مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی
سال:1396 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

نظریه دریافت تازه ترین تحول در دانش تفسیر است که در آن بر نقش خواننده در فهم و دریافت او از متون تاکید می شود. این نظریه به نوعی با تاریخ دریافت پیوند دارد و پیروان آن درصددند نشان دهند که چگونه فهم و تفسیر متون و به طور خاص متون مقدس طی زمان در فرهنگ ها و جمعیت های گوناگون تغییر کرده است. درواقع نظریه دریافت بر آن است که خوانندگان و مفسران در خلا با متن برخورد نمی کنند، بلکه همگی جایگاهی اجتماعی و تاریخی دارند و این واقعیت در چگونگی تفسیر آن ها از متون تاثیر می گذارد، اگرچه متن قرآن کریم در خلال قرون، پس از نزول تا امروزه، نزد همه مسلمانان ثابت بوده و تغییری نکرده، تفسیر و تبیین آن تاریخ پرفرازونشیبی را سپری کرده است. نظریه دریافت محمل مناسبی برای بررسی های تاریخی در زمینه تفاسیر قرآنی است. در این جستار به طور خاص تفاسیر دانشمندان شیعی ایرانی از قرآن کریم در قرن چهاردهم بررسی شده است که جایگاه تاریخی، سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی مفسران به میزان زیادی فهم و خوانش آنان از متن مقدس را تحت تاثیر قرار داده است. غالب مفسران در بازه خاص تاریخی قرن چهاردهم و در پی حرکت احیای دینی سیدجمال الدین اسدآبادی رویکرد عصری اجتماعی در تفسیر را برگزیده اند. در این رویکرد، دانش های نوین بشری برای تفسیر قرآن به کار می روند و به گونه بی سابقه ای آیات و اشارات قرآنی برای پاسخ گویی به مشکلات و مسائل اجتماعی ازجمله استعمار، استبداد، حقوق زنان، مالکیت اشتراکی، و مشروعیت نهادهای مدنی استفاده می شوند.

زبان شناسی شناختی یکی از علوم نوپدید میان رشته ای است که به اصول ساختاری زبان از منظر شناخت انسانی می نگرد. آگاهی بر الگوهای شناختی زبان می تواند فرایند تحقق گفت وگوی میان رشته ای را تسهیل کند. سه الگوی تاثیرگذار در این علم عبارت اند از: «نگرش دائره المعارفی به معرفت»، «طرح واره های تصویری»، و «استعاره». در این میان، استعاره اهمیت ویژه تری دارد و به منزله محوری که دو الگوی دیگر پیرامون آن قرار دارند در نظر گرفته شده است. استعاره به هم راه دو الگوی دیگر می تواند به منزله باب ورود به مباحث میان رشته ای در نظر گرفته شود. کلام به وسیله آن ها ظرفیت ویژه ای برای طرح مباحث میان رشته ای به دست می آورد. از این منظر، بررسی تفاسیر مختلف از واژه قرآنی «شاکله» حاکی است که ظرفیت میان رشته ای بالای این واژه به دلیل وجود الگوهای شناختی پیش گفته در آن است. تفسیر این واژه به «طریقت»، «توان و طاقت»، «طبیعت»، و «حال و ملکه» امکان پژوهش در رشته هایی از جمله جامعه شناسی، روان شناسی، و فلسفه را پدید آورده است.

پژوهش گران فلسفه نظری تاریخ، که سرچشمه تفکر آنان وحی نیست، اراده و اختیار انسان را یگانه عامل پدیده های تاریخی می دانند و عوامل ماوراءالطبیعی را در تاریخ بی اثر می پندارند. آیا قرآن کریم درباره سیر تحولات و رخداد های گذشته انسان چنین دیدگاهی دارد؟ آیا تاریخ بشر مسیر خطی مستقیمی را از آغاز تا انجام طی می کند؟ وقایع آن قانونمند و تکرارشدنی است؟ سرنوشت محتوم است؟ یا در شعاع اراده انسان مشیت الهی و عوامل متعدد دیگری روی می دهد؟ مقاله حاضر تحقیقی کتاب خانه ای و دین محور است که با تامل بر آموزه های قرآن کریم و تقابل آن با اندیشه خردورزانه فیلسوفان حوزه تاریخ حاصل شده است و بر چندوجهی بودن تاریخ بشر تاکید دارد. برآیند این کاوش درون دینی آن است که قرآن تاریخ بشر را مایه عبرت و اعتبار می داند و اعتبار یعنی جریان داشتن قانون در تاریخ و امکان رویدادهای مشابه در شرایط هم سان به این معنا که اراده و اختیار بشر اراده الهی است و سنت هایی تغییرناپذیر در گذشته انسان دخالت داشته است و تاریخ او هدف و غایت دارد، که در غیر این صورت عبرت در گذشته حیات بشر باطل و بیهوده خواهد بود.

