مطالعات جامعه شناختی
سال:1394 | دوره:22 | شماره:2 |تعداد مقالات:10

دوران نوجوانی در مقایسه با کلیت عمر آدمی دوران پرتعلیقی است و در این میان دوران بلوغ دختران از حساسیت های دامنه دارتری برخوردار است. از اواخر قرن نوزدهم، تالیفات فمنیستی و ضدفمنیستی، روانشناختی، انسان شناسی، جامعه شناسی و نظریه های فرهنگی، دختران و دخترانگی را دوره ای تاثیرگذار در تغییرات فرهنگی معرفی کرده اند. در این تحقیق هدف اصلی پی بردن به برساخت مفهوم دخترانگی در برنامه های تلویزیون است. بدین منظور سه سریال دبیرستان خضراء (دهه 1370)، دوران سرکشی (دهه 1380)، آسمان همیشه ابری نیست (دهه 1390) از سه دهه مختلف انتخاب شدند تا دریابیم چه روایتی از دخترانگی در این سریال ها برساخته می شود و در طی سه دهه اخیر چه تغییری در روایت سریال ها از دخترانگی بوجود آمده است؟ اتخاذ رویکرد بازنمایی برساختی و استفاده از روش تحلیل روایت گریماس نشان داد که با همه تفاوت های سه سریال، گفتمان و شیوه روایی هر سه متمایل به گفتمان «دختران در خطر» است. هر سه سریال با «نفی فردیت دختران» در ساخت هویت خویش، بازنمایی آن ها در دوگانه «خانه مدرسه» و پرداخت به مسائل آن ها در رویکردی «نسلی»، دختران را صرفا به گونه ای نمایش داده اند که در گفتمان «در خطر» بگنجند. بزرگترهایی مثل والدین و مسوولین امور تربیتی در گفتمان «مرام مدار» بازنمایی شده اند، همچون قهرمانانی که وظیفه ارشاد دختران را دارند. مفهوم دخترانگی بدون تغییر در سه سریال دهه های اخیر به طور سنتی به عنوان عرصه ای برای چالش، ابهام، تردید، ترس و نگرانی جامعه بزرگسال به تصویر کشیده شده و به دختران همچون ابژه های منفعل نیازمند مراقبت، توجه و کمک بزرگسالان برای گذار به بزرگسالی امن و هنجارمند نگریسته شده است.

پژوهش حاضر با هدف شناخت عوامل موثر بر تغییر دین از اسلام به مسیحیت شکل گرفت و به این پرسش ها می پردازد که چرا تغییر دین از اسلام به مسیحیت در ایران رخ می دهد و فرایند تغییر دین چگونه اتفاق می افتد. پژوهش به روش کیفی و با استفاده از تکنیک های مصاحبه عمیق و مشاهده، تغییردین را در 21 نمونه بررسی می کند. گرچه استراتژی نمونه گیری بر معیار سهولت دسترسی و دسترسی به نمونه ها به روش گلوله برفی بوده است، اما تلاش شده تا نمونه ها از تنوع کافی برخوردار باشند. چهارچوب مفهومی یا مفاهیم حساس ساز پژوهش، چون «زمینه»، «بحران»، «جستجو» و «مواجهه» همگی از نظریه لوئیس رمبو (1993) گرفته شده اند که حاصل تلفیق، اصلاح و تکمیل نظریه های تغییردینی پیش از خود است.یافته های پژوهش حاکی از آن است که وضعیت بحرانی، موتور آغاز فرایند تغییردین به شمار رفته و گروندگان را به جستجوی پاسخی برای خروج از وضعیت بحران زا سوق می دهد. «دین اجتماعی» یا درآمیختگی دین با زمینه اجتماعی زندگی گروندگان و سرایت تنش با محیط به دین، سبب می شود که دین اسلام نتواند در چنین مواقعی پاسخ گو و حمایت گر نیازهای گروندگان باشد. علاوه براین، تفاوت های ساختاری و محتوایی مسیحیت و اسلام به زعم گروندگان و پیوند این تفاوت ها با خلاءها و بحران های زندگی آنان و «اگزوتیسم» یا جذابیت امر متفاوت مسیحی، از دیگر دلایل تغییردین محسوب می شود. در نهایت با گروش به مسیحیت، موقعیت «حذف ادغامی» این افراد تشدید شده و هویتی متمایز به عنوان «دیگری مضاعف» می یابند.

