پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی
سال:1396 | دوره:2 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

مراتع مهمترین، وسیع ترین، مفیدترین و زیباترین منابع خدادادی، نه تنها در دسترس و مورد استفاده بشر، که در دسترس و مورد استفاده همه جانداران روی کره زمین است و چون چنین است، پس ناچار این عرصه های طبیعی در معرض بیشترین و سهمناک ترین آسیب ها و بلایا و حوادث و رخدادهای انسانی و غیرانسانی هم قرار دارند. این پدیده و کیفیات و شرایط مربوط به آن در ارتباط با موجودیت مراتع، کم و بیش در هر سرزمین، از ابتدای خلقت و در طول زمان تا به کنون، این چنین جریان داشته است و نتیجه این که به ویژه در قرون اخیر، بشریت شاهد مرگ تدریجی، ولی مستمر این منبع سرشار از سود و صفا و برکت بوده و می باشد. تا آن جا که شواهد زیادی از بروز این پدیده حکایت از آن دارد که در خیلی از مناطق گیتی، مرگ تدریجی مراتع، مصیبت خشکسالی های پی در پی و به دنبال آن هم نابودی زیستگاه های طبیعی و به پیرو آن ها، مهاجرت های توده وار خانوارها و در نهایت هم، سقوط تمدن های بشری در یک ناحیه دیگر از سرزمین های مسکونی روی کره زمین را در پی داشته است و اینک، با توجه به ضرورت پایداری مدیریت مراتع به عنوان یکی از عمده ترین منابع زیستی همه موجودات زنده روی کره زمین، هدف از این مقاله طرح راهبردهای آموزشی و ترویجی در فرایند حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری پایدار از مراتع کشور می باشد. بدین منظور، ضمن انجام مطالعه های کتابخانه ای، پژوهش های زیر بنای این مقاله بیشتر متکی بر استفاده از پیمایش های بالینی از راه مشاهده و گفتگو و مصاحبه با افراد و گروه های شاغل در امور بهره برداری و نگهداری از مراتع در دهستان ها و روستاها و چراگاه های ییلاقی و گاوبنه ها و نیز در نهادها و ارگان های مربوط در کشور انجام گرفته است. یافته های این بررسی که مبتنی بر سوابق تجربی و مطالعه های متکی بر توسعه طبیعت محور می باشد، بیانگر این واقعیت است که پیش از هر حرکتی در فرایند حفظ، احیا، توسعه و بهره برداری پایدار از مراتع کشور، باید به طرح و اجرای راهبردهای آموزشی و ترویجی روی آورد. از این رو در این مقاله، مروری بر ارکان مکتب آموزشی ترویج مشتمل بر فلسفه، اصول، اهداف و راهبردهای نظام آموزش های ترویجی انجام گرفته که به اجمال در پیوست مقاله آمده است. در تکمیل این ارکان، پس از تبیین روش های آموزشی ترویج، گروه های هدف برنامه های آموزش رهبران فنی محلی و خبرگان بومی و چوپانان حرفه ای (اعم از روستایی و عشایری) از راه تشکیل کارگاه های آموزشی و در پی آن، شیوه های آموزش عمومی دامداران روستایی و عشایری داوطلب آموزش، تعیین و معرفی شده است. در عین حال در پایان مقاله، افزون بر ارائه چند پیشنهاد، به برخی از محرک ها و انگیزه های آموزشی برای جلب و جذب گروه های هدف برنامه های آموزشی و نیز، به مبانی سنجش اثربخشی فعالیت های آموزشی ترویج در مدیریت پایدار مراتع کشور هم اشاره شده است.

