پژوهش های ادیانی
سال:1394 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:6

فردوسی برای حفظ و تداوم هویت ایرانی، به تدوین شاهنامه همت گذاشت. به دلیل اینکه در زمان حکیم توس، دوره باورمندی بی چون و چرا به اساطیر فرا رسیده بود، وی با تلفیق اساطیر با باورهای زرتشتی و غیرزرتشتی سده های پیش و پس از اسلام، قالب اسطوره را به حماسه مبدل کرد و کاخ شاهنامه را بنا نهاد. از این رو، شاهنامه صرفا گزارشگر باورها و آیین های ایران پیش از اسلام نیست.این مقاله نخست ویژگی ها و کارکرد اهریمن، و آنگاه رابطه اهریمن با اورمزد و جهان را در اوستا و متون پهلوی با گزارش شاهنامه مقایسه می کند. سپس، گزارش فردوسی درباره سرشت و اوصاف دیوان، رابطه دیوان با اهورامزدا و آفریده های او، راه مبارزه با دیوان، و اوصاف سه دیو بزرگ (رشک، آز، خشم) را با گزارش متون زرتشتی باستان می سنجد و همسویی ها و ناهمسویی های آنها را آشکار می کند. این جستار نشان می دهد که در شاهنامه، اهریمن و دیوان جایگاه پیشین خود را از دست داده اند و از اقتدار آنها و تاثیری که در هستی داشته اند به شدت کاسته شده است و به جایگاه فروتری که در متون و فرهنگ اسلامی دارند، نزدیک شده اند.

در این مقاله، تثلیث پدر، پسر، روح القدس که یکی از انگاره های بنیادین بسیار مهم در یزدان شناسی مانوی است، معرفی شده است. در متون مانوی تورفان که تثلیث در آنها بازتاب پیدا کرده، گهگاه روح القدس با «روح زنده»، که یکی دیگر از تجلیات برجسته پدر بزرگی (خداوند متعال مانوی) است، اشتباه گرفته می شود. مقاله حاضر می کوشد از طریق بررسی متن شناختی این دو را از هم بازشناساند و در شرایطی که متن ابهام آمیز است روشن کند که روی سخن با روح زنده است یا با روح القدس. معنای ثانویه واژه «باد» در متون مانوی در این مقاله بررسی شده است.

مایستر اکهارت از عرفای نام آشنای مسیحی است که در معرض سوء ظن مرجعیت دینی زمانش قرار گرفت و برخی از باورهایش بدعت آمیز خوانده شدند. مقاله حاضر به یکی از مهم ترین عناوین اتهامات اکهارت که عبارت است از بی توجهی به ارزش و اعتبار اعمال و شعایر ظاهری و نادیده گرفتن آنها و مطرح کردن تعریفی متفاوت از سنت مسیحی درباره مفاهیمی چون گناه، کفر، دعا، تقدیس خداوند، محبت به همسایه و... می پردازد، عنوانی که از محوری ترین اتهامات اکهارت در فهرست پاپ و مهم ترین دلیل محکومیت وی بوده است. روش تحقیق بدین ترتیب است که ابتدا همه اتهاماتی که در عنوان کلی بی اعتنایی به شعایر می گنجند، از حکم پاپ استخراج، و در چند بند گنجانده شده اند. سپس با مراجعه به آثار اصلی اکهارت، بیان خود وی را در موضوعات مطرح شده ذکر کرده ایم. همچنین پاسخ های او به برخی اتهامات را آورده ایم و نهایتا با تفکیک دینداری ظاهری از دینداری باطنی در تفکر و بیان اکهارت بدین نتیجه رسیده ایم که علی رغم نظر مخالفان، وی قصد بی توجهی به اعمال و ظواهر کلیسایی را نداشته، بلکه با رویکرد باطنی و درون نگرانه خویش باطن را بر ظاهر مقدم می داند و بر تاثیر و اهمیت آن در نجات و سعادت ابدی انسان تاکید می کند.

