پژوهش نامه مکتب های ادبی
سال:1397 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:6

اگر به تعبیر هراکلیتوس عالم را هماهنگی کشش­ ها بدانیم که در قسمت­ های مختلف هستی اعم از متون دیداری و نوشتاری تبلور یافته است، پس می­ توان برون­ داد این کشش­ ها را در برخی از شخصیت­ های نمادین ادبیات جهان مانند اورفه و مجنون؛ هم در متون نوشتاری و هم در متون دیداری مثل نگاره­ ها یافت. دراین نوشتار از منظر مکتب امپرسیونیسم و با نگاهی تطبیقی بر اساس مطابقت وجوه داستانیِ زندگی و مرگ این دو شخصیّت (مجنون و اورفه) در متون ادبی، به بررسی مطابقت شگفت انگیز تابلوهای تمثالی آنان مبادرت گردد و مشخص شود که تواترات شخصیّتی چگونه در متن ادبی و هنری با هم پیوند یافته­ اند. علاوه بر هم ­ محوریِ مناسبی که در همان مرحله ­ ی ابتدایی نمادین سازی از مجنون با اورفه دیده می­ شود، به ارتباط احتمالی دیگری میان این دو شخصیّت اشاره گردد که از پیش آگاهی آفرینندگان اثر در فضای داستانی روایت عربی مجنون و سپس تابلوهای نگاره­ ی مجنون در میان حیوانات در ادبیّات و نگارگری ایرانی با سرگذشت و نمونه ­ ی نقّاشی­ های رسم شده از اورفه؛ و پیش زمینه­ ی آشنایی با اساطیر یونان و اشتراک نمادهای نجومی در هیئت بطلمیوسی خبر می­ دهد. خالقان گمنام این نگاره ­ ها همانند هنرمند امپرسیونیست توانسته­ اند جهان را بیشتر از نظر عواطف و احساس خود بنگرند تا حقیقت واقع خارجی؛ به عبارت دیگر کوشش شان مصروف نمایش­ حقایقی شده که بر حسب احساسات و تأثّرات شخصی خود درک کرده­ اند.

نگرش مکتب­ گرا به ادبیّات از جمله مطالعاتی است که در حوزه­ ی تاریخ ادبی جای می گیرد. بررسی مؤلفان و آثار در یک بازه ­ ی زمانی مشخص، کوششی است