پیش بینی شده است که جمعیت ایران در سال 1404 هجری خورشیدی (2025 میلادی) به 90 میلیون و در سال 1429 (2050) به حدود 115 میلیون نفر برسد. جمعیت جهان نیز در سال های یاد شده به ترتیب حدود 7.7 و 9 میلیارد نفر خواهد بود. تجزیه و تحلیل دانشمندان زراعت و کشاورزی نشان می دهد که با روش های کنونی تولید، کمبود مواد غذایی در جهان برابر یک سوم نیاز آن زمان خواهد بود. بنابراین لازم است آینده نگری هایی از هم اکنون به عمل آید تا با کاربرد فناوری های جدید غذای لازم برای جمعیت آن زمان فراهم شود. این آینده نگری ها شامل کاهش دور ریزها، تغییر الگوی غذایی، متعادل ساختن زاد و ولد، افزایش محصول در زمین های زراعی از طریق تهیه بذرهای پرمحصول و نیز کاربرد روش های مدیریتی خاک و آب، افزایش تولید شیر و گوشت در واحد سطح از طریق مدیریت پایدار، افزایش جمعیت منابع ماهی های دریایی و بالا بردن تولید آبکشتی می باشد تا بتوان تاثیر منفی کشاورزی بر زیست بوم، اقلیم و آب را کاهش و میزان محصول در هکتار را افزایش داد. برای برخورد با چالش غذا در آینده و تولید غذای بیشتر لازم است کشاورزان از مواد شیمیایی، انرژی و ماشین آلات کمتری استفاده نمایند یعنی از شدت نهاده ها کاسته و بر شدت عامل های بوم شناسانه (پایداری) افزوده شود. این عامل ها عبارتند از کارایی جذب کود و آب، کیفیت بهتر خاک از نظر مواد آلی و غذایی، کاهش خسارت حشره ها و عامل های بیماریزا و کنترل گازهای گلخانه ای. افزون بر رعایت موارد یاد شده، کاربرد روش ها و فناوری های چندی باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد که عبارتنداز حفظ منابع طبیعی و محیط زیست و پایداری اقلیم، مقابله با آثار سوء سیل، خشکی و سرما، حفاظت از خاک و آب، زراعت دقیق و کاربرد ماشین های کشاورزی خاص، افزایش کارایی فتوسنتزی و میزان تبدیل مواد در گیاهان زراعی، تقویت بوم شناسانه ارتباط گیاه با محیط، کاربرد مهندسی ژنتیک، حفظ تنوع زیستی و تکیه بر اصلاح گیاهان برای افزایش محصول.

به خاطر مصرف بیش از اندازه سوخت فسیلی در جهان، ایده تولید انرژی های تجدیدپذیر به ویژه تولید سوخت زیستی طرفداران زیادی پیدا کرده است. از سوی دیگر تولید اتانول با منشا زیستی یکی از 15 فناوری بالقوه برای پایداری دی اکسید کربن اتمسفر تا سال 2054 می باشد. ولی سوال های راهبردی به شرح زیر بایستی پاسخ داده شود: 1- آیا بقایای گیاهی بایستی برای افزایش مواد آلی خاک، کیفیت خاک و بهبود زیست بوم به کار برده شوند یا برای تولید انرژی؟ 2- آیا بایستی اثرهای مثبت اقتصادی کوتاه مدت بر اثرهای بلند مدت استفاده پایدار از منابع طبیعی ترجیح داده شود؟ 3- آیا بایستی نیاز به سوخت نسبت به امنیت غذایی جهان برتری داشته باشد؟ پاسخ به این پرسش ها در این است که منابع آب و زمین ها بیشتر برای کشت گیاهان زیست-انرژی تامین شود. مواد خام برای تولید اتانول زیستی عبارتند از: مواد قندی (نیشکر و چغندر قند)، مواد نشاسته ای (گندم، ذرت و سیب زمینی) و مواد سلولزی (بقایای گیاهی، کاه گندم، کاه برنج، شاخساره ذرت و مواد چوبی). مصرف مواد قندی و نشاسته ای منجر به موضوع رقابت غذا-سوخت شده است که باعث افزایش قیمت مواد غذایی در جهان گردیده است. برای مقابله با این موضوع سوال های زیر مطرح شده است: 1- چه گیاهانی بایستی برای تولید اتانول زیستی کشت شوند؟ 2- کجا بایستی این گیاهان کشت شوند؟ 3-چگونه بایستی این گیاهان کشت شوند تا تولید اتانول زیستی پایدار باشد؟ گیاهان سلولزی با تولید زیست توده زیاد در شرایط خاک های با حاصلخیزی کم و تنش رطوبتی و شوری و مقاوم به آفت ها و بیماری ها، مناسبترین انتخاب هستند. میزان مصرف انرژی در بخش کشاورزی ایران حدود 4% کل مصرف انرژی کشور است در عوض خاک های ایران با فقر مواد آلی رو به رو بوده، منابع آبی ایران با کمبود مواجه است و کمبود علوفه نیز در ایران وجود دارد. بنابراین استفاده از زباله، علوفه و یا محصول های قندی و نشاسته ای برای تولید بیوگاز، انرژی الکتریکی و یا اتانول زیستی پذیرفتنی نیست. در حالی که می توان از انرژی گاز طبیعی استفاده کرد، یا روی تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر دیگری مانند انرژی خورشید و یا تولید انرژی بدون کربن مانند انرژی هسته ای سرمایه گذاری کرد.

