تحقیقات جغرافیایی
سال:1379 | دوره:15 | شماره:2-1 (پیاپی 57-56) |تعداد مقالات:13

تنوع اقلیمی موجب پیدایش مراتعی با کیفیت پوشش گیاهی در مناطق مختلف کشور دیده گردیده است. بنابراین باید انتظار داشت که نظامهای بهره برداری از انواع مرتع داری تنوع باشد. مقاله حاضر این نظامها را طبقه بندی کرده و به شرح آن پرداخته است. اقوامی که در نقاط مختلف ایران به دامداری می پردازند، متناسب با نوع مرتع موجود، شیوه های گوناگونی را برای بهره برداری اتخاذ کرده اند. این شیوه ها روابط تکنیکی و انسانی را در بهره برداری از مراتع شامل می شود و در مجموع یک نظام بهره برداری را شکل می دهد. در این مقاله سعی شده است که اثرعوامل طبیعی بر نظامهای بهره برداری از مراتع ثابت شود ولی اثرعوامل دیگر از قبیل مسائل تاریخی، فرهنگی و تراکم جمعیت بی اهمیت تلقی نشده است. اگر دو قوم را در یک اقلیم یکسان یافتیم که در نظامهای بهره برداری از مرتع دچاراختلاف هستند، باید متوجه عوامل دیگر باشیم. مثلا ممکن است ساخت فرهنگی آن دو قوم متباین بوده که در برخورد با یک اقلیم مشخص واکنشهای متفاوتی داشته اند.

خاندانهایی که در شهر یزد زندگی می کنند از نظر منشا تاریخی به شش گروه تعلق دارند که عبارتند از: زردشتیان، سادات، طوایف و عشایر، طبیبان، خوانین و مهاجرین شهرهای دیگر. این شش گروه ترکیب جمعیتی شهریزد را تشکیل می دهند که بدون هیچ تمایزی در میان یکدیگر زندگی می کنند. بطوری که اختلاط مداوم این گروهها منجر به پیدایش خاندانهایی با نامهای دیگری شده است. این خاندانها را می توان براساس نام خانوادگی به 9 گروه تقسیم کرد. بسیاری از خاندانهای شهریزد منشا اهدای موقوفات، ایجاد تاسیسات عمومی، واحدهای تولیدی و ... بوده اند. بنابراین پیش از بررسی موضوعات مربوط به تاسیسات عمومی و تولیدی، موقوفات و ... لازم است که خاندانهای شهریزد را بشناسیم و درباره نام و نسب آنها تاملی داشته باشیم. دانستن اینکه چه خاندانهایی در یزد موجبات گسترش اقتصادی و تحولات فرهنگی شده و منشا ایجاد قنوات و ابواب البر و تاسیسات عمومی و بالاخره کارخانه ها و کارگاههای مهم بوده اند از وسایل ره یابی به نحوه تاثیر فرهنگی و مدنی آنهاست. در این مطالعه اجمالی اساس کار مبتنی بر اطلاعات شفاهی و افواهی و دفتر راهنمای تلفن شهری بوده است. بنده تصور می کنم که برای دیگر شهرهای ایران هم ضرورت دارد که تحلیلی در نامهای خانوادگی و تعیین تیره های خانوادگی و تبیین تیره های خاندانی انجام شود.

جامعه روستایی ایران طی چندین هزار سال مبارزه با عوامل مختلف طبیعی در تامین نیازهای خود از زمین، همواره راهکارهای مناسبی را جستجو کرده تا طی تقسیم کاری نهادینه شده قادر شود با اطمینان به اهداف خویش دست یابد و نیز می کوشیده است خمات مربوط به محیط اقتصادی و فنی خویش را، به طریقی خودجوش نماید. در این مسیر، جامعه خود را به سه بخش : 1- مقدم،(زارعین)  2- پشتیبانی، (خدمه یا خوش نشینان روستا) و 3- ستادی، (ارتباط درون با بیرون) تقسیم کرده، قرنها و نسلها، هرچند با پیشرفتی محدود، به زندگی خود ادامه داده است. با شروع اصلاحات ارضی، بخشهای آغازی و نهایی، درهم ریخت، خدمه روستا تارومار شدند، ارتباط درون و بیرون ده برهم خورد، و در نتیجه آن، زارع بدون پشتیبان مطمئن و ارتباط درست با بیرون، تنها ماند و رکود روز افزون بر نتیجه کار زراعت مستولی شد. دولتها در طی این دوران سعی کردند، ماموران خود را جانشین آن دو بخش نمایند. اما تابحال که موفق نبودند. مقاله کوشیده است تا با بررسی کم و کیف زندگی خوش نشینان (خدمه پشتیبانان محلی تولید روستایی)مشخصات جانشینان متخصص آنان را نیز بررسی نماید.

