مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال:1397 | دوره:24 | شماره:64 |تعداد مقالات:7

حمزة بن حبیب زَیّات قاری سرشناس کوفه در سده ی 2ق است. قرائت وی از قرآن همواره در معرض توجه عالمان قرائت بوده است. قرائت حمزه با همه ی اهمیت و اعتبارش دارای برخی اشکالات نحوی است که گاه علیه وی اعتراضاتی را برانگیخته. قرائت جر «الأَرْ حَامِ» در آیه ی نخست سوره ی نساء، قرائت غایب «لایحسبنَّ» در آیه ی 5سوره ی 9 انفال، قرائت مجهول «یُخافا» در آیه ی 229 سوره ی بقره، قرائت تثنیه ی «یَبلُغانِّ» در آیه ی 23 سوره ی اسراء و قرائت بدون تنوین «ثلاثمائةِ» در آیه ی 25 سوره ی کهف، نمونه هایی از غرائب نحوی قرائت حمزه را به نمایش می نهند. مطالعه ی حاضر در پی جویی از راز رخداد این ماجرا به این نکته التفات یافته که التزام حمزه به مصحف عثمانی و تمایل همزمانش به مصحف ابن مسعود او را به چنین خوانش های چالش برانگیزی سوق داده است. در این سنخ نمونه ها، هر چند از یک سو، مصحف ابن مسعود قرینه ای در تأیید قرائت حمزه فراهم می آورد، از دیگر سو، تعلق خاطر به مصحف ابن مسعود است که حمزه را به چالش نحوی می کشاند.

کتاب الضعفاء ابن غضائری، به لحاظ میزان صحت، تأثیرگذاری و اختلاف دیدگاه های حدیثی و فقهی مترتب بر آن، پیوسته محل مناقشه بوده است. این مسأله انگیزه پژوهش حاضر شد و به روش تحلیلی تاریخی با تبیین دیدگاههای مختلف پیرامون این کتاب و اعتبار سنجی وثاقت ابن غضائری، به این پرسش پرداخت که از قرن پنجم تا کنون چه جایگاهی در میان علمای رجال داشته است. این پژوهش، جرح ابن غضائری را با توثیقات علمای مشهور رجالی متعارض یافت و إکثار وی در جرح ثقات تأیید نشد. نیز روشن شد که ابن غضائری با معیارهای درست به جرح و تعدیل راویان حدیث پرداخته است. تحقیق به دست داد که از قرن پنجم تا کنون پیوسته علمای متقدّم مانند نجاشی، علامه ی حلّی و ابن داوود حلّی و علمای متأخر مانند محمد تنکابنی، محمد تقی شوشتری و عبدالهادی فضلی و خوانساری به ابن غضائری اعتماد کرده و از اقوالش تأثیر پذیرفته اند.

نظریه ی «وحیانی بودن الفاظ و ساختار کلامی قرآن» نظریه ای غالب در میان اندیشمندان اسلامی در مسئله ی چیستی و چگونگی وحی قرآنی از آغاز نزول وحی و پدیدار شدن تفسیر و مباحث علوم قرآنی تا کنون بوده است. با این وجود برخی از نویسندگان معاصر در یک نگاه نادر بر این باورند که قرآن محصول نوعی مواجهه ی روحانی حضرت محمد (ص) در عالم رؤیا ست که طی آن حقایقی بر آن حضرت مکشوف و توسط ایشان به لباس الفاظ و ساختار عربی درآمده و عرضه گردیده است. این پژوهش کتابخانه ای که با روش توصیفی، تحلیلی به انجام رسید با تکیه بر پنج گروه از آیات قرآن که به نص یا ظواهر خود الفاظ و ساختار کلامی قرآن را نیز همانند محتوای آن از ناحیه خداوند دانسته اند، این نتیجه را به دست داد که نظریه ی «وحیانی بودن الفاظ قرآن» نظریه ای استوار و برآمده از آیات از قرآن کریم است و دیدگاه «رؤیاانگاری وحی» با جمع بزرگی از آیات ناسازگار است.

دانش اسباب نزول از کهن ترین مباحث علوم قرآنی و مرتبط با فهم قرآن است. در دوره ی معاصر علی رغم تداوم آرای گذشتگان نزد قرآن شناسان کلاسیک، در قریب به تمام مباحث این علم تغییر و تحوّلاتی مشاهده می شود. مطالعه ی حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی رویکردهای قرآن شناسان و تحوّل دیدگاه های آنها در این حوزه می پردازد. بررسی انجام شده نشان می دهد که تداوم دیدگاه گذشتگان در دوره ی معاصر نتیجه ی عواملی همچون گرایش به تفسیر بر پایه ی روایات و احیاناً گرایش به تقلید از شیوه ی تفسیری گذشتگان است. تغییر و تحوّلات مذکور نیز عمدتاً برخاسته از تحوّل دیدگاه ها در باب ماهیت متن قرآنی، میزان تعامل متن قرآنی با واقعیت، رویکرد نقادانه نسبت به روایات، اعتقاد به ضرورت بازنگری دقیق دیدگاه های گذشتگان و بررسی همه جانبه میراث دینی است. به نظر می رسد که دوران معاصر، عصر توسعه ی بحثها درباره ی سبب نزول بوده، و شکل گیری دیدگاههای متعدد را در پی داشته است؛ خواه دیدگاههایی مانند بی نیازی تفسیر از اسباب نزول، و عدم ضرورت وقوع سبب و نزول آیه در تعریف سبب نزول که از دید غالب مفسرانْ معتبر به شمار نیامده اند و در این مطالعه به تفصیل نقدهایشان هم ذکر خواهد شد، و خواه دیدگاه های متعدد دیگری که مقبول مفسران مسلمان افتاده اند.