صلوات بر محمد (ص) و آل محمد (س) عبارتی است که مسلمانان روزانه بارها آن را بیان می کنند یا از دیگران می شنوند. در نگاه اول، صلوات به قصد قربت انجام می شود، اما با دقت بیش تر می توان دریافت که نقش کاربردی مهمی در ارتباطات اجتماعی روزمره ایفا می کند. مساله اصلی این پژوهش آن است که دریابد صلوات در تعاملات اجتماعی میان مسلمانان، در حوزه شفاهی، میان شیعیان ایرانی فارسی زبان و شیعیان عراقی عرب زبان چه نقش ارتباطی ای بازی می کند و آیا تفاوتی در نوع کاربرد صلوات در میان این دو گروه اجتماعی وجود دارد یا خیر؟ چهارچوب نظری کلی این پژوهش کاربردشناسی زبان و به طور خاص نظریه کنش های گفتاری جان سرل است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که صلوات علاوه بر بعد بیانی ابعاد منظوری نیز دارد و به عنوان کنش گفتار ترغیبی، عاطفی، تعهدی، و اعلامی در شرایط کاربردی و اجتماعی مختلف به کار می رود. هم چنین، نتایج نشان می دهد کاربرد صلوات در کنش گفتارهای ترغیبی با هدف غیرمستقیم گویی به کار رفته است، در کنش های عاطفی افراد برای تشدید بیان احساس در وجود خویش از صلوات بهره می گیرند، در کنش های تعهدی نیز هدف از به کارگیری صلوات تقدس بخشیدن به تعهد است، و در کنش های اعلامی هم سو کردن دیدگاه ها و اعلام مواضع از یک سو و جلب توجه افراد به یک موقعیت، از طریق بالا بردن صدا، می تواند عامل تاثیرگذار در استفاده از صلوات باشد.

قرآن کریم به مثابه متنی ادبی، در شیوه بیان، همه اسلوب های زبان ادبی را به کار گرفته است. یکی از وجوه سادگی و مفهوم پذیربودن بیان قرآن تصویری و ملموس بودن مفاهیم آن است. در واقع هنر قرآن آن است که از ره گذر تصویر و تصویرپردازی به معانی و مفاهیم روح می بخشد و بر اندام معانی کسوت حیات می پوشاند، به گونه ای که حتی مفاهیم انتزاعی و موضوعات معنوی و ذهنی و حالات نفسانی همه و همه جان می گیرند و به حرکت درمی آیند. در این مقاله، با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، نخست به کلیاتی درباره تصویر و تصویر پردازی هنری بر اساس دیدگاه سیدقطب پرداخته می شود، سپس، عناصر تصویرپردازی هنری در صحنه های مربوط به آب، به مثابه منشا حیات و رزق وروزی در قرآن کریم، وا کاوی می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهند که پر کاربردترین عناصر تصویر پردازی هنری در صحنه های مربوط به آب، به مثابه منشا حیات و رزق وروزی، عبارت اند از: تخییل حسی، هماهنگی هنری، توصیف، حرکت، و رنگ.

قرآن معجزه پیامبر اکرم (ص) وجوه متعدد و سبک ادبی خاصی دارد. یکی از جلوه های زیبایی سبک ادبی قرآن انواع تقابل ها موجود در آیات است، تقابل های دوتایی مانند: «روح و جسم»، «شب و روز»، «معقولات و محسوسات»، و «مرد و زن» از زمان باستان تاکنون از موضوعات بحث برانگیز دانشمندان بوده است. در این مقاله تقابل های دوتایی در سوره مبارکه «اللیل» و تطبیق این جفت واژگان با تقابل های دوتایی رنگ های کتیبه های قرآنی با تاکید بر نسخ خطی قرآن کریم بررسی شده است. هدف این تحقیق کتاب خانه ای برقراری ارتباط بین الهیات و هنر است. نتایج نشان دهنده آن است که تعداد تقابل های دوتایی موجود در سوره «اللیل» هشت مورد است. تطبیق تقابل های دوتایی موجود در سوره با تقابل های دوتایی رنگ های کتیبه های قرآنی بدین شرح است: «لیل و نهار» و «یغشی و تجلی» با لاجورد و طلایی، «ذکر و انثی» با سرخ و سبز روشن، «اعطی و بخل»، «اتقی و استغنی»، و «صدق و کذب» با سفید و سیاه، «یسری و عسری» با آبی روشن و نارنجی، «آخره و اولی» با بنفش و زرد روشن، زرد تیره و سبز تیره.

کتاب قرآن و تفسیر در نخستین ادوار شیعه امامیه اثر مئیر میخائیل برآشر، شیعه پژوه یهودی دانشگاه عبری اورشلیم، است. این کتاب در اصل رساله دکتری وی به زبان عبری است که در سال 1991 با راهنمایی اتان کلبرگ، دیگر شیعه پژوه یهودی، به انجام رسیده است. ترجمه انگلیسی این اثر را انتشارات بریل در سال 1999 منتشر کرد. با وجود رونق مطالعات تفسیری خاورشناسان در قرن بیستم، به ویژه در ربع آخر این قرن، به تفاسیر شیعه چندان توجه نشده بود. در اثر مهم نولدکه، یعنی تاریخ قرآن، فقط چهار صفحه به مروری اجمالی و ناقص بر تفسیر قمی اختصاص یافته و به داوری نادرستی منجر شده است (Noldeke et al., 2013: 291, 358-360). گلدتسیهر هم در کتاب روش های تفسیری مسلمانان، در فصلی که به تفاسیر فرقه ای اختصاص داده، رویکرد شیعیان به مصحف رسمی را به اجمال بررسی و ویژگی های اصلی و روش های تفاسیر امامی را تحلیل کرده است، اگرچه از آن پس افرادی چون ویلفرد مادلونگ، اتان کلبرگ، الیاش، امیر معزی، و محمود ایوب در آثار متعدد به جنبه های گوناگون تفاسیر شیعه توجه کرده اند، کتاب برآشر یگانه اثری است که ویژگی های همه تفاسیر کهن شیعه را، به مثابه مکتبی تفسیری، بررسی و تمایز آن را با تفاسیر سنی معاصر و هم چنین تحولات تفسیر در میان شیعیان در قرن های بعد نشان داده است. از این رو، مطالعه این اثر برای پژوهش گران تاریخ و مکاتب تفسیری و نیز پژوهش گران کلام شیعی سودمند است. کتاب در شش فصل سامان یافته و نویسنده، با رو یکرد پدیدارشناختی، تفاسیر شیعه را واکاوی و معرفی کرده است.