پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1395 | دوره:3 | شماره:6 |تعداد مقالات:8

بازشناسی اندیشه ها و رفتارهای فرق و مذاهب اسلامی یکی از نیازهای علمی جامعه به شمار می آید. زیرا می تواند به شناخت دیدگاه های مختلف اعتقادی و مذهبی که در ادوار مختلف تاریخ اسلامی وجود داشته و آثاری که از خود بر جای گذاشته کمک کند. از جمله این فرق که تاثیرات درخور توجهی داشته، فرقه خطابیه است. رئیس این فرقه محمد بن مقلاص اسدی، معروف به ابوالخطاب بوده که در نیمه نخست سده دوم، افکار غالیانه را ترویج می کرده و پیروانی داشته است. نوشته پیش رو به این سه مساله پاسخ داده است:1. چه عواملی سبب غلو آنان بوده است؟ 2. آیا این فرقه زمینه های جعل حدیث را فراهم کرده است؟ 3. امامان (ع) چه واکنشی به این جریان داشته اند؟ بررسی منابع فرقه شناختی، حدیثی و رجالی نشان می دهد رسیدن به منافع مادی و برخی اهداف سیاسی و ریاست طلبی از مهم ترین انگیزه های غلو خطابیه بوده است و عمده ترین بسترهای جعل حدیث را آنان، به ویژه در زمینه فضایل و علم غیب ائمه (ع) و نیز حوزه های کلامی همچون اعتقاد به حلول خداوند در اشخاص فراهم کردند. روش به کاررفته در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است.

در دوره سلجوقی تا پایان فرمانروایی سلطان ملک شاه (485 ه.ق)، سیاست مذهبی این حکومت بر پشتیبانی همه جانبه از مذهب تسنن استوار بود. لذا فرقه های مختلف شیعه وضعیت اجتماعی و سیاسی مناسبی نداشتند. این اوضاع نامطلوب چندان پایدار نماند، زیرا سلجوقیان در سال 483 ه.ق. با معضل شکل گیری حکومت اسماعیلیان نزاری به رهبری حسن صباح مواجه شدند که هدف غایی آن، برچیدن بساط حکومت سلجوقی بود. این خطر توجه آنان را به مقابله با اسماعیلیان معطوف کرد. در چنین وضعی، حکومت سلجوقی جز مماشات و برقراری روابط مسالمت آمیز با شیعیان امامیه چاره ای نداشت. این پژوهش ابتدا مناسبات شیعیان امامیه و اسماعیلیان نزاری با حکومت سلجوقیان را بررسی می کند و به دنبال آن، واکنش شیعیان امامیه در برابر اسماعیلیان نزاری را تبیین خواهد کرد. روش انجام پژوهش تاریخی حاضر، توصیفی- تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات، کتاب خانه ای است.

زهد از مباحث مهم در تفکر اسلامی و از محوری ترین اصول در نگاه متصوفه است. بسیاری تصوف را همان زهد تکامل یافته می دانند و علت اهتمام صوفیان به زهد را توجه آنها به این حقیقت دانسته اند که بدون بی رغبتی به دنیا، طی کردن مسیر سلوک میسر نخواهد بود. به همین سبب، ارکان زهد از نگاه ایشان عبارت است از: اجتناب از عمل بی علاقه، گفتاری بی طمع، عزت بی ریاست، دنیاگریزی و پرهیز از مال، سخن و خواب و خوراک. زهد در نگاه معصومان (ع) اختلافاتی با نگاه متصوفه دارد، اما می توان گفت زهد نزد متصوفه تا حد زیادی نزدیک به حقیقت آن در بیان پیامبر (ص) و اهل بیت ایشان است و بلکه گاه تعریف متصوفه از زهد عینا همان تعریف پیامبر (ص) است. لذا تفاوت هایی وجود دارد، چنان که زهد نزد متصوفه معنای تندتری داشته است، به گونه ای که بعضا منجر به ترک ضروریات زندگی و دشمن داشتن دنیا می شود، حال آنکه در کلام معصومان (ص) توجه به نیازهای زندگی و ضروریات آن آشکار است، اما این تفاوت ها آنچنان وسیع و عمیق نبوده است که بتوان زهد متصوفه را جدای از زهد حضرات معصومان (ع) دانست. تحقیق حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی زهد و زهدگرایی را بررسی، و بین دیدگاه معصومان (ع) با متصوفه مقایسه تطبیقی می کند.

دیدگاه فقهی فقهای امامی و حنفی درباره طلاق بدعی، یکی از مباحث بسیار جدی و بحث برانگیز در مساله طلاق است. امامیه بر اساس مبانی فقهی خویش، چون تبعیت نص، سنت و اجماع، مصادیق چهارگانه طلاق حائض، نفسا، طلاق در طهر مواقعه و طلاق جمع را طلاق بدعی و منهی، محرم و خلاف شرع، می دانند و بر بطلان آن حکم می دهند، ولی فقهای حنفی، تحت همان عناوین و تبعیت سیره صحابه و قیاس، بر جواز و صحت آن پافشاری می کنند. اما مبانی صحت طلاق بدعی، از لحاظ پرسش های جدی، نه تنها توان مقابله با مبانی بطلانرا ندارد، بلکه شواهدی برخلاف آن به چشم می خورد. از این رو راهکار اساسی حل اختلاف، بسنده کردن به «طلاق سنت» خواهد بود که این دو رویکرد فقهی بر آن توافق دارند و برابر با اصول و قواعد پذیرفته شده هر دو است.