از جمله ی مباحث تخصصی در حوزه علوم و معارف قرآن کریم، نظریه نزول چندگانه قرآن کریم بر مبنای روایات سبعة أحرف است. گذشته از شناسایی زمینه صدور این روایات از پیامبر اکرم (ص)، آنچه در این میان حائز اهمیت بسیار بوده و باعث شده اختلاف نظرهای متعددی در میان عالمان شیعه ایجاد شود، وجود روایاتی دالّ بر تأیید این نظریه توسط ائمه صادقین (ع) است. ازآنجاکه این روایات در ظاهر با دیگر روایات ایشان مبنی بر نزول قرآن به حرف واحد مخالفت و تعارض داشته و زمینه طرح بحث از تحریف قرآن در نزد شیعیان را فراهم آورده است، لذا در این پژوهش تلاش شده با استفاده از دو روش نقد سندی و تحلیل تاریخی و توجه به گفتمان حاکم بر عصر ائمه صادقین (ع)، سبب صدور این روایات و ارتباط آن با جریان های مذهبی اجتماعی صدر اسلام را تبیین نموده و نظر جدیدی در راستای فهم این گونه روایات بیان کنیم. توجه به جریان غلات، بررسی انگیزه آنان از طرح مبحث اختلاف قرائات قرآنی و چگونگی مواجهه اهل بیت (ع) با این اندیشه های غلط، ازجمله مباحثی است که در این مقاله بدان پرداخته شده.

صوفیان و فیلسوفان مسلمان در بسیاری از موارد فهمی خلاف ظاهر از روایات ارائه داده اند. از زمره ی این قبیل عالمان مسلمان، عین القضات همدانی (مقتول در 525ق) است. او در بحث از روایات مختلف چنین می کند. از جمله، در بحث از روایت «اطلبوا العلم ولو بالصین» منظور روایت را رفتن به چشمه ای به نام «صاد» برای فرا گرفتن علم حضوری و لدنی می شناساند؛ چشمه ای که به طبع بر معنایی رمزی دلالت می کند. جا دارد بپرسیم ریشه های تاریخی نگرش وی به این روایت چیست. چنان که خواهیم دید، این برداشت ریشه در تفکر گنوسی و رازگرایانه ی او دارد. بر اساس تفکر گنوسی که در بخشی از مسیر انتقال خود از طریق مسیحیت و مانویت به ایران و به طبع به اسلام ایرانی راه یافته جهان مادی و علم مادی فاقد ارزش است. غنوصیان اصالت را به جهان متافیزیکی می دهند و عین القضات هم از ایشان متأثر است. اندیشه ی رازگرایانه ی دیگری که عین القضات از آن اثر پذیرفته، تفکر افلاطونیان است که با اعتقاد به عالم مُثُل، اصل تمام چیزها را در عالم بالا می دانند و اشیاء مادی را سایه و ظِلّی برای آن درنظر می گیرند. هر چند نگرش عین القضات به حدیث دارای ریشه های تاریخی در خارج از جهان اسلام است، جنبه هایی از تفکر عین القضات را می توان در ادیان مختلف و مکاتب گراینده به تفاسیر باطنی از اسلام خاصّه مذهب تشیع بازدید.

هدف این مطالعه بررسی وضعیت علم حدیث در ربع نیشابور طی چهار سده ی نخست اسلامی است؛ گوشه ای از قلمرو اسلامی که با برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی و شرایط ایده آل زیست محیطی، محل گرد آمدن تعداد زیادی از فقها، عالمان و بزرگان حدیث و حوزه ی شکل گیری بخشی از فعالیت های بزرگ حدیثی در سده های نخستین اسلامی بود. می خواهیم نشان دهیم اعتبار و رونق علم حدیث در نیشابور مرهون عنایت بزرگان دین، نظیر علی بن موسی الرضا (ع) و تصحیح مجموعه های حدیثی و روایت های معتبر و مستند از جمله حدیث سلسلة الذهب، به همراه فعالیت محدّثان بزرگ و نام آور شیعه و عامی مذهب بوده است. چنان که خواهیم دید، در پی تلاش های حدیثی محدّثان حوزه ی حدیث نیشابور در گردآوری روایات و یادگیری و آموزش آن ها، آثار فراوانی توسط محدّثان بزرگی چون مسلم بن حجاج، فضل بن شاذان و حاکم نیشابوری تدوین گردید. نیز، خواهیم دید اشتهار آثاری مثل صحیح مسلم سبب شد این آثار در نیشابور نیز محوری برای تصنیفات حدیثی جدیدی نظیر کتب مستخرج و مسانید شوند.