مراتع یکی از مهمترین و با ارزش ترین منابع ملی کشور محسوب می شوند که بهره برداری صحیح همراه با عملیات اصلاح و احیای آن ها می تواند نقش اساسی در جهت حفظ آب، خاک و تامین نیازمندی های کشور در زمینه فراورده های پروتئینی داشته باشد. به منظور مدیریت صحیح زیست بوم های مرتعی باید تمام عامل های تاثیرگذار بر این زیست بوم ها را شناخت و با دید جامع نگر و در قالب نظریه واکاوی سیستمی برنامه ریزی کرد. یک سیستم، زمانی به پایداری می رسد که بین ورودی ها و خروجی های آن تعادل وجود داشته باشد. ورودی های زیست بوم، عامل های محیطی تاثیرگذار، چرای دام و سایر عامل های انسانی است. با توجه به تنوع شرایط محیطی مراتع کشور، کمیت و کیفیت تاثیرگذاری عامل های موثر بر پایداری متفاوت خواهد بود. در این مقاله سعی بر این است که مدل مفهومی مدیریت پایدار زیست بوم های مرتعی کشور ارائه شده و عامل های محیطی و انسانی موثر بر پایداری در قالب یک سیستم پویا مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. عامل های موثر بر پایداری زیست بوم های مرتعی شامل ترسالی و خشکسالی، فرسایش خاک، بهره برداری از پوشش گیاهی و مدیریت و اصلاح مرتع می باشند. برای دستیابی به پایداری زیست بوم های مرتعی بایستی تمامی عامل های موثر و برهمکنش های آن ها را شناخت و ابزارهای مدیریتی را بر اساس شرایط حاکم بر زیست بوم های مرتعی طراحی کرد.

با تداوم روند پیشین مدیریت آب، پهنه آبی دریاچه ارومیه به زودی خشک خواهد شد. مهمترین اولویت برای نجات رودخانه، برنامه عملیاتی ورود آب های سطحی حوضه به دریاچه است. هدف اصلی از این مقاله، ارائه نتایج مطالعه های علمی و فنی برای تامین و انتقال 20 تا 40% از ظرفیت آب سالانه هر یک از ده رودخانه اصلی حوضه پیرامون به دریاچه ارومیه است. کاهش سهم آب کشاورزی از 90 به 70% از طریق آیش زمین های زراعی، کم آبیاری باغ ها، خرید تضمینی حقابه آب های سطحی در شبکه آبیاری پیرامون دریاچه، جلوگیری از برداشت غیرمجاز 20 درصدی از رودخانه ها، بازنگری در منحنی فرمان 13 سد بزرگ حوضه برای رهاسازی 30 تا 40% آورد سالانه رودخانه ها و عملیات هدایت فیزیکی جریان رودخانه ها به سمت دریاچه با کمترین آثار نامساعد هیدرواکولوژیکی، از راهکارهای عاجل در نجات دریاچه ارومیه است. تجدیدنظر در تخصیص آب برای مصارف مختلف و افزایش سهم جریان زیست محیطی از 10% کنونی به 20 تا 40% آورد سالانه رودخانه ها راهکار پایدار می باشد. تغییر در تنظیم حجم آب در 13 سد موجود و کاهش ارتفاع 11 سد در حال ساخت یا در دست مطالعه، برای تضمین روند احیای دریاچه ارومیه در آینده ضروری است.

