازیگران فضایی از فناوری های فضایی هوشمند و جبران خسارت ناشی از آن باشد.

قرارداد مهندسی‏، ‏‏تأمین کالا و مدیریت ساخت یکی از قراردادهایی است که استفاده از آن برای تحویل پروژه در صنعت نفت و گاز کاربردی روزافزون یافته و منشأ ظهور آن معدن است. در این قرارداد‏، پیمانکار از طرف کارفرما و به‏عنوان نمایندۀ وی فرایند طراحی‏، مدیریت و نظارت بر پیمانکاران ساخت را در یک ظرفیت خدمات حرفه ‏ای، به‏ منظور اطمینان‏ بخشی از انجام پروژه، در قالب کیفیت‏ و بودجه و زمان‏بندی مشخص انجام می ‏دهد. مسئلۀ اصلی قرارداد این است که مسئولیت حرفه ‏ای پیمانکار بر اساس چه اصلی قابل اثبات است. با توجه به این‏که‏ پیمانکار خدمات حرفه‏ ای انجام می ‏دهد، مسئولیت او در انجام خدمات مهندسی، مدیریت و کنترل زمان‏بندی‏، مدیریت و کنترل هزینه‏، مدیریت تدارکات‏، و مدیریت ساخت بر اساس اصل استاندارد مراقبت به‏ کار‏گرفته ‏شده به‏ وسیلۀ شرکت ‏های مهندسی پیشرو در شرایط یکسان و حرفه ‏ای مشابه است. بر همین مبنا، در صورت رعایت‏ نشدن موارد مذکور‏، پیمانکار مسئولیت حرفه‏ ای خواهد داشت. به ‏نظر می‏رسد با عنایت به ماهیت خدمات حرفه‏ ای پیمانکار درخصوص تطابق با این اصل و در راستای مسئولیت‏ های سه‏ گانۀ پیمانکار در حقوق ایران‏، تعهد پیمانکار مهندسی‏، ‏‏تأمین کالا و مدیریت ساخت‏ تعهد به وسیله باشد.