پژوهش های ادیانی
سال:1397 | دوره:6 | شماره:12 |تعداد مقالات:6

گرچه شاید در نگاه نخست، بودیسم تهراواده (هینه یانه) عاری از هر گونه قداستی به نظر برسد، اما در بودیسم مهایانه اعتقاد به امر قدسی و پرستش موجودات متعالی (انواع بودا)، فضای این آیین را مشحون از قداست کرده است. به رغم تنوع آرای دین پژوهان، ظاهراً در بودیسم مهایانه قداست به مثابه ی حقیقتی ذومراتب، دارای مجلاهای متنوع و ساحتِ ملکوتی همه ی موجودات در نظر گرفته می شود. نقاط عطف زندگی سیدارتاگوتَمه بودا و تعالیم وی مبنای بسیار مهمی در اعتقاد پیروان بودایی به قداست برخی از نمادها، مفاهیم و مکان ها بوده است. آموزه ی تری کایه، بودی ستوه هایی مثل اَوَلوکیتشوره و مَیتِریه، مفاهیمی چون «شونیاتا» و «چنینی» (تتاتَه)، اماکنی همچون استوپاها و معابد، انواع شمایل نگاری های قدسی، نمادهای دینی مثل مَندَله و مجموعه ی اساطیر بودایی و جاتَکه ها، در زمره ی برجسته ترین وجوه قداست در مهایانه به شمار می آید. غایت اصلی پژوهش پیش رو که به روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته، عمدتاً شناسایی عمیق تر قداست و نمودهای آن در بودیسم مهایانه بوده است.

دیدگاه عمومی این است که دعا ابزاری است برای درخواست از خدا و برآورده شدن نیازهای آدمی. حال آنکه در همه ی ادیان و به ویژه ادیان ابراهیمی دعا فراتر از درخواست و نشان دهنده باورداشت های انسان و ادیان راجع به خدا است. بررسی ادبیات دعایی در اسلام و مسیحیت نشان می دهد دعا وجوهی فراتر از درخواست دارد. هم در اسلام و هم در مسیحیت دعا، تجربه ی ناب عرفانی و مقدس معرفی می شود. دعا پیوندی ناگسستنی با الاهیات دارد و بسیاری از اندیشه های الاهیاتی اسلام و مسیحیت در دعا بازنمایی و بازسازی شده است. از سوی دیگر، ماهیت دعا ارتباط و گفت وگو با خداوند است و اگر این ارتباط، صرفِ به زبان آوردن کلمات و واژگانی بی روح نباشد و مواجهه و ارتباطی پویا و متقابل را در بر بگیرد این گفت وگو به درستی صورت گرفته است. این گفت وگو که صمیمانه و دوسویه است از سطح ارتباط من-او خارج می شود و به ارتباط من-تو می رسد. بر این اساس، انسان خدا را همواره در کنار و مخاطب خود می داند و در قالب دعا این گفتمان صمیمانه را به نمایش می گذارد.

جهان شناسی یکی از مهم ترین مقولات مطرح در هر دین و نظام فکری است. چگونگی نگاه به جهان و تبیین آن نشان دهنده بسیاری از زوایای پنهان و آشکار هر اندیشه ای است. دین مانوی از جهان شناسی اسطوره ای و پیچیده ای برخوردار است که اغلب نشان دهنده دیدگاه عرفانی این دین به عالم است. این مقوله ترکیبی از جهان شناسی گنوسی است که در ساختاری ایرانی گنجانده شده است. از ویژگی های نظام جهان شناختی مانوی می توان به ثنویتی ازلی که در خیر و شر برقرار است، و سه دوره آفرینش اشاره کرد. بیزاری از عالم ماده و باور به اسارت روح که منشأ الاهی داشته و در ماده محبوس است، ماهیت اهریمنی عالم و تلاش برای رهایی از چرخه تولدهای مکرر، و نهایتاً بازگرداندن انوار الاهی به خاستگاه و اصل خویش از بارزترین اندیشه های عرفانی این جهان شناسی است که در دستگاه فکری ایران باستانی عرضه شده است.