نوشته ای را که پیش روی دارید خلاصه شده بخش دوم از کتاب کبوتر خانهای فرانسه است. این کتاب حاصل مطالعات میدانی پژوهشگری است که با مشاهده مشارکتی جنبه های مختلف موضوع را مورد بررسی قرار داده است و با ذکر نمونه هایی از مشابهت ها و تفاوتها در مناطق مختلف فرانسه بر غنای اثر افزوده است. کبوترخانهای فرانسه از نظر اندازه و گنجایش دارای اشکال گوناگونی هستند که هنوز در مناطق مختلف فرانسه یافت می شوند. بزرگی و کوچکی و همچنین مصالح به کار رفته در این بناها بستگی به شرایط اجتماعی استفاده کنندگان آن داشته است؛ امری که هویت اقتصادی و فرهنگی افراد را در سطح محلی به نمایش می گذارد. افزون بر این، کبوترخانها نقش بسیار مهمی در اقتصاد کشاورزی بازی می کرده اند؛ زیرا که کشاورزان از فضله پرندگان در صیفی کاری سود می بردند و درعین حال تا قبل از رواج مصرف گوشت مرغ، در اواخر قرن نوزدهم، از گوشت کبوتر به وفور استفاده می شد. همچنین در برخی از مناطق چوپانان و کشاورزان در شرایط نامساعد جوی از کبوترخانها به عنوان پناهگاه استفاده می کردند. از آن جا که امروزه کبوترخانها در فرانسه از خاطره ها محو شده اند، مولف می کوشد تا اهمیت جنبه های گوناگون اقتصادی، معماری و اجتماعی آنها را نشان دهد. در خاتمه نیز پیشنهادهایی را به مسوولین ذیربط فرانسه جهت حفظ و احیای بازمانده های آنها مطرح می سازد. (تعداد زیادی عکس همراه اصل مقاله بوده است. به علت کیفیت بد آنها تعداد معدودی از آنها چاپ شد)

اگر چه رباط و کاروانسرا دو پدیده کاملا متفاوت بوده، اما به دلیل کاربری تقریبا یکسانی که در سده های اخیر داشته اند، امروزه تفکیک آنها از یکدیگر دشوار است. به نظر می رسد کاروانسرا که بنیادش به پیش از اسلام نسبت داده شده همواره پذیرا و اقامتگاه کاروانیان زائر و مسافر بوده اما رباط که پس از ظهور اسلام در عرصه فرهنگ معماری و اجتماعی ظاهر گردیده، به مقتضای زمان و تغییر اوضاع سیاسی، اجتماعی و اعتقادی کاربری متفاوتی داشته است. در این مقاله مروری خواهیم داشت بر سیر تحول و دگرگونی رباط از آغاز تا عصر حاضر.

احتمالا مهمترین مکانهای مذهبی مقدس برای زرتشیان ایران، پس از آتشکده ها، زیارتگاههایی است که در نزدیکی عقدا، اردکان، مهریز و شهر یزد (همگی دراستان یزد) قرار دارند. این مقاله اهمیت و ویژگیهای جغرافیایی – فرهنگی این مکانهای تاریخی و مذهبی را مورد بحث قرار می دهد. در حالی که این مکانها همه ساله به وسیله صدها نفر از زرتشیان زیارت می گردد ولی آنها را تنها به عنوان مکانهایی مقدس از دیدگاه نیایشی نمی توان تلقی نمود. اگر چه ما هنوز شواهدی مکتوب در دست نداریم که نشان دهد این مکانها در طی دوره های تاریخی با نقش خاص و یگانه ای مورد استفاده قرار می گرفته اند، اما با این وجود احتمال زیادی وجود دارد که از آنها به عنوان ایستگاها و اقامتگاههای موقتی در شرایط خاص، مثلا در حین مهاجرت زرتشیان به سمت شرق، استفاده می شده است. احتمال دارد که چنان شرایطی بارها در طول بحرانها و فشارهای سیاسی و اجتماعی اتفاق افتاده باشد. وجود لهجه های متفاوت در بین اقلیت زرتشتی یزد، اردکان و تفت می تواند شاهدی باشد بر این حالت گذرکاه بودن و نقش ایستگاهی منطقه دور افتاده و مرکزی یزد در مهاجرتهای ادواری این مردم از بخشهای مختلف ایران زمین به سمت هندوستان. ریشه پیدایش این اماکن هر چه باشد، این مکانهای مقدس در حال حاضر پایگاههایی را در دامن طبیعت جهت گردهمایی و همبستگی، زنده کردن یاد و خاطره فداکاریهای گذشتگان، شادمانی و در نهایت نیایش خداوند در پیوند با طبیعت برای این آخرین بازماندگان ایران کهن فراهم می آورد که شناخت هر چه بیشتر و نیز حفظ و نگاهداری آنها را به عنوان یک میراث فرهنگی ضروری می نماید.

