پژوهش های ادیانی
سال:1396 | دوره:5 | شماره:10 |تعداد مقالات:6

آفرینش انسان و دستور خداوند به تمام فرشتگان برای سجده کردن بر او، و سرباززدن ابلیس از این فرمان نظرگاه های اعتقادی مختلفی را سبب شده است. شهرستانی در الملل والنحل، بر مبنای دیدگاه های شارحان تورات و اناجیل اربعه، هفت شبهه مهم ابلیس در موضوعات اعتقادی ادیانی را بیان می کند و معتقد است هر یک از این شبهات، زمینه ای برای شکل گیری بخشی از مذاهب اسلامی شده است. مقاله حاضر، ضمن بررسی مهم ترین رهیافت های کلامی یهود و مسیحیت درباره شیطان، دیدگاه کلام اسلامی، به ویژه کلام معتزله و اشاعره، را نیز می کاود. نتایج پژوهش نشان می دهد آنچه شهرستانی به عنوان گفت وگوی شیطان و فرشتگان، و شبهات ابلیس بیان کرده در تورات و انجیل، و شروح و تفاسیر معتبر و شناخته شده این دو کتاب وجود ندارد و چنین به نظر می رسد که شهرستانی، با زمینه قرار دادن برخی رهیافت های توراتی یا انجیلی، و روایات اسرائیلی دخیل در اسلام، این موضوع را محملی برای مطرح کردن مباحث کلامی بر مبنای دیدگاه اشاعره، که خود نیز بدان معتقد بود، قرار داده است.

به باور یهودیان سنتی، کتاب مقدس عبری دارای منشا الاهی است و تماما وحی شمرده می شود. آنان معتقدند این نوشته ها به املای خدا و نیز نگارش حضرت موسی (ع) و دیگر نویسندگان این کتاب ها نوشته شده است. از نگاه آنان، این کتاب از هر گونه خطا و تحریفی پیراسته است. قرآن کریم نیز از کتاب مقدس عبریان یاد می کند و آن را دارای منشای الاهی و وحیانی می داند، خداوند در قرآن کریم می فرماید تورات را تایید و تصدیق می کند (بقره: 53) و آن را محفوظ شده از آسیب و انحراف می داند (اعراف: 150). در مقابل، شماری آیات قرآن کریم و تفاسیر کمی رسمی تر از این آیات، شاید این دریافت را تایید نکنند. این نوشته مدعی است که هرچند قرآن کریم یهودیان را به تحریف معنوی کلام خدا متهم می کند یا اینکه به آنان نسبت جعل می دهد و آنها را افرادی توصیف می کند که کلام خود را به مثابه کلام خدا معرفی می کنند، ولی در آیات قرآن دلالت آشکاری بر اینکه یهودیان تورات را تحریف لفظی می کرده اند وجود ندارد.

از ارکان اساسی دین اسلام، آموزه معاد بوده که در طول تاریخ شبهاتی درباره اصل معاد و جزئیات آن مطرح شده است. از جمله شبهات، مساله تاثیرپذیری مستقیم (بی واسطه) اسلام از دین زرتشت در آموزه معاد است که دربرگیرنده دو دیدگاه است: دیدگاهی که معارف اخروی قرآن کریم را متاثر از آموزه های دین زرتشت دانسته است، دیدگاهی که قائل به تاثیرپذیری تعالیم اخروی اسلام از دین زرتشت شده است بی آنکه از چگونگی این اقتباس سخنی به میان آورد. شباهت های ظاهری میان دو دین در آموزه معاد و تقدم تاریخی دین زرتشت بر اسلام، منشا اصلی مساله تاثیرپذیری شده است. نوشتار حاضر پس از توصیف و بررسی هر دو دیدگاه تاثیرپذیری بی واسطه اسلام از دین زرتشت، دیدگاه صحیح در این باره را مطرح می کند.

خورشیدنیایش نخستین نیایش از پنج نیایش مذکور در خرده اوستا است. خرده اوستا یا اوستای کوچک یکی از بخش های اوستای متاخر است. تدوین خرده اوستا به آذرباد مهرسپندان، موبدان موبد زمان شاپور دوم ساسانی (309- 379 م.)، نسبت داده شده است. در دوره ساسانی موبدان زردشتی بر آن شدند تا اوستا را که تا آن زمان به صورت شفاهی حفظ و نقل می شد و برای مردم قابل فهم نبود به زبان زنده آن عهد، یعنی فارسی میانه، ترجمه و تفسیر کنند. این ترجمه ها و تفسیرهای مترجمان از عبارات اوستایی اصطلاحا «زند» نامیده می شود. در این مقاله، متن زند خورشیدنیایش بر اساس شیوه آوانویسی مکنزی نوشته شده و برگردان فارسی آن در زیر عبارت آورده شده است. سپس متن زند با متن اوستایی آن تطبیق داده شده و تفاوت های موجود بین آنها در پی نوشت یادداشت شده است.

ریشه ایرانی باستان واژه waxs،wak- به معنای «سخن گفتن» و ریشه اوستایی آن vak-، دربردارنده معنای «گفتن» است و vaxs در یسنا، 17: 44 به معنای «سخن» در حالت فاعلی مفرد مونث به کار رفته است، اما در دوره میانه، این واژه در معنای «روح/نفس» بروز یافته و لغت نویسان این معنا از واژه را مطرح کرده اند. می توان از این واژه به «نفس سخن گو» تعبیر کرد. در متون پهلوی زردشتی نیز واژه waxsur (پیامبر) را برای زردشت به کار برده اند. همچنین، در متن های کهن فارسی، اگرچه این واژه دیده نمی شود، معنای در پیوند با هم این واژه، یعنی سخن گویی و نفس (نفس سخن گوی) پدیدار است. ناصرخسرو «سخن» را «طعام جان» خوانده و بارها از ترکیب نفس سخن گو (همان نفس کمال یافته در متون مانوی) یاد کرده است. او چنان وصفی از «سخن» به دست می دهد که گویا می توان واژه «جان» را جانشین آن کرد و آن دو را یکی انگاشت. این موضوع می تواند از معنای واژه waxs برخاسته باشد.

دین مانی سرشار از آموزه های عرفانی است که ریشه در اندیشه های گنوسی، ایرانی و یونان باستان داشته و با باورهای مسیحی و بودایی پربارتر شده است. بی شک یکی از عوامل رشد و پیشرفت سریع این دین ویژگی های عرفانی آن است. عرفان مانوی در بطن آموزه ها و مفاهیم دینی مانویت نهفته، و کمتر به شکل مجزا به آن توجه شده است. این عرفان با تاکید بسیار، راه نجات روح انسان از اسارت عالم ماده را در کسب معرفت می داند. وصول به این معرفت، از طریق خودشناسی و کشف و شهود قلبی است. اهمیت تزکیه نفس و زهد و ریاضت از پررنگ ترین بخش های این عرفان است. با مروری در متون به جامانده از مانویان، عناصر بسیاری یافت می شود که دارای اشتراکات بسیار با شاخصه های مکاتب عرفانی است. این مولفه ها را می توان جداگانه دسته بندی کرد تا به جهان شناسی، معرفت شناسی و خداشناسی مستقلی برای این دین عرفانی دست یافت.