مدیریت مخاطرات محیطی
سال:1395 | دوره:3 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

زمین لرزه 5 دی 1382 بم، پرتلفات ترین زمین لرزه ایران در قرن گذشته است. در سالروز این زلزله به طور معمول به جای ارزیابی علمی و واقع بینانه بر میزان آسیب پذیری کشور و مرور سطح ریسک در نواحی لرزه خیز ایران به یادی مختصر از جان باختگان زمین لرزه بم (اغلب توسط خود بمی ها) و همچنین برگزاری چند نشست تخصصی در موسسات پژوهشی و تخصصی (که آن هم به تازگی کمتر برگزار می شود) پرداخته می شود...

ریزگردها از مهم ترین آلاینده های جوی زمین به شمار می روند و به صورت ذرات معلق میکروسکوپی (جامد و مایع) در بخش های پایینی تروپوسفر مشاهده می شوند. از دیدگاه زیست محیطی، بررسی مخاطرات ناشی از توزیع ریزگردها و پیش بینی سازوکار حرکتی آنها اولویت دارد و با تاکید بر منطقه خاورمیانه مطالعه می شود. هدف اصلی این پژوهش، معرفی روش جدیدی مبتنی بر نتایج دورسنجی و تحلیل آماره های فرکتالی است تا ضمن بررسی منشا پیدایش ریزگردها، سازوکار حرکتی و الگوی پراکندگی آنها در مناطق وسیعی از شمال آفریقا و خاورمیانه بررسی شود. نتایج تحقیق موید آن است که الگوی توزیع ریزگردهای خاورمیانه از معیارهای غیرخطی با روند آشوبناک تبعیت می کند. برای اثبات این امر از تصاویر سنجنده MODIS متعلق به سازمان فضایی آمریکا [NASA] استفاده شد تا عکس نقشه های مورد نیاز متشکل از لایه های ضخامت اپتیکی ریزگردها (AOT)، تغییرات گاز دی اکسید نیتروژن (NO2) و مونواکسید کربن (CO) تهیه شوند. تحلیل مکانی داده ها و مقایسه فصلی - سالیانه آنها با یکدیگر، بیانگر وجود روابط نسبی نمایی در الگوی پراکندگی ریزگردهاست. بنابراین با استفاده از معادله پراش - مسافت مارک و آرونسون (1984)، ضمن اثبات ارتباط آلاینده های جوی ایران، عراق و عربستان با تحولات اقلیمی شمال آفریقا، دو رژیم آب و هوایی سرد و گرم، با توجه به محتوای انرژی و ترکیبات شیمیایی فصول مختلف مقایسه شد. در عمل، همیافتی ریزگردها با آلاینده های صنعتی منطقه تابعی از تغییرات فصلی بوده و رفتار آشوبناک آنها در ماه های سرد بیشتر از ماه های گرم است. ازاین رو مخاطرات زیست محیطی رژیم های زمستانی بیش از رژیم های تابستانی است. همچنین تغییرات بعد فرکتال (به ویژه در سطح توزیع براونی ضخامت های اپتیکی)، امکان بررسی معیارهای دورسنجی را براساس مبانی هندسه فرکتال فراهم کرده که به موجب آن، رهیافت جدیدی برای پیش بینی رفتار تجمعی و الگوی حرکتی ریزگردهای خاورمیانه معرفی شده است.

آلایندگی پسماندها منشا بسیاری از مشکلات زیست محیطی است. این آلاینده ها سبب آلودگی منابع آب، خاک و هوا و تخریب منظرهای طبیعی و گسترش بیماری می شوند. تعیین مناطق مساعد برای دفن پسماند از راهکارهای عمومی مقابله با این بحران است. در این پژوهش، بخش مرکزی شهرستان اردل به دلیل موقعیت خاص آن از نظر منابع آب فراوان (آب های معدنی) و اکوتوریسم بررسی شد. از پایگاه داده های زمینی ارتفاع، کاربری اراضی، روستاها و زمین شناسی براساس معیارهای استاندارد دفن پسماند در روش تحلیل سلسله مراتبی - زوجی استفاده شد. نتایج نشان می دهد که فاصله از کانون های جمعیتی، مناطق حفاظت شده زیست محیطی، کاربری اراضی و منابع آب مهم ترین شاخص ها هستند و فاصله از زیرساخت های زیربنایی، سازندهای زمین شناسی و شیب در اولویت های بعدی قرار دارند. در این منطقه، 10.8 کیلومتر مربع در طبقه بسیار مناسب، 17.3 کیلومتر مربع در طبقه مناسب، 8.2 کیلومترمربع در طبقه نسبتا مناسب، 4.8 کیلومترمربع در طبقه نسبتا نامناسب و 1055.3 در طبقه نامناسب قرار دارند.

