پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1396 | دوره:4 | شماره:8 |تعداد مقالات:8

بررسی ماهیت ساختار امت واحده شامل اهداف و ویژگی های آن مبتنی بر رویکرد غایت شناسانه در نگاه نظام مند یکپارچه با بهره گیری از آیات قرآنی و روش توصیفی تحلیلی مد نظر این نوشتار است. برای تحقق این منظور متن مقاله با مبحث نظریه سیستم ها به عنوان نوعی روش شناسی علمی و نگرش به جهان آغاز شده که بر پایه به کارگیری رویکرد سیستمی انجام می گیرد، و کوشیده ایم بحث به گونه ای پیش رود که به تبیین تفکر سیستمی بینجامد. پس از آن، ساختار مطلوب امت واحده مبتنی بر رویکرد فوق، به عنوان تفکر سیستمی الاهی تبیین شده است. وجود تفکر سیستمی در اسلام و آموزه های جهان شمول آن تامین کننده عالی ترین غایات و ضامن سلامت و پویایی امت واحده است، چراکه شاکله غایی ساختار امت واحده در مسیر نهایی طبق وعده قرآنی، قرب الی اله است که برای همه دوران ها، زمینه ساز اصلی برخورداری انسان ها از حیات طیبه دنیوی و اخروی است.

جریان سلفی در درون خود طیف های گوناگونی را در بر می گیرد که در این میان جریان سلفی افراطی با شعار پیروی از سلف، همواره با تفسیر ظاهری از قرآن و سنت، اقدامات ناسنجیده خود را به نام دین توجیه می کند. ظاهرگرایی، به معنای اعتبار هر گونه تفسیر ظاهری و انکار تاویل های عقلایی، افراطی است و پذیرفتنی نیست. ظاهرگرایی سلفی، هرچند بیشتر در خصوص آیات متشابه و آیات صفات الهی نمود داشته است، ولی به تدریج و با تلاش رهبران فکری آن جریان، به ویژه ابن تیمیه، به عنوان عنصر کلیدی جریان سلفی افراطی در آمده است. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با مطالعه و بررسی آثار تفسیری مفسران برجسته این جریان، از جمله ابن تیمیه، ابن قیم، ابن کثیر، شنقیطی و ابن عثیمین به این نتیجه می رسد که انکار تاویل ضابطه مند، نفی کاربردهای مجازی در قرآن کریم و به طور کلی نادیده گرفتن نقش عقل در فهم قرآن، از جمله عناصر بسیار مهم ظاهرگرایی سلفیه افراطی در تفسیر متون دینی، به ویژه قرآن کریم، است.

این مقاله، جایگاه معرفت اضطراری متناظر به نظام جامع، به هم پیوسته و مستقل کلام امامیه نخستین را بررسی می کند. بدین منظور با هدف دست یابی به مولفه های لازم برای پیداکردن پارادایم و الگوی مستقل فکری در میان امامیه دوران حضور، که آنان را از عالمان عصر خود، شامل معتزله و اصحاب حدیث، و همچنین از اندیشمندان دوره های متاخر متمایز می کند، از روش تحلیل تاریخی بر مبنای منابع حدیثی، کلامی و تاریخی استفاده شد. به نظر می رسد معرفت اضطراری در کنار فعل الاهی، عقل و وحی و مساله حقیقت انسان و در ارتباطی نظام مند و منطقی با این اندیشه ها، بخش مهمی از جورچین کلام امامیه نخستین را به خود اختصاص داده است. معرفت نیز مانند همه امور دیگر جایگاهی امر بین الامرینی دارد. ارتباط درونی ای همچون ارتباط عقل و وحی دارد، و در نهایت اینکه می تواند در تلازم با دیدگاه های مختلف درباره حقیقت انسان باشد. بنابراین، معرفت اضطراری، هم به مثابه عامل موثر در تثبیت و هم بخشی از دانشی تثبیت شده و پارادایمیک محسوب می شود.

یکی از روش های بسیار مفید و موثر تربیت، نزد مربیان تعلیم و تربیت و اندیشمندان مسلمان، محبت و مهرورزی است. ابن مسکویه و ابن حزم دو اندیشمند هم عصر قرن چهارم هجری، در فلسفه تعلیم و تربیت خود با نگاهی روان شناختی ماهیت، انواع، مراتب و مولفه های مربوط به محبت را تحلیل کرده اند. در اندیشه اخلاقی ابن مسکویه، اصل محبت عنوان عامی برای بیان استعداد ذاتی بشر در ارتباط و همبستگی معرفی شده است. دوستی، رنگ اجتماعی دارد و از فروع عدالت و برتر از آن شمرده می شود. هر دو اندیشمند با اینکه قائل به مراتب و انواع گوناگون محبت و حالات نفسانی محب هستند اما تفاوت هایی نیز در این بحث دارند، از جمله اینکه ابن مسکویه از برترین مرتبه محبت با عنوان «عشق» یاد کرده که مخصوص خداوند و حاصل افاضه و القای الاهی است. اما ابن حزم برترین محبت را اگرچه با عنوان «عشق» یاد کرده که با مرگ فنا می پذیرد، اما آن را «این سویی» و از نوع محبت محبت کنندگان در راه خدای متعال می داند. به عبارت دیگر، عشق نزد ابن مسکویه «آن سویی» است، اما نزد ابن حزم «این سویی».