پدیده تکفیر را ابتدا گروهی تندرو به نام خوارج ایجاد کردند که آثار مخربی در جامعه بر جای نهاد. بعدها و در طول تاریخ، پیروان افراطی هر کدام از فریقین، یکدیگر را به کفر متهم کردند. در این میان یوسف بحرانی (متوفای 1186 ه.ق.) نیز به کفر فقهی مخالف اعتقاد دارد. وی برای اثبات مدعای خویش به ادله متعددی تمسک کرده است. یکی از این ادله، تاکید بر روایاتی است که بر اساس نظر وی بر کفر فقهی مخالف دلالت دارد. در این پژوهش کوشیده ایم با مطالعات کتاب خانه ای و با روش توصیفی- تحلیلی، روایات مد نظر بحرانی را مطرح کنیم و به آنها پاسخ مستدل دهیم. با بررسی های به عمل آمده به نظر می رسد هیچ کدام از روایاتی که بحرانی به آن استناد کرده است، دلالت بر کفر فقهی یا نجاست مخالف نمی کند، و هرچند برخی از علما با تحلیل این روایات، کفر کلامی مخالف را استنباط کرده اند، بیشتر ایشان طهارت مخالف را برداشت می کنند.

مهم ترین دغدغه امامان شیعه (ع) در طول تاریخ دین اسلام، حفظ این دین بوده است. آنها در این زمینه از هیچ کوششی فروگذار نکردند. از جمله حضرت علی (ع) که تمام تلاش خود را برای حفظ اسلام به کار بست و در این راه، حتی از حق مسلم حکومت خویش گذشت، تا آنجا که حتی پس از رحلت پیامبر اسلام (ص)، با وجود اینکه خلفا حکومت جامعه را بر عهده گرفتند، علی (ع) به جای انزواطلبی، گوشه نشینی و واگذاری امور به دست آنها، غیرمستقیم در مدیریت جامعه اسلامی مشارکت می کرد، چراکه مدیریت، از جمله مهم ترین عواملی است که می تواند جوامع را به اهداف مطلوبشان برساند. از این رو علی (ع) با به کارگیری کارکردهای مدیریتی «برنامه ریزی، تصمیم گیری، سازمان دهی، هماهنگی و نظارت» جامعه را هدایت می کرد. مقاله حاضر به روش تحلیلی- توصیفی و با هدف الگوسازی سیره حضرت علی (ع) برای شیعیان، به بررسی شیوه های مدیریتی ایشان در جامعه اسلامی در عصر خلفا می پردازد. علی (ع) در زمان خلافت خلفا، علی رغم اعتراض به حق غصب شده خود، با آنها قطع ارتباط نکرد و غیرمستقیم جامعه را در تمامی عرصه های علمی، اعتقادی، قضایی و نظامی مدیریت می کرد و خلفا نیز در بسیاری از امور حکومتی با وی مشورت می کردند.

هر چند پذیرش معاد در ردیف اعتقاد به توحید و نبوت یکی از سه اصل اساسی دین باوری تلقی می شود، با این حال یکی از دغدغه های اساسی حوزه کلام، فلسفه و عرفان اسلامی تبیین کیفیت وقوع این حقیقت است. نصیرالدین طوسی، فیلسوف و متکلم برجسته اسلامی، با تاکید بر قدرت، علم و سایر صفات خداوند و اینکه معاد اعاده معدوم نیست، بلکه تفرق اجزا است، از سویی وقوع معاد را از نظر عقلانی کاملا امکان پذیر می داند و از سوی دیگر با تصدیق به لایتناهی بودن قدرت خداوند معاد جسمانی را توجیه پذیر لحاظ می کند. مولانا، عارف و شاعر بزرگ مسلمان، نیز با تعمق و بهره گیری از آموزه های اصیل اسلامی از سویی باورمندی و ضرورت اعتقاد به معاد را عنصری روشن در نگاه به عالم نشان داده و از سوی دیگر جسمانی بودن معاد را امری همگام با قاموس خلقت می داند. در این مقاله می کوشیم پس از تبیین دیدگاه نصیرالدین طوسی و مولانا در باب معاد و کیفیت آن به روش توصیفی- تحلیلی و مقایسه ای، از طرفی تفاوت شیوه کلامی- فلسفی نصیرالدین طوسی در اثبات معاد را با شیوه عرفانی- تمثیلی مولانا نشان دهیم، و از طرف دیگر نقاط اشتراک آنها را در این مبحث برشمریم.

توسعه علم، فرهنگ، اقتصاد و دیگر امور هر جامعه به تعاون و بهره گیری از تمام توان نیروهای انسانی آن جامعه وابسته است. از این رو دین اسلام با نگاه ویژه ای که به تعاون و مشارکت اجتماعی و در امتداد آن توسعه داشته است، آدابی را به منظور همدلی و همسوسازی افکار و حضور فعال مسلمانان در مجامع اجتماعی طراحی کرده است. یکی از برنامه های ویژه این آیین آسمانی برای تحقق وحدت اجتماعی، فریضه عبادی سیاسی«نماز جمعه» است، فریضه ای که بیانگر روح تعاون و موجب تحکیم ارتباطات است و قابلیت آن را دارد که مجموعه امت اسلامی را همچون دانه های تسبیح به یکدیگر پیوند دهد و موجبات ترقی و پیشرفت آنها را فراهم آورد. این جستار با هدف معرفت افزایی درباره تاثیرات اجتماعی نماز جمعه و اعتلای روزافزون فرهنگ بهره وری بایسته از برکات این فریضه الاهی، در صدد پاسخ به این پرسش اصلی برآمده است که: نمازجمعه چه نقشی در ایجاد وحدت و توسعه پایدار جامعه اسلامی ایفا می کند؟ روش تحقیق در این نوشتار، توصیفی و تحلیلی، و شیوه گردآوری اطلاعات، کتاب خانه ای است.