مطالعه وضعیت خشکسالی به عنوان نوعی مخاطره طبیعی در نواحی مختلف به منظور تدوین طرح های مقابله با خشکسالی و مدیریت خطر آن، اهمیت زیادی دارد. نمایه های مختلفی برپایه کمیت های موثر اقلیمی برای ارزیابی خشکسالی معرفی شده است. بررسی حالت های وقوع همزمان طبقات هر نمایه معین خشکسالی می تواند معیار مناسبی برای ارزیابی تطابق نمایه ها باشد. هدف این تحقیق، مقایسه دو روش رتبه بندی تاپسیس و شاخص استاندارد بارش (SPI) در بررسی وضعیت خشکسالی استان خوزستان و کارایی آنها در این زمینه بوده است. در بخش دیگری از پژوهش، میزان حساسیت روش تاپسیس با استفاده از چهار پارامتر اقلیمی مختلف در تعیین خشکسالی یا ترسالی در قالب جدول هایی ارائه شد. در این تحقیق مشخص شد که دو روش مذکور برای تعیین وضعیت خشکسالی و شدت آن کارایی یکسان و مناسبی دارند، ولی برای تعیین شدت ترسالی از روش شاخص استاندارد بارش نمی توان استفاده کرد. در واقع با روش اخیر تنها می توان این موضوع را مشخص کرد که آیا سال مورد نظر جزو سال های تر بوده است یا نه. برای مثال کمترین عدد این شاخص -3.04 در سال 1390 برای ایستگاه آبادان به دست آمد که نشان دهنده خشکسالی شدید است و بیشترین عدد یعنی 1.33 در سال 1377 مربوط به ایستگاه اهواز بود که در طبقه نرمال قرار گرفت؛ درصورتی که در روش رتبه بندی تاپسیس می توان علاوه بر تعیین شدت خشکسالی، وضعیت سال های تر را نیز به صورت کمی ارزیابی کرد. با توجه به محاسبات، برای همه ایستگاه های بررسی شده سال 1390 خشک ترین، و سال 1371 مرطوب ترین سال بوده است. همچنین به واسطه مطالعات پارامتریک انجام گرفته توسط روش تاپسیس، مشخص شد که بیشترین حساسیت در بین کمیت های اقلیمی، مربوط به تعداد روزهای بارانی، و کمترین حساسیت مربوط به رطوبت نسبی هواست.

ایران به دلیل ویژگی های طبیعی و مورفولوژی خود در معرض بسیاری از مخاطرات طبیعی قرار گرفته است. حرکات توده ای و ناپایداری دامنه ای، مخاطرات مهمی برای فعالیت های انسانی اند که اغلب سبب از دست رفتن منابع اقتصادی و خسارت دیدن اموال و تاسیسات می شوند. این مسائل لزوم پهنه بندی خطر حرکات توده ای را به عنوان اولین مرحله مدیریت صحیح محیطی این پدیده روشن می کند. هدف این پژوهش، پهنه بندی خطر وقوع حرکات توده ای در حوضه آبخیز زهره در استان فارس است. به این منظور ابتدا لایه های اطلاعاتی 10 عامل مهم تاثیرگذار در وقوع حرکات توده ای از قبیل سنگ شناسی، شیب، ارتفاع، نوع استفاده فعلی از زمین، بارش، درجه حرارت، جهت شیب، فاصله از راه های ارتباطی، فاصله از گسل و فاصله از آبراهه تهیه و رقومی شدند. سپس با استفاده از تفسیر عکس های هوایی و عملیات میدانی، کلیه لغزش های موجود در حوضه، شناسایی و به صورت نقشه ارائه شدند. از تلفیق متغیرهای مستقل و وابسته، مقدار حرکات توده ای در هر کلاس عامل محاسبه شد و وزن دهی طبقات براساس روابط موجود در مدل های ارزش اطلاعاتی، تراکم سطح و LNRF صورت گرفت. در نهایت نقشه پهنه بندی خطر حرکات توده ای با ادغام لایه های مختلف وزنی در مدل های مختلف حاصل شد. شاخص حرکات توده ای در روش ارزش اطلاعاتی در رده خیلی خطرناک و خطرناک به ترتیب 97.0 و 1.6، در روش LNRF (روش گوپتا و جوشی) به ترتیب 33.4 و 27.4، و در روش تراکم سطح 77.6 و 9.7 به دست آمد که بیانگر کارایی مطلوب روش ارزش اطلاعاتی نسبت به روش های LNRF و تراکم سطح در پهنه بندی خطر وقوع حرکات توده ای در منطقه تحقیق است.