به منظور توسعه مسعی، به دلیل محدود بودن مکان سعی، طبقات فوقانی و تحتانی در آن احداث شده است. این اقدام موجب ایجاد پرسش از مشروعیت سعی در مقادیر توسعه یافته شده که در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به این پرسش، پاسخ داده می شود. طبقات فوقانی دو صورت دارد: گاه طبقات پایین تر از دو کوه صفا و مروه است و گاه بالاتر از آن. اگر طبقات پایین تر از دو کوه صفا و مروه باشد، بنا بر نظر بیشتر فقها سعی از این طبقات جایز است. اما اگر طبقات بالاتر از صفا و مروه باشد، فقها در حکم آن اختلاف دارند. در این باره پنج قول از فقهای فریقین نقل شده است: 1. سعی از این طبقات صحیح است، 2. سعی بر روی این طبقات صحیح نیست، 3. سعی بر روی این طبقات در صورت ازدحام شدید جمعیت جایز است، 4. احتیاط است، به این صورت که علاوه بر سعی از روی طبقات، باید نائب بگیرد تا از روی طبقه همکف سعی به جای آورد، 5. توقف در حکم این مساله. از میان این اقوال، قول سوم صحیح به نظر می رسد. طبقه زیرین نیز چون بین الجبلین است، سعی در آن بنا بر نظر بیشتر فقها صحیح است. تحقیق حاضر با تتبع در منابع مذاهب، به اقوال و ادله آنها می پردازد.

جنبش بزرگ اخوان المسلمین با مبانی اندیشه سیاسی اهل سنت، که برخاسته از تعلیم و تفکر بنیان گذارش، حسن البنا، است، یکی از جریان های سلفی معتدل است که آرا و اندیشه های خاصی دارد. هرچند از لحاظ اعتقادی خود را سلفی معرفی می کند و دارای مبانی کلامی سلفیه است، اما معرفت شناسی اش در جهات مختلفی متفاوت با سایر جنبش های سلفیه است و همین باعث جدایی سلفیه اخوانی از آنها می شود. به همین دلیل فعالیت ها و رویکردهای آنان نقش تاثیرگذاری در موفقیت یا شکست تلاش های تقریبی دارد. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلی مبانی معرفت شناختی این جنبش را معرفی می کند. در معرفت شناسی، ابزار شناخت نزد ایشان محدود به نقل نیست بلکه فطرت، حس و تجربه، عقل، و کشف و شهود را نیز معتبر می دانند و برای هر کدام از منابع شناخت ارزش معینی قائل اند که ادله مقبول در عقلیات وجود دلایل نظری ضروری است، در حسیات، امور تجربه پذیر است، و در امور نقلی، نقل به روایت صحیح.

رهبران القاعده شیوه حکومتی را که بر اساس دموکراسی و رای اکثریت باشد کفر و ارتداد می دانند و از آن به بدعت عصر جدید یاد می کنند. به اعتقاد القاعده، حکام اسلامی با فریبی که از استعمار خورده اند درصدد اجرای الگوی سیاسی و منهج فکری غربیان در کشورهای اسلامی هستند. آنان مسائلی همچون تعدد احزاب سیاسی را با استناد به «ان فرعون علا فی الارض و جعل اهلها شیعا» و تفسیر «شیعا» به احزاب قائلان به تعدد احزاب سیاسی را تابعان سنت فرعون دانسته اند. در منابع القاعده، پیامدهای منفی مهم دموکراسی عبارت اند از: سیادت نداشتن خالق (خداوند) و پذیرفتن سیادت مخلوق بر مخلوق، پنهان شدن حاکمیت الاهی و جایگزین شدن حاکمیت بشر بر بشر (طاغوت)، مخفی شدن ولایت (محبت) الاهی و برائت از دشمنان خداوند و نیز تساوی بین فاسق ترین و فاجرترین افراد با متقین و صالح ترین مردم در تعیین سرنوشت حکومت اسلامی. با نگاهی به جایگاه دموکراسی در نزد برخی از متفکران جهان غرب در نقد اندیشه فوق می توان گفت القاعده دموکراسی را به مثابه مکتبی اعتقادی دانسته است، حال آنکه مقصود از دموکراسی روشی برای اداره حکومت اسلامی است، و به تعبیر دیگر، همان نهاد شورا است که از ضمانت اجرایی محکم و متقنی برخوردار خواهد بود که در تفکر اسلامی نیز جایگاهی دارد و می توان با برخی تغییرات، ساز و کار و روش حکومتی را با اسلام انطباق داد.

خراسان به دلایلی چون دوری از مرکز خلافت، همواره مرکز تصوف بوده است، چنان که شیعیان و معارضان سیاسی نیز به آن توجه داشته اند. تصوفی که امروزه از آن یاد می شود، حاصل واکنش های مکتب خراسان در برابر ابن عربی و شارحانش، چه در سلوک و چه در نظر (وحدت وجود)، است. نوع سلوک مشایخ خراسان در اندیشه های نظری ایشان تاثیرگذار بوده است. از این رهگذر، تفاوت هایی مبنایی و اساسی بین خود و مکتب ابن عربی می یافتند. پیدایش روش «وجه خاص» پس از روش «سلوک شطار» فقط با بررسی این گونه از تفاوت ها توجیه پذیر خواهد بود. دیگر وجوه افتراق، در برابر تفاوت های چشمگیر نظری و سلوکی، رنگ می بازند و در نتیجه، بر عمق مخالفت های ابتدایی عرفان خراسان با ابن عربی و شارحان افزوده می شود. برای نشان دادن تفاوت ها در حوزه سلوک، در این پژوهش ابتدا سلوک در عرفان خراسان و آنگاه سلوک در مکتب ابن عربی بررسی و مقایسه شده است. ثمره این مقایسه، رخ نمودن تفاوت هایی است که علی رغم غلبه قاطع عرفان نظری ابن عربی، تشخص و استقلال مکتب خراسان را دست کم در ساحت سلوکی ثابت می کند.