ویکتور ترنر (1983-1920) به دلیل ذهن خلاق و توانمند و تحقیقات میدانی و مستندش که توانست انسان شناسی دین را از حیطه خشک علم الاجتماع بیرون آورد و آن را با مباحث زنده انسانی درآمیزد ستایش شده است. او که چندین سال (دسامبر 1950 تا فوریه 1952 و می 1953 تا ژوئن 1954) در میان قبائل بدوی زامبیا به سر برده بود، تجارب خویش از زندگی و مناسک آیینی آنها را مبنای نظریه های بدیعی قرار داد که در باب دین و آیین و ماهیت آنها مطرح کرد. دیدگاه های او درباره نمادها و قدرت آیین در تغییر موقعیت های اجتماعی و تحلیل های عمیق و روان شناختی اش در این زمینه، توجه بسیاری از دانشمندان پس از او را جلب کرد. اگرچه، بنا بر تصریح خود ترنر، در جوامع صنعتی امروز به ندرت می توان با آیین های اصیل مواجه شد، اما در بسیاری از مناطق و از جمله کشور ما مناسک دینی و آیین ها کماکان جزئی از زندگی مردم اند. آشنایی با دیدگاه های ترنر، که الهام بخش بسیاری از پژوهندگان این عرصه بوده است، گذشته از اینکه پنجره ای جدید بر روی محققان این حوزه می گشاید، شناخت ما را از میراثی که به خاطر روزمرگی و در دسترس بودن از ژرفا و ارزشش غافلیم ارتقا خواهد بخشید.

شناخت وجود و موجود، دل مشغولی دیرپای و اصلی انسان است. هستی شناسی اسطوره ای، گونه ای از تلاش آدمی در این زمینه است که تاثیر ماندگاری بر پیدایی و پرورش افکار و کنش های بشر داشته است. در اسطوره، بر حسب برخی اصول مسلم، از رهگذر «مینوی ساختن گیتی» یا «گیتیانه کردن مینو» به صورت بندی نظام هستی شناختی اقدام می شود. مطابقت و عینیت گیتی با مینو، حضور و تجلی خدایان به مثابه عوامل تقدس و در نتیجه، واقعیت جهان، جانمندانگاری گیتی و امکان ارتباط انسان با آحاد موجودات، فقدان تمایزی روشن میان «عالم ثبوت» (عین یا گیتی) و «عالم اثبات» (ذهن)، وجود پیوند ذاتی میان انسان و گیتی از طریق انبازی آن دو در امر مینوی، زیستن بر مبنای الگوهای مثالی سلوک خدایان و بازآفرینی افعال ایزدان از طریق تکرار آنها در شعائر، از ارکان هستی شناسی اسطوره ای و از عملکردهای مبتنی بر آن به شمار می آیند. در این منظر، انسان و جهان برخوردار از سرمنشا الاهی و محضر و مجلای امر قدسی اند و به میزان انکشاف امر مینوی در آنها، از تقدس و واقعیت برخوردارند. در اسطوره، واقعیت، امر قدسی است و نامقدس، عدم.

در دوره مدرن با مطرح شدن علم به عنوان چارچوب فکری مسلط، الاهیات مسیحی شیوه های مختلفی را برای حفظ جایگاه خود به کار برده است. امروزه برای بررسی تعامل علم و الاهیات مسیحی، به جای بحث های روش شناختی به چارچوب معرفت شناختی توجه می شود. در تاملات و نظریه پردازی های علمی و الاهیات مسیحی، به طور کلی دو چارچوب عمده معرفت شناختی وجود داشته است: مبناگرایی و نامبناگرایی. در مبناگرایی، امکان به دست آوردن صدقی جهان شمول و رها از بافت فرض می شود. از سوی دیگر، نامبناگرایان، دانش انسان را پدیده اجتماعی در حال تکاملی به تصویر می کشند که از طریق معانی در شبکه ای از باورها شکل می گیرد. در این مقاله استدلال می شود که الاهیات در چارچوب مبناگرا در خصوص نقد میان رشته ای علم پاسخ گو نیست و طبق نامبناگرایی، وفاداری به آموزه های سنتی را از دست می دهد. سپس پسامبناگرایی یکی از مهم ترین راه حل ها برای این مساله معرفی می شود که از جمله فان هیوستین، الاهی دان مسیحی، در آثار خود به آن می پردازد. دل مشغولی این مقاله بررسی این مساله است که رویکرد پسامبناگرا چه خصوصیاتی دارد و چگونه/آیا با انتخاب راهی میان دو دیدگاه پیشین، از مشکلات آنها اجتناب می کند.