توفان های تندری جزو پدیده های مخرب آب و هوایی محسوب می شوند. شناخت سازوکار، تکوین و توسعه این توفان ها، در کاهش خسارت آنها بسیار راهگشا خواهد بود. در پژوهش حاضر، توفان های تندری با بارش بیش از 10 میلی متر ایستگاه سینوپتیک اهواز در یک دوره آماری چهارده ساله (2013-2000) بررسی شده است. ابتدا کدهای مربوط به رخداد پدیده توفان تندری و سپس بارش های بیشتر از 10 میلی متر مربوط به پدیده مذکور استخراج شده و در ادامه داده های روزانه میانگین فشار تراز دریا از سری داده های بازکاوی شده NCEP/NCAR در 32 روز مورد نظر برداشت شد. در نهایت با روش تحلیل مولفه مبنا (PCA) و تحلیل خوشه ای، الگوهای گردشی تراز دریا که در ایجاد بارش های تندری موثر بودند، طبقه بندی شدند. با بررسی های صورت گرفته مشخص شد که بارش های تندری اهواز از دو الگوی کلی پیروی کرده است. در الگوی اول، در فشار تراز دریا، سامانه کم فشار سودان با زبانه 1012 میلی باری هوای گرم و مرطوب دریای سرخ و خلیج فارس را به منطقه تحقیق تزریق کرده و در تراز 850 و 500 میلی باری به ترتیب منطقه اهواز در جلوِ ناوه هایی با ارتفاع 1500-1480 ژئوپتانسیل متر و 5760 ژئوپتانسیل متر واقع شده است. در بارش های این الگو، ناپایداری ها تا تراز 500 میلی باری ادامه داشته است. در الگوی دوم، زبانه 1016 میلی باری واچرخندی که از سمت شرق گسترش یافته با عبور از روی دریای عمان و خلیج فارس موجب فرارفت رطوبت به سمت منطقه تحقیق روانه شده و در تراز 850 میلی باری منطقه تحقیق در جلوِ ناوه ای با ارتفاع 1510-1500 ژئوپتانسیل متر قرار گرفته است. در بارش های هر دو الگو، منبع اصلی تامین رطوبت، دریاهای گرم جنوبی و عامل اصلی صعود از طریق ناوه های غربی فراهم شده است.

این تحقیق با هدف شناخت چگونگی پیش بینی «رویدادهای عادی و مخاطره آمیز جوی» در سازمان هواشناسی و شناخت نحوه پوشش خبری آنها در سازمان صداوسیما به روش «تحلیل محتوا» در بخش های خبری: استانی، ساعت 21:00 شبکه یک سیما و ساعت 13:00 شبکه خبر در سال های 1393، 1394 و 1395 انجام گرفت و نتایج آن (پیش بینی و پوشش رویدادهای عادی و مخاطره آمیز) با هم مقایسه شد. همچنین برای ارائه راهکارهای عملی، به روش «پیمایش» نظر کارشناسان هواشناسی و سردبیران خبر در خصوص مدیریت پوشش اخبار جوی گردآوری شد. نتایج نشان داده است ادبیات و واژگان در حدود نیمی از گزارش های هواشناسی بخش های خبری در مورد وقایع مخاطره آمیز، «حساس کننده و هشدارآمیز» نبوده اند. 22 درصد از رویدادهای بحرانی، در اطلاعیه های سازمان هواشناسی پیش بینی نشده و 33 درصد از گزارش های هواشناسی بخش های خبری با آنچه در اطلاعیه ها پیش بینی شده، تطابق نداشته است. در 92.5 درصد از گزارش های هواشناسی بخش های خبری، از کارشناسان برای آموزش به مردم و صاحبان مشاغل در معرض بحران استفاده نشد. پیش بینی های 58.5 درصد از مخاطرات همانند رویدادهای عادی در اولویت آخر بخش های خبری و با مدت زمان تقریبا مشابه (55 درصد از گزارش های هواشناسی رویدادهای عادی و حدود 47 درصد از رویدادهای بحرانی در مدت زمانی از یک تا دو دقیقه) پخش شدند. بررسی تحقیقات و مطالعات در زمینه موضوع تحقیق نشان می دهد که مطالعه ای در خصوص پوشش خبری مخاطرات و بحران های جوی در تلویزیون جمهوری اسلامی صورت نگرفته است؛ ازاین رو مقاله حاضر از حیث موضوع، کاری نو و بدیع محسوب می شود.