پهنه فرهنگی طوس، مطابق با حوضه آبریز کشف رود، ناحیه ای به وسعت حدودا هفده هزار کیلومتر مربع است که در میان دو رشته کوه هزارمسجد و بینالود استان خراسان رضوی قرار دارد. وضعیت طبیعی و موقعیت سوق الجیشی ویژه، این سرزمین حاصل خیز را از کهن ترین ایام به مکانی مهم و تاثیرگذار در معادلات تاریخی، فرهنگی و سیاسی خراسان بزرگ تبدیل کرده و از این رو، همواره مورد توجه اقوام مختلف، و همچنین مطمع نظر سپاهیان کشورگشا بوده و رویدادهای فراوانی را در طول تاریخ به خود دیده است. از جمله این رویدادها، فتح مصالحه آمیز طوس بدست سپاهیان اسلام است. در این جریان، ناحیه طوس در نقش دروازه ورود اسلام و عرب به شمال شرق ایران و مناطق مجاور آن ظاهر گردید. از این جهت، می توان آن را بعنوان بخشی مهم از جغرافیای فرهنگی_ تاریخی، و جزء جدایی ناپذیر و منطقه ای شاخص در فرایند فتح خراسان بزرگ قلمداد نمود. با این فرضیه که «شهر سناباد»در آغاز اسلام، مرکز سیاسی و حاکم نشین ناحیه طوس بود، و شهرهای «نوقان»و«طابران»، بعد از ورود سپاهیان اسلام ایجاد گردیدند و جایگزین شهرها و اماکن دوران قبل شدند. حیات مدنی و اجتماعی روستاها و شهرهای دیگر طوس، نظیر شهر«رادکان» و روستای «پاژ»، از دوره ساسانی تا سده های میانی اسلامی تداوم داشته است، و ادامه حیات در اماکن و تاسیسات تدافعی، مانند «قلعه شهرخراب»و «قلعه قهقهه»، اندک زمانی پس از احداث توسط لشکریان اسلام، متوقف و متروک گردیده است.باعنایت به وجود ابهامات در نوشته های تاریخی، در مقاله حاضر تلاش شده بطور فشرده و با بهره گیری از داده های حاصل از مطالعات میدانی باستان شناسی، به پرسش های عمده تحقیق از جمله، جایگاه طوس در زمان فتح خراسان، موقعیت اماکن زیستی، وضعیت الگوهای استقراری، شکل ها و عملکرد شهرها و روستاهای ناحیه طوس از آغاز اسلام تا دوره سلجوقی، و در نهایت، نقش و سهم آن در تحولات تاریخی_ فرهنگی دوران یاد شده و بخصوص جایگاه آن در فرایند انتقال فرهنگ و تمدن عصر ساسانی به عصر اسلامی، درحد امکان پاسخ داده شود و از دیدگاه باستان شناختی، بررسی و مورد تحلیل قرار گیرد.