فرهنگ شامل عقاید و ارزش ها و احساسات است. نظام های فرهنگی از سویی محصول اعمال و باورهای انسانی متعددی اند و از سویی دیگر، در ابعاد مختلف، اعمال و باورهای انسانی را محدود می کنند. سیاست از مهم ترین حوزه هایی است که فرهنگ نقشی تعیین کننده در آن دارد. می توان در قالب مفهوم فرهنگ سیاسی، تاثیرات دیرپای عوامل فرهنگی بر مواضع و جهت گیری های سیاسی را مورد مطالعه قرار داد. این مقاله درصدد بررسی فرهنگ سیاسی علمای سنتی دوران مشروطه به عنوان جریان سیاسی مستقل است. در مطالعات انجام پذیرفته، کم تر به طور مستقل به این جریان سیاسی پرداخته شده است و مواضع این جریان غالبا ذیل جریان طرفدار شیخ فضل الله نوری بررسی شده اند. آثار مکتوب معدودی از نویسندگان متعلق به این جریان در دست است. دو رساله مشهور متعلق به این جریان، «دلایل براهین الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات القرآن» نوشته شیخ ابوالحسن نجفی مرندی دولت آبادی و «کشف المراد من المشروطه و الاستبداد» نوشته محمدحسین بن علی اکبر تبریزی هستند. در تدوین چارچوب مفهومی این پژوهش، از الگویی ترکیبی با محوریت دیدگاه های گابریل آلموند و جی. بینگهام پاول استفاده شده است. در تکمیل این الگو از دستاوردهای صاحب نظرانی چون وربا و لوسین پای و رونالد اینگلهارت و ولزل و... نیز استفاده شده است. روش تحقیق این پژوهش تحلیل محتوای مضمونی است و در مراحل مختلف طبقه بندی مضامین، از تکنیک های کدگذاری باز و محوری استفاده شده است. بررسی آثار مذکور بر مبنای چارچوب مفهومی تدوین شده، حاکی از آن است که الگوی واحدی از فرهنگ سیاسی، در ابعاد و مولفه های مختلف، بر دو اثر حاکم است. می توان گفت مبنای ارزشی هر دو نویسنده، «اقتداری»، به لحاظ ظرفیت های فرهنگی و سیاسی، رویکرد آن ها «انحصارگرایانه»، و موضع سیاسی هر دو نویسنده نسبت به وضعیت نظام سیاسی در دوران مشروطه «اعتراضی» است.

در این مقاله یافته های دو تحقیق مشابه که در فاصله بیست سال در مورد هنرمندان نمایشنامه نویس ایرانی اجرا شد با هم مقایسه می شود تا نشان داده شود که هنرمندان نمایشنامه نویس ایرانی چه خصوصیاتی دارند و دوم این که در طول این بیست سال آیا ویژگی های آن ها تغییر کرده است یا خیر.این تحقیق در حوزه جامعه شناسی سینما، به عنوان شاخه ای از جامعه شناسی هنر، مطرح است. چهارچوب نظری تحقیق مبتنی بر نظریه جانت ولف (1376) است که تاکید آن بر ضرورت مطالعه عوامل اجتماعی و تاثیر آن بر هنرمندشدن و یا هنرمندنشدن افراد است. در هر دو تحقیق از روش پیمایش و تکنیک پرسشنامه و مصاحبه استفاده شده است.یافته ها نشان داد برخی از ویژگی های نمایشنامه نویسان، طی 20 سال چندان تغییری نکرده است. این ویژگی ها شامل محل تولد، پایگاه اقتصادی، سطح درآمد و قشر اقتصادی اجتماعی، رشته تحصیلی و نوع شغل پدران بوده است. همچنین برخی از ویژگی های نمایشنامه نویسان طی 20 سال تغییر کرده است. این تغییرات شامل افزایش نسبت زنان به مردان نویسنده، افزایش تحصیلات دانشگاهی نویسندگان، کاهش نسبت متاهل ها، کاهش دارندگان منزل مسکونی غیرشخصی، افزایش میانگین سنی و میانه سنی و ویژگی های دیگری است که در متن مقاله تشریح شده است.