در این مقاله با رهبردی تاریخی به منابع مرجع جغرافیایی پرداخته شده است و از دورترین ایام، شیوه شکل گیری چنین منابعی را پی گرفته ایم. علل توجه مسلمانان به جغرافیا و نخستین آثار تدوین یافته در این موضوع، بحث بعدی است. مشهورترین ماخذ تهیه شده، نامبرده، معرفی و توصیف می شود. آنگاه پس از تقسیم بندی، منابع مرجع جغرافیایی، به معرفی برخی منابع الکترونیکی این موضوع به زبان انگلیسی که از مهمترین مآخذ این رشته به شمار می رود می پردازیم، چه نگارنده بر این باور است که پژوهشگران جغرافیا دست کم با منابع چاپی فارسی و عربی – که در بیشتر کتابهای مرجع فارسی در دسترس شرح آنها آمده است – آشنایند. در مورد هر منبع، اطلاعات کتابشناختی، دامنه شمول، شیوه دسترس پذیری، نحوه تماس با ناشر و روش سفارش منبع، بها و دیگر داده ها و خدمات آنها ذکر می شود. پنج منبع از این گونه، به شرح آورده شده است و از جمله نمونه شناسه ها و نوع اطلاعات مندرج در هر یک نیز آمده است.

آنچه که حیات زندگی روستایی را رقم می زند فعالیت بر روی زمین کشاورزی و دامداری و احیانا فعالیتهای جنبی دیگر مانند سلف خری، خرید و فروش گبه، جاجیم، قالی و جز آن می باشد که آن هم از روستا به روستای دیگر متفاوت است. تفاوت روستای برآب با دیگر روستاهای منطقه داراب حداقل در این است که هیچیک از اهالی روستای برآب دارای زمین، آب، دام نمی باشند و فقط با مزدوری روزگار خود را سپری می کنند و به همین دلیل زندگی بسیار مشقت باری را می گذرانند، از طرفی اهالی این روستا از لحاظ نژادی و حتی فرهنگی کاملا متفاوت از اهالی سایر روستاهای داراب می باشند و مشخص است که اینان از مناطق دیگری در روزگاران گذشته باین روستا آمده و در همین جا اسکان یافته اند و با ازدواجهای درون گروهی هیبت ظاهری قومی خود را با چهره سیاه، موهای مجعد، لبان کلفت، جمجمه نسبه کوچک حفظ نموده اند.

مقاله ارتباط و تاثیر محیط زیست سیستان را در آثار باستانی آن مورد مطالعه قرار می دهد و سپس به مطابقت آثار موجود با آنچه که در کتب مذهبی ایران پیش از اسلام و نوشته های مورخان و جغرافیدانان مسلمان آمده می پردازد. در این کاربخصوص تاکیدی وجود دارد درباره تطبیق شهر زرین مورخان یونانی و یا زرنگ / زرنج دوران هخامنشی و اسلامی با آثار و باقیمانده های موجود در محوطه های نادعلی (سیستان / افغانی)، دهانه غلامان و زاهدان کهنه.

این مقاله ابتدا با مقدمه ای کوتاه به هدف خود اشاره می کند و سپس به معرفی روستا می پردازد و مطالبی را در زمینه کاشت، داشت و برداشت نحوه نگهداری انار به شیوه سنتی و انواع انارهای موجود با نامهای خاص و موارد استفاده از آن را بیان می کند. تلاش ما این بوده تا نقش انار را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، حقوقی و مذهبی آن نشان دهیم. نقشهایی که ریشه در فرهنگ روستاییان این منطقه دارد و موجب برقراری ارتباطات اجتماعی میان روستاییان و دیگر افراد می شود.

ترکیب گله را می توان در زمینه های مختلف مورد بررسی قرار داد. مثلا یک گله ممکن است بر اساس نوع دام ترکیب ویژه ای داشته باشد. این ترکیب ویژه از عوامل گوناگون طبیعی یا فرهنگی تاثیر پذیرفته است. بسیاری از عوامل موثر بر ترکیب گله را می توان شناخته و توضیح داد. در اصل مقاله تا حدودی در طبقه بندی انواع ترکیب گله و شناسایی عوامل موثر برآن کوشش شده است. همچنین نشان داده شده که چگونه عناصر متفاوت یک نظام اجتماعی در یک تقابل سیستماتیک قرار دارند. اگر برای حل مشکلات روستایی و عشایری با این فرض عمل شود میزان موفقیت تا حدود زیادی افزایش خواهد یافت.