برخی عناصر داستانی شخصیتی به نام جم/یم که در کتاب اوستا موجود است، شباهت های صوری بسیار با قصص توراتی و قرآنی مربوط به سلیمان (ع) دارد؛ همان گونه که تصور می شود، داستان جم/یم در شاهنامه به دلیل شباهت بسیار، می تواند نمادی از داستان سلیمان (ع) نیز باشد. دو مبحث «تولد اسرارآمیز» و «اجتباء» که در این پژوهش، مرتبط با خوانش های موجود درباره این دو شخصیت بدانها می پردازیم، یا در مطالعات پیشین مغفول مانده یا بدون مقایسه ی مطالب موجود در قرآن کریم، تورات، اوستا و بی توجه به برخی جنبه های اساسی دیگر نگاشته شده است. مقاله حاضر در پی این هدف است که شباهت های روایات در دو جنبه از جنبه های محل بحث را به صورت ریشه ای بررسی و تحلیل کند. روش پژوهش در مقاله حاضر، تحلیل محتوای روایت های موجود در قرآن، تورات و اوستا از طریق مراجعه مستقیم خواهد بود. در عین حال، از تفاسیر معتبر نیز برای تحلیل آیات قرآنی بهره می بریم. نتایجی که از این پژوهش با استفاده از روایت شناسی داستانی حاصل خواهد شد، خواننده را از طریق مطالعه تطبیقی با بخش های جدیدی از جنبه های جالب و نسبتاً مشابه زندگانی جم در اوستا و سلیمان (ع) در متون الاهی، آشنا می کند.

در طول تاریخ، هم زمان پس از درگذشت رهبران مذهبی و سیاسی برجسته، افرادی ظهور کرده اند که خود را در جایگاه رهبر راستین قرار می دادند. چنین رویدادی در جزیرة العرب به دلیل سلطه نظام قبیله ای و رسوبات فرهنگ جاهلی قریب الوقوع بود. متنبیان صدر اسلام، از باورهای عوام به سحر و جادو بهره می بردند و با انجام دادن برخی حرکات نمایشی و سخنان سجع آمیز سعی در اغفال مردم داشتند. نکته مهم، پیوند عمیق کهانت و به طور عام جادوگری با ریاست دینی است. این مقام در جزیرة العرب بر عهده کاهنان بود که از آموخته ها و توانایی های خود در این حوزه برای تثبیت مقام نبوت استفاده کردند. در مقاله حاضر، پس از شناسایی ویژگی های جادو و کهانت، در صدد تطابق آن با گفتار و اعمال متنبیان برآمده ایم. نتایج نشان می دهد که سخن و عمل متنبیان بر دو محور اصلی کهانت، وابستگی و تزویر، تطابق کامل دارد.

یکی از موضوعات مهم در اسطوره شناسی و دین پژوهی تطبیقی که جنبه جهانی دارد و در همه ملل و اقوام دیده می شود، موضوع مرکز است. مرکز در حقیقت محوری است مینوی و قدسی که انسان به واسطه آن، به نوزایی و تشرّف می رسد و به امری والا، نائل می آید. مرکز، ممکن است شخص، جسم، فکر، مکانی مذهبی یا حتی کوهی اسطوره ای باشد. در کیهان شناسی اساطیری ایرانی و یهودی، مهم ترین نماد مرکز، کوه است؛ کوه البرز در اساطیر ایرانی و کوه های جرزیم، صهیون، سینا، هور و. . . در اساطیر یهودی، که به واسطه پیونددهندگی زمین به آسمان، یعنی جایگاه خدایان، سرشار از نیروی قدسی و مینوی است و از طریق آن، بسیاری از شاهان، پهلوانان و رهبرانِ دینیِ اسطوره ای، به نوزایی و تشرّف رسیده اند. کوه های اساطیری ایرانی و یهودی، از آنجا که مرکزی قدسی هستند، جایگاه برخی خدایان و ایزدان تصوّر شده اند و در حقیقت، یادآور بهشت آغازین اند. نگارندگان در این جستار بر آنند تا با مقایسه اساطیر ایرانی و یهودی، اهمیت این کوه های اسطوره ای را به مثابه مرکزی کیهانی، که آیین تشرف بدان واسطه صورت می پذیرد، نشان دهند.