شناسایی روند دگرگون شونده خانواده در ایران نه تنها به شناسایی وضعیت در حال تغییر خانواده کمک می کند، بلکه مسائل، نیازها و مشکلات کنونی و آینده را مشخص ساخته و چشم انداز روشنی از این وضعیت در اختیار سیاست گذاران اجتماعی قرار می دهد. در این مطالعه با کاربرد تکنیک تحلیل اسنادی، رویکردهای نظری درباره خانواده و نیز پژوهش های موجود مطالعه شده، ابعاد اصلی دگرگونی خانواده در ایران شناسایی و شاخص هایی برای سنجش آن پیشنهاد شده است. به لحاظ نظری و بر پایه مطالعات تجربی، دگرگونی خانواده عمدتا در دو سطح قابل طرح است، اول، وضعیت خانواده و تغییرات درونی آن از بعد ساختار و کارکرد، و دوم، وضعیت خانواده به عنوان نهادی در ارتباط با سایر نهادهای اجتماعی. به این ترتیب، شاخص ها در ابعاد ساختار و کارکرد و نیز روابط سیستمی خانواده مطرح شده اند. تحول ساختار خانواده عمدتا در گرو تغییرات در ساختار جمعیت، ازدواج و طلاق، تحرک طبقاتی، ساخت قدرت و دگرگونی جنسیتی در خانواده ملاحظه شده است. تحول کارکرد خانواده نیز با تغییر در مولفه های اقتصادی، تقسیم کار، کیفیت عاطفی و روابط خانوادگی، سلامت، خانواده گرایی، کارکردهای هنجاری و تحولات ارزشی در ارتباط است. تغییرات در روابط سیستمی خانواده نیز ناظر بر وضعیت خانواده در ارتباطات میان نهادی با نهادهای رسمی و غیررسمی است. از جمله نهادهای موردتوجه در این مقاله، نهاد آموزش، رسانه، دولت، سازمان های مردم نهاد و دولتی هستند.

مکتب نیاوران نامی است که به گروهی منسجم از اقتصاددانان ایرانی معتقد به سیاست های اقتصاد آزاد داده شده است که در دو دهه ابتدایی بعد از انقلاب با حضور در سازمان برنامه و بودجه، مسوولیت تنظیم برنامه های اول تا سوم توسعه کشور را بر عهده داشته و سیاست های تعدیل ساختاری و خصوصی سازی را برای اقتصاد ایران تجویز کرده اند، سیاست هایی که منشا بسیاری از مسائل و تحولات اجتماعی دوران بعد از انقلاب بوده است. با آغاز به کار دولت یازدهم، آنان نیز به عرصه سیاست گذاری بازگشته اند و علاوه بر مداخله در سیاست های اقتصادی روزمره دولت، تنظیم برنامه ششم توسعه کشور را بر عهده دارند. هدف از این مقاله نگاهی به تاریخچه نهادهای آموزشی ای است که به دست این گروه و در جهت تقویت گفتمان اقتصاد آزاد در فضای علمی و سیاستی ایران ایجاد شده است. بدین منظور، از اسناد مربوط به تاسیس رشته های دانشگاهی و مصاحبه های چهره های شاخص مکتب نیاوران استفاده شده است. تلاش می شود تصویری کلی از نحوه تاسیس نهادهای آموزشی مکتب نیاوران و تربیت سه نسل از متخصصان مدیریت و اقتصاد معتقد به سیاست های آزادسازی ارائه شود و با نگاهی به بهره گیری موسسان از منابع، امکانات و ارتباطات با دولتمردان برای ایجاد نهادهای مذکور از یک سو و تدوین شیوه هایی برای گزینش دانشجویان خاص از سوی دیگر، به شرایط شکل گیری این نهادها پرتوی افکند.