طغیان اخیر باکتری Shigella و ابتلای هر چند محدود مردم، در برخی از شهرهای استان اصفهان و چهارمحال بختیاری به بیماری شیگلوز ( اسهال خونی) و نگاهی به بیانیه آکادمی علوم آمریکا در سال 2001 که در آن به مبتلا شدن میلیون ها و مرگ هزاران نفر در اثر مصرف مواد غذایی آلوده اشاره شده و سرانجام گزارش های متعدد سازمان بهداشت جهانی، نشان می دهند که جوامع در هر سطحی از پیشرفت، در امور بهداشتی که باشند، باز هم در معرض خطر گرفتار شدن به انواع بیماری های ناشی از آلودگی مواد غذایی قرار دارند و از این رو توجه جدی به آن از اهمیت زیادی برخوردار است. با توجه به تغییرهای شگرف در شیوه زندگی انسان ها و روند پرشتاب آن و بروز تغییرهای گسترده آب و هوایی و زیست محیطی و هزینه های بالای درمان، نگاه و توجه بیشتر و عمیقتر به مبحث تقدم پیشگیری بر درمان به طورکامل احساس می شود و در صورت غفلت می تواند پیامد های جبران ناپذیر به دنبال داشته باشد. با توجه به این که بخشی از سبزی های مورد استفاده مثل سبزی های سالادی پیش از خوردن، حرارت نمی بینند، امکان انتقال عوامل بیماری به انسان زیاد است. میوه ها و سبزی ها نقش مهمی در حفظ سلامت و بهبود شرایط زندگی انسان ایفا نموده و مصرف روزانه آن ها می تواند تاثیر مثبتی بر جلوگیری از بروز بیماری ها داشته باشد. میوه ها و سبزی ها از قسمت های مختلف یک گیاه (ریشه، ساقه، برگ، گل، میوه و دانه) سرچشمه گرفته اند. شرایط رشد و محل قرار گرفتن قسمت خوراکی یک گیاه، نحوه برداشت، شرایط نگهداری و ترابری و سرانجام نحوه فراوری می توانند بر وضعیت میکروبی محصول موثر باشند. کیفیت میکروبی آب مورد استفاده نیز از نظر آلودگی دارای اهمیت زیادی است. در کنار آن باید به دانه های جوانه زده نیز توجه نمود، زیرا در آن پوسته محافظ گیاه به کنار رفته و دانه در برابر حمله های میکروبی قرار می گیرد. عرضه گسترده مواد غذایی باعث شده تا سبزی و میوه از دورترین نقاط عالم به محل مصرف منتقل شده و بدیهی است عواقب فراگیر شدن این پدیده نیز باید مورد توجه قرار گیرد. در بسیاری از کشورها، سبزی ها و میوه ها در ایجاد و طغیان بیماری های غذابرد دخالت داشته اند. این طغیان ها از نظر اندازه جمعیتی متفاوت بوده اند و از تعداد کم افراد تا هزاران نفر را شامل شده اند و در مورد اخیر که در استان های اصفهان و چهار محال بختیاری اتفاق افتاد، 2000 گزارش ابتلا به شیگلوز در شهرستان اردستان گزارش گردید. این طغیان اگرچه منجر به فوت مبتلایان نگردید، اما ضررهای هنگفتی را متوجه سیستم بهداشتی کشور نمود، امنیت روانی جامعه را بر هم زد و مشکل های زیادی را برای بخشی از مردم به وجود آورد.