پژوهشنامه امامیه
سال:1394 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:6

معارف قرآن به مجموعه دانش هایی اطلاق می شود که از قرآن قابل برداشت اند. بنابراین، همه گزاره های قرآنی مشمول و داخل در عنوان معارف قرآن اند. این دانش ها و گزاره ها بی شمار و گوناگون اند. از این رو لازم است در قالب هایی دسته بندی شوند. مقاله حاضر الگوهای دسته بندی معارف قرآن، اعم از الگوهای ماثور و غیرماثور را، معرفی و ارزیابی می کند. الگوهای ماثور الگوهایی هستند که در روایات امامیه به آنها اشاره شده و تقسیم هایی دوگانه تا ده گانه را شامل می شوند. این الگوها معمولا مناسب مقتضیات زمانه عرضه شان به نظر می رسند و با الگوهای متعارف امروزی متفاوت اند. الگوهای غیرماثور الگوهایی هستند که اندیشمندان امامیه پیش نهاده اند و روشمندترین آنها عبارت اند از سه الگوی دین محورانه، انسان محورانه و خدامحورانه. هر یک از این الگوها دارای مستنداتی در متون دینی است و مزایایی خاص خود دارد، ولی به لحاظ جامع و مانع بودن اشکال هایی بر آنها وارد است.

این مقاله مساله مطرح شده در آیات اهل ذکر را بررسی می کند. آیهٔ 43 نحل و 7 انبیا، به مخاطبان دستور داده است مطلبی را از اهل ذکر بپرسند. در تعیین مخاطب، پرسش، پرسشگر و پاسخ گو، دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. مسالهٔ تامل برانگیز، تبیین مراد از اهل ذکر است. پرسش شونده کیست؟ اهل کتاب یا آگاه به تاریخ پیشینیان؟ اهل قرآن؟ امامان معصوم؟ یا اهل علم و دانش؟ استناد هر مفسری، ظاهر و سیاق آیات و روایات واردشده در این زمینه است. روایات، به چند دسته تقسیم می شود: 1. درباره شان نزول، 2. درباره بیان مقصود از اهل ذکر، 3. روایات منحصرکننده اهل ذکر در امامان. مفاد احادیث دسته سوم با ظاهر و سیاق آیات و مورد نزول، تنافی دارد. رفع ید از دو یا یک طرف تنافی، به هیچ وجه جایز نیست. بسیاری از مفسران برای حل مساله به راحتی دسته سوم را کنار گذاشته اند. در مقابل، برخی دیگر ظاهر و مورد نزول را نادیده انگاشته اند. اما راه حل صحیح مساله با برگزیدن نظری جامع بین ادله مربوط است. یعنی فقط از اطلاق حصر در روایات دسته سوم صرف نظر می شود، نه اصل حصر. مطابق این نظر، اهل بیت برترین مصداق اهل ذکرند و حصر آنان، نسبی است. مقتضای قواعد تفسیر و قوانین حل تعارض بین ادله همین نظر است.

شیعیان در عصر حضور ائمه معصوم (ع)، برای شناخت امام خود از راه ها و شیوه هایی استفاده می کردند تا پیشوای تعیین شده از سوی خدا و رسولش را از مدعیان دروغین تشخیص دهند. در منابع شیعی، روایات فراوانی وجود دارد که راه های متعددی برای تشخیص امام بیان کرده و ویژگی هایی برای آن ذکر می کند. اما اینکه شیعیان عصر حضور کدام یک از این شیوه ها را برای تشخیص امام به کار برده اند پرسشی است که این مقاله در پی پاسخ به آن است. از مجموع روایات استفاده می شود که مهم ترین شیوه امامیه برای تشخیص امام خود در همه دوره ها، آزمودن پیشوای خود بر اساس علم امامت بوده است. از دیگر راه هایی که در روایات و کتب کلام شیعه شهرت دارد نص، مناقب و کرامات است.

از تحولات تاریخی مهم ایران، ظهور درویشان صفوی و قزلباشان صوفی است. حکومتی با بیش از دو قرن که فقهای شیعه در اصل بنیانش نقشی ندارند، ولی با این همه از همان ابتدا، شاه اسماعیل صفوی (907-930 ه.ق.) تشیع را مذهب رسمی کشور معرفی می کند، چنین رویدادی وابسته به عواملی است که این جماعت صوفی، تشیع فقاهتی را به عنوان قدرتی برتر برای اداره کشور پذیرفته، علما و فقهای شیعه را به مناصب حکومتی می گمارند. گذشته از ترویج تشیع از سوی علما برای بررسی چنین رویدادی، نقش ناکارآمدی اجتماعی و فکری تصوف را نیز نباید نادیده گرفت. نبود قوانین لازم، فقدان ظرفیت ساختاری لازم در طریقت صوفیانه برای برون رفت از مشکلات و شئون مختلف تدبیر و اداره کشور، بی اعتنایی به ظواهر شرعی و تضاد در سیره عملی تصوف بعد از دست یابی به حکومت از جمله مسائلی است که بستر لازم را برای تحکیم بیش از پیش موقعیت فقیهان شیعی فراهم می کند. نوشتار پیش رو، تحقیقی کتاب خانه ای و تحلیلی در این باره است.

مساله «نص» از مباحث مهم امامت به شمار می آید. شیعیان دوازده امامی، بر اساس نصوص فراوان و معتبری که در منابع روایی شیعه و اهل سنت آمده معتقدند پیامبر اکرم (ص) دوازده نفر را که به نام مشخص شده اند، از جانب خداوند سبحان به عنوان جانشینان و امامان پس از خود معرفی کرده و پیروی از آنها را بر مردم لازم دانسته است. الامامه والنص نام کتابی است که نویسنده وهابی آن «فیصل نور» در باب اول آن، با استناد به روایات شیعه و توهم تعارض آن با نصوص امامت، همه آن نصوص را نامعتبر و مجعول دانسته است. وی در قسمتی از این اثر خود، پس از نقل روایاتی که حاکی از جهل و بی اطلاعی یاران امام هادی (ع) از جانشینی امام حسن عسکری (ع) است، فقدان نصوص امامت را نتیجه گرفته است. این نوشتار، ضمن توصیف و ترسیم تصویری واقعی از دوران امامت امام هادی (ع) و تحلیل روایی شبهه مزبور، نشان می دهد که عواملی همچون منع تدوین حدیث، فضای خفقان دوران امام هادی (ع)، وجود برخی شبهات درباره صفات امام و سرانجام، میل رسیدن به قدرت و ثروت، باعث جهل یا انحراف گروهی از شیعیان شده و همین امر، توهم فقدان نصوص امامت را موجب شده است.

انسان آنگاه که از خداوند سخن می گوید اوصاف دربارهٔ او را بر زبان جاری می کند. از این رو، برای فهم معنای درست گزاره های ناظر به اوصاف الاهی، ناگزیر از تحلیل معناشناختی در این باره هستیم. اسماء و صفات الاهی همگی نشانه ای هستند که خود خداوند آنها را برای خواندن بندگانش به نحو اشتراک لفظی، و نه معنوی، وضع کرده است. در تمامی این اسماء و صفات، هدف، وصف حق تعالی به این صفات نیست، بلکه این است که خداوند را با این صفاتی که می شناسیم تنزیه کنیم. زیرا تمامی اسماء و صفات، مخلوق خدا و مباین با ذات او است. از این رو، خداوند متعال در بسیاری از آیات قرآن، به معرفی اسماء و صفات خویش پرداخته است تا از این طریق و در حد مقدور، ما را از معرفت خود بهره مند کند.