ریسک و کنترل آن، زمانی معنی می یابد که نیرویی جمعی آگاهانه برای کنترل آن تشکیل شود و در مورد چگونگی کنترل آن ریسک فکر کنند و چاره اندیشی کنند. دوره کودکی بنا به جایگاهی که در چرخه زندگی هر فرد دارد، ریسک های خاص خود را دارد. شناسایی، کنترل و ارائه سازوکارهای معین در باب ریسک های دوره کودکی همواره موردنظر سیاستگذاران اجتماعی بوده است. سوالات اصلی این پژوهش از این قرار هستند که از چه زمانی در ایران اتفاقات و رخدادهایی که کودکان را تهدید می کند، به عنوان ریسک شناخته شدند؟ این ریسک ها در چه قالبی قابل دسته بندی می شوند؟ تاکنون چه سیاست های اجتماعی ای برای کنترل این ریسک ها اعمال شده اند. این مقاله، با روش اسنادی و تاریخی، فرایند توجه به ریسک های کودکان در ایران را بررسی می کند. بنا به شواهد تاریخی، خاستگاه شناسایی و کنترل ریسک ها در ایران را می توان در دوره امیرکبیر یافت. به طور کلی دو دسته از ریسک ها کودکان را تهدید می کنند. ریسک های اساسی-قابلیتی و ریسک های ثانویه. ریسک های اساسی - قابلیتی به لحاظ زمانی به ریسک های ثانویه تقدم دارند. در ایران می توان دوران صدارت امیرکبیر را بزنگاه و نقطه شروع توجه به ریسک های کودکان دانست، دورانی که بلایا و رخدادها، صرفا به خداوند و زندگی الهی و دینی نسبت داده نشدند و به عنوان پدیده هایی قابل پیش بینی و پیشگیری معرفی شدند و مهم تر این که، سیاست هایی در جهت کنترل آن ها تعبیه شد. این دسته از ریسک های شناخته شده را می توان در قالب ریسک های اساسی - قابلیتی دسته بندی کرد. کنترل این ریسک ها سازوکار خاص خود را دارد. توجه به این ریسک ها و کنترل آن ها تا اوخر دوران پهلوی و سپس در بعد از انقلاب اسلامی با تغییر شکل کیفی ادامه یافت. در سال 1373 شمسی با شکل گیری انجمن حمایت از حقوق کودک و با تلاش این انجمن، دور جدیدی از توجه به ریسک های کودکان، یعنی ریسک های ثانویه مطرح شد و در سال 1381 به طور رسمی موردتوجه قرار گرفت. بحث از این دسته از ریسک ها، پیشتر در غرب مطرح شده بود و سازمان ها و انجمن هایی در آن ها فعالیت می کردند.

مقوله های «زن» و «عدالت جنسیتی» بسته به اینکه در چه حوزه گفتمانی قرار گرفته باشند، معانی و هویت های متفاوتی به خود می گیرند که هریک به نوع خاصی از گفتمان بستگی دارند که به آن معنا و هستی بخشیده است. مقاله حاضر، درصدد پاسخگویی به این پرسش است که دولت های بعد از انقلاب اساسا چه رویکردی به مقوله «عدالت جنسیتی» داشته اند؟این مطالعه، به بررسی عدالت جنسیتی در دولت های بعد از انقلاب پرداخته است که علی رغم اینکه هریک دارای گفتمانی مربوط به خود بوده اند، اما همچنان ذیل گفتمان جامع انقلاب اسلامی فعالیت نموده اند. از این طریق سعی شده است تا به بازشناسی دگرگونی رویکردهای مختلف گفتمانی در خصوص مقوله های «زن» و «عدالت جنسیتی» پرداخته شود. نگاه گفتمانی به مفاهیم، به خصوص کاربست شیوه تحلیل گفتمان «لاکلاو و موفه» که بر مبنای آن، عناصر در درون گفتمان از طریق عمل مفصل بندی حول دال مرکزی معنا می یابند، نگاهی است که می تواند این نسبت معنایی حول مفاهیم زن و عدالت جنسیتی را نشان دهد.یافته های حاصل که مربوط به تحلیل گفتمان متون لوایح پنج برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران بوده و مبین رویکرد دولت های سازندگی، اصلاحات و عدالت محور به مقوله عدالت جنسیتی هستند، حاکی از آن اند که دال شناور «عدالت اجتماعی»، ذیل گفتمان کلان انقلاب اسلامی، در قالب نشانه مرکزی «عدالت جنسیتی» مسدود و در مفصل بندی این گفتمان، حول نشانه مرکزی مذکور، نظام معنایی ای متشکل از دال های اصلی «توانمندی زنان»، «اشتغال زنان»، «حجاب و عفاف زنان» و «امنیت زنان» شکل گرفته است.

