پژوهشنامه امامیه
سال:1395 | دوره:2 | شماره:4 |تعداد مقالات:6

دو مساله اصلی این پژوهش عبارت اند از: رهیافت جوامع حدیثی امامیه به آموزه زیبایی فوق العاده یوسف (ع) چیست؟ و مستندات روایی این آموزه از چه میزان اعتبار برخوردار است؟ برای پاسخ به این مسائل، احادیث این آموزه در میراث حدیثی امامیه را به روش تخریج بازیابی، استخراج و طبقه بندی کردیم و به چهار حدیث معیار دست یافتیم که می توان آنها را به دو گونه «یوسف، زیباترین مخلوق» و «زیبایی یوسف، پاداش مومنان در قیامت» تقسیم کرد. اعتبارسنجی سندی و دلالی این احادیث نشان می دهد که اسناد و متون آنها با آسیب هایی چون ارسال سند، موافقت با اهل کتاب و عامه و تعارض با عصمت انبیا روبه رو است که استناد به آنها را در معارف اسلامی با مشکل روبه رو کرده است. فرضیه نگارنده صدور این روایات در فضای تقیه، به دلیل غلبه دیدگاه مشهور عامه بوده که خود متاثر از دیدگاه اهل کتاب است.

مساله وجود پیشین انسان، یعنی حضور انسان در عوالمی پیش از این عالم، از جمله مسائل کلامی کلیدی در تاریخ عقاید امامیه است که هر گونه موضع مثبت یا منفی در قبال آن، عملا سمت وسوی بخش اعظم دیگر مباحث کلامی را تعیین می کند. عالمان امامی در مدارس کلامی متوالی مواضع متفاوت و متضادی را درباره این مساله برگزیده اند و موافق موضع خود و علیه موضع مقابل استدلال کرده اند. یکی از مدارس مهم کلامی، مدرسه ری در قرن ششم است. این مقاله با بررسی آثار برجای مانده از عالمان این مدرسه نشان می دهد که اکثر یا کثیری از عالمان مدرسه ری به پیروی از مدرسه بغداد، منکر وجود پیشین انسان در عالم ذر بوده اند. این مقاله همچنین نشان می دهد روایات خلقت نوری اهل بیت (ع) در مدرسه ری افزایش کیفی داشته است و در آثار برخی از عالمان این مدرسه روایاتی درباره این مساله درج شده اند که مضامین عالی آنها در روایات دو مدرسه پیشین، قم و بغداد، سابقه ندارد. از آنجا که آثار عالمان ری متضمن هیچ گونه تصریحی به انکار خلقت نوری اهل بیت (ع) نیست و تصریحات ایشان صرفا معطوف به انکار عالم ذر است، این مقاله نتیجه می گیرد که همه عالمان ری یا دست کم کسانی که اهتمام ویژه ای به گردآوری روایات فضایل اهل بیت(ع) داشته اند، مضمون این احادیث را پذیرفته بودند یا دست کم برخلاف بغدادیان از تصریح به تاویل آنها اجتناب می کردند.

احمد بن حنبل نگاه تکریم آمیزی به اهل بیت (ع) و علی (ع) دارد. او در کتاب روایی خود، المسند، فضایل بسیاری را از خاندان رسالت نقل کرده است. در سخنان منسوب به او در کتب شرح حال و کتب تاریخی نیز می توان نقل فضایل اهل بیت را مشاهده کرد. نگاه اجلالی او به اهل بیت (ع) نگاهی خاص و دارای ظرفیت های ویژه ای است. منزلت هایی که او برای اهل بیت (ع) برمی شمرد، به اندیشه های شیعه امامیه نزدیک است، مانند مرجعیت علمی، فضل تقدم در بین صحابه، ولایت و موالات، معیار سنجش نفاق و ایمان، نبرد برای تاویل در ادامه نبرد برای تنزیل، هم ترازی با قرآن و حسرت و تنافس صحابه به جایگاه اهل بیت (ع). او همچنین در منازعه با مخالفان همواره از اهل بیت (ع) جانبداری می کرد. در این پژوهش با اجتناب از تفسیر به رای، مطالب متنوعی از او نقل و با دیدگاه شیعه تطبیق داده شده و افق های نزدیک آنها بازنمایی شده است. نگارنده درصدد انتساب احمدبن حنبل به غیر مذهب خودش نیست اما نمی توان از رویکردهای خاص او نیز چشم پوشی کرد. کتاب های حدیثی او به ویژه المسند و فضایل صحابه مرجع اصلی استناد در این پژوهش است.

یکی از رساله های کلامی کوتاه متکلم برجسته امامی، علامه حسن بن یوسف حلی (م 726 ه.ق.) رساله ارزشمند واجب الاعتقاد علی جمیع العباد است که شروح گوناگونی بر آن نوشته شده است. در زمره این شروح، اثری است که با عنوان شرحی بر واجب الاعتقاد از عالمی ناشناس، به چاپ رسیده است. در منابع مختلف، فرضیات متفاوتی در خصوص نگارش آن به دست عالمانی چون ابن فهد حلی، مهنابن سنان یا عبدالحسین نیلی مطرح شده است. در این نوشتار، با بررسی نسخه های خطی این شرح و همچنین استناد به نسخه ای از تحریری که ابن راشد حلی از همین شرح واجب الاعتقاد فراهم آورده است، نشان داده می شود که تمام فرضیات پیشین در خصوص نگارنده این شرح نادرست است و نویسنده این شرح کسی نیست جز متکلم سرشناس شیعه، سید جلال الدین شرف شاه حسینی. بررسی ویراست ارائه شده از این شرح و تشریح کاستی ها و اغلاط آن، از دیگر موضوعات اصلی مطرح شده در این مقاله است.

محمدبن حسن صفار یکی از شخصیت های بزرگ قرن سوم است که در میان متکلمان و اندیشمندان نخستین امامیه در شهر قم جایگاه ممتازی دارد. یکی از مباحث مهم در معرفت شناسی، بحث از منابع معرفت است. بر اساس گزارش های محمدبن حسن صفار، ابزار و منابع معرفت دینی عبارت است از کتاب، سنت، عقل، فطرت و حواس.بنابر نظر صفار، شناخت خداوند در سایه بهره مندی از همه منابع و ابزارهای معرفت، حاصل می شود. البته او غنی ترین و مهم ترین منبع معرفت را وحی می داند و معتقد است فهم درست از وحی فقط از طریق رسول خدا (ص) و اهل بیتش (ع) ممکن است. از این رو شناخت و اطاعت خداوند را تنها به واسطه اطاعت از آنها می داند. با توجه به اولویت و ترجیحی که صفار در منابع معرفت دینی قائل شده، مشهود است که وی رویکرد نص گرایی دارد.

ماهیت مرگ و چگونگی زندگی بازپسین، به ماهیت انسان بستگی دارد. شیخ مفید، از متکلمان بنام امامیه، انسان را نفس دارای بدن می داند که حیات، ذاتی آن نیست، درحالی که سید مرتضی انسان را همین پیکر با ساختار ویژه اش می شناسد که اگر شرایط فراهم شود، حیات در آن پدیدار می شود. بازتاب این اختلاف نظر را در تعریف آنها از ماهیت مرگ و چگونگی زندگی پسادنیوی می توان دید. از دیدگاه سید مرتضی، مرگ نابودی تدریجی انسان است که با فروپاشیدن بدن، آغاز و با نابودی اجزای سازنده اش در آستانه رستاخیز پایان می پذیرد، درحالی که از دیدگاه شیخ مفید، مرگ نابودی بدن دنیایی و انتقال نفس به بهشت یا دوزخ است، هرچند نه بدن دنیایی همه انسان ها نابود می شود و نه نفس همه آنها منتقل می شود. سپس در آستانه رستاخیز همه چیز حتی نفوسی که از زندگی برزخی برخوردارند، نابود می شوند. با این وصف، از دیدگاه آنها، معاد بازآفرینی چیزی است که نابود شده بود. در این مقاله، تلاش شده است آرای این دو متکلم درباره ماهیت مرگ و چگونگی زندگی پسادنیوی تحلیل و بررسی شود.