پژوهشنامه امامیه
سال:1397 | دوره:4 | شماره:7 |تعداد مقالات:6

برهان حدوث و قدم از استدلال های دیرینی است که متکلمان امامی برای اثبات وجود خداوند همواره بدان استناد می کرده اند. نحوه تقریر این برهان و استدلال هایی که متکلمان امامی برای اثبات مقدمات آن ارائه کرده اند در مکاتب و ادوار مختلف کلام امامی متفاوت بوده و همین امر موجب بروز تطورات و تحولات شایان توجهی در تاریخ این برهان شده است. تاکنون دگرگونی ها و تطورات این برهان در تاریخ کلام امامیه بررسی و تبیین نشده است. در مقاله حاضر سیر تطور برهان حدوث و قدم در مقطعی مهم از آن، یعنی از مکتب بغداد متأخر تا مکتب حله متقدم، بررسی و تحلیل می شود. این پژوهش نشان می دهد که در متون کلامی مکتب بغداد متأخر دو تقریر مختلف و در آثار متکلمان مکتب حله متقدم سه تقریر متفاوت از این برهان قابل شناسایی است که هر یک از آنها بر اساس رویکردها و مبانی مختلف ارائه و موجب بروز تطورات و تغییراتی در شیوه تقریر این برهان شده است.

در جریان حکمیت پیکار صفین، خوارج دست کم دو اشکال به امام علی7 برای پذیرش حکمیت وارد می کردند: نخست با استدلال به آیه «إِنِ الْ حُکْ مُ إِلَّا لِلَّهِ» حکمیت را در صلاحیت بندگان خداوند نمی دانستند؛ دوم اینکه امام7 را متهم به انتخاب دو حَکم غیرعادل می کردند. از استدلال امام علی7 به آیه 35 سوره نساء که مبتنی بر روش تفسیر قرآن به قرآن بود در پاسخ به شبهه نخست روشن می شود که آیه مورد استناد خوارج، اولاً دارای حصر اضافی و مجازی است؛ ثانیاً عام است و با آیه 35 سوره نساء تخصیص می خورد؛ ثالثاً از متشابهات قرآن است و باید آن را به آیه 35 سوره نساء ارجاع داد؛ رابعاً خوارج میان وضع حُکم و اجرای حُکم خلط کردند. در پاسخ به شبهه دوم نیز آشکار می شود که اولاً یکی از دو طرف تخاصم، به ظاهر مسلمان و در باطن نامسلمان بودند، بنابراین حَکم را از میان خود برگزیدند؛ ثانیاً طرفین تخاصم از حاکم شرع امام علی7 در تعیین حَکمین سر باز زدند؛ ثالثاً با اینکه حکمین عادل نبودند، موظف بودند به نیکی حُکم کنند. از این شیوه استدلال امام علی7 به آیه 35 سوره نساء، ابن عباس، امام باقر7 و متکلمان و مفسران اسلامی استفاده کرده اند.

در این پژوهش جایگاه سیاسی، اجتماعی و اخلاقی امیرالمؤمنین7 در اشعار کمیت بن زید اسدی، شاعر شیعی دوران اموی، واکاوی شده است. او از پیشتازان ادب متعهد است که در دوران خفقان اموی شعر خود را بُرنده ترین سلاح برای دفاع از حقوق اهل بیت قرار داد و معانی و اصول اعتقادی مهم شیعه را در ساختار ابیات استدلالی گنجاند. مهم ترین معانی به کار رفته در چکامه های وی درباره امام علی7 است. انتخاب علی7 به ولایت و امامت، حق خلافت بر اساس شواهد قرآنی، بیعت و بیعت شکنی، غصب خلافت، حکومت حاکمان و اعتراض کمیت و نیز اخلاق حکومتی حضرت، شهادت، علم، تقوا، شجاعت، جنگاوری، هدایتگری و مبارزه با باطل از اهداف اصلی کمیت در شعر استدلالی او است. او در این ابیات بر منصوص بودن امامت و ولایت علی7 و مرجعیت دینی، سیاسی و اجتماعی ایشان تأکید می کند. این نوشتار مفهوم امامت و خلافت امیرالمؤمنین و اخلاق ایشان در مجموعه هاشمیات کمیت را به روش توصیفی-تحلیلی بررسی و تحلیل می کند تا سازکارها و عناصر شکل گیری معنا و مفهوم امامت را همسو با رسالت ادبیات دینی تبیین کند.

چکیده قرن چهارم هجری را می توان عصر طلایی جهان اسلام به خصوص برای شیعیان به حساب آورد؛ چراکه از اواخر قرن سوم، شیعیان توان بروز و ظهور اجتماعی یافتند و برخی فرقه های شیعه حکومت هایی با نام حکومت شیعی تأسیس کردند که نمونه برجسته آن فاطمیان بودند. فاطمیان پس از نفوذ در شمال افریقا، مصر و شام و یمن دایره نفوذ خود را تا حجاز گستراندند و بر بخش هایی از دریای مدیترانه نیز حاکم شدند و سیسیل را تصرف کردند. آنان در دوران حاکمیت خود به ترویج و تحکیم تشیع در شمال افریقا به ویژه در مصر اهتمام ورزیدند. آنان گرچه به هدف اساسی خود که اتحاد دنیای اسلام تحت حاکمیت یک خلافت شیعی به پیشوایی خلیفه فاطمی نرسیدند، در گسترش فرهنگ اسلامی به طور عام و تفکر شیعی به طور خاص، توفیقات فراوانی به دست آوردند.

مقوله مهدویت و لزوم توجه جدی به آن در روایات اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. حوزه مهدویت، مانند دیگر حوزه های معنوی، شاهد نمونه هایی از انحراف در سطوح خُرد و کلان بوده است. بهترین راه مقابله با این کج روی ها برای معتقدان، مراجعه به اخبار و روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیه السلام) و استفاده از نقشه راه سلوک مهدوی برگرفته از کلام آنان است. در پژوهش حاضر با استفاده از منابع و مراجع حدیثیِ اصیل شیعی، ادعاهای مهدوی شخصی معاصر به نام «احمد بن اسماعیل بصری» در خصوص روزگار مهدیان دوازده گانه» بعد از امام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مقایسه و بررسی شده است. سند پنج خبر موجود در حوزه مهدیان تحلیل و بی اعتباری آنها روشن شده است. همچنین متون این روایات از لحاظ اشکالات مبنایی و عدم تطابق با مدعیات احمد بصری بررسی شده است. در گام بعد، تلقیات معنوی او در جایگاه امامت و ولایت مهدیان با اخبار خاصه (شیعه امامیه) سنجیده شده که سازگاری در آنها به چشم می آید. در نهایت، با فرضِ صحت این روایات، برداشت و معنای قابل پذیرش راجع به «روزگار مهدیان دوازده گانه» ارائه شده است که با توجه به مردود بودن فاصله بین رحلت امام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و رجعت امام حسین (علیه السلام) بر اساس روایات معتبر و مُتواتر شیعه، مهدیان شخصیت هایی چون مراجع تقلید معاصر در عالَم در زمینه انتقال پیام های الهی در عصر رجعت امام حسین (علیه السلام) بیان شدند.

محدّث جزایری (10501112ق) از دانشمندان برجسته شیعه، دارای آثار بسیاری است. به همین جهت از دیرباز گزارش شرح حال و معرفی آثار وی مورد اهتمام تراجم نویسان و محققان بوده است. با این همه، در خصوص نسب نامه و برخی نوشته های وی کاستی ها و اشتباه هایی رخ داده است. تصحیح شجره نامه محدّث جزایری، رد اشتباه منتسب نبودن برخی از تألیف های محدّث جزایری به وی، اصلاح اشتباه محدّث جزایری در معرفی کتاب غرائب الأخبار خویش با عنوان نوادر الأخبار، و اثبات تقدم نگارش انوار نعمانیه بر غایة المرام از جمله نتایج پژوهش حاضر است. همچنین نادرستی سخن آقابزرگ تهرانی در معرفی حاشیه مغنی اللبیب با عنوان الغناء و سخن محسن امین عاملی در معرفی کتاب النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین جزایری با عنوان قصص الانبیاء، اثبات و انتساب کتاب های تحفة الاسرار، انیس الوحید و کنز الطالب و وسیلةالراغب به محدّث جزایری رد شده است.