مقاله حاضر به دنبال بررسی ایدئولوژی جریان داعش و دلایل تاریخی و اجتماعی گرایش به آن است. روش تحقیق عبارت است از مطالعه اسنادی و تحلیل متن، بدین صورت که متون 11 شماره نشریه آنلاین داعش (دابق) مورد تحلیل قرار گرفت و ایدئولوژی این جریان از آن استخراج شد. سپس با استفاده از مفاهیم بنیادی و ایدئولوژی داعش و در چارچوب مبانی نظری موعودگرایی، دلایل اجتماعی و تاریخی گرایش به این گروهک تروریستی استنتاج گردید. از جمله مهم ترین مفاهیم بنیادی ایدئولوژی داعش می توان به مفاهیم هجرت، جهاد، دعوت، خلافت اسلامی، بیعت، شهادت، امامت و آخرالزمان اشاره کرد. سرکردگان داعش با استفاده از مفاهیم مذکور، پیروان خود را به هجرت از سرزمین های خود و جهاد برای تشکیل خلافت اسلامی دعوت می کنند. آن ها با وعده تشکیل حکومت و خلافت اسلامی توانسته اند آینده ای روشن برای مردم ستم دیده جهان ترسیم کنند و از طریق نیاز مردم به منجی و موعودگرایی، آن ها را به سوی خود جذب نمایند. داعش همچنین به لحاظ تاریخی در امتداد جریان بنیادگرایی اسلامی و سلفی گری قرار دارد.

وبر از سویی در اخلاق پروتستان متوجه شده بود که ایده های مذهبی بر منافع اثر می گذارند، از سوی دیگر قائل به رابطه علی برعکسی در اخلاق اقتصادی مذاهب جهان بود که در جامعه شناسی تطبیقی دین او به خوبی نمایان می شود. ارزش ها که در اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری نقش ابتدایی و اصلی داشتند، در دیگر مقاله های او به ویژه مطالعات تطبیقی مذاهب به پدیده های ثانویه تحول می یابند و حوزه منافع در بسیاری از موارد، نقش ابتدایی و اصلی را به دست می آورد. این تغییر دیدگاه وبر، یعنی پررنگ شدن حوزه منافع نسبت به حوزه ارزش ها، بیشتر به طور تلویحی و گاه به طور مستقیم دیده می شود. هدف این مقاله این است که با استفاده از تحلیل متون و مقاله های اخیر وبر در زمینه ادیان و به خصوص دین اسلام، بدین پرسش پاسخ دهد که آیا حوزه دینی همچنان برای او متغیر اصلی باقی می ماند؟ تا چه حد تبیینات اخیر را می توان ماتریالیستی قلمداد کرد؟ آیا تبیین وبر در مورد اسلام، ماتریالیستی است؟ نتایج این پژوهش نشان می دهد که تمام پیش فرض های مهم او در اولین مقاله اش با عنوان اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، همان اثری که برای او شهرت جهانی آورد و انگیزه مطالعات تطبیقی او شد، با مطالعات تطبیقی بعدی وی هم جهت نبود. در حقیقت، مطالعه اخلاق اقتصادی مذاهب جهان، اطلاعاتی علیه چیزی فراهم می کند که وبر تقریبا در طول یک نسل روی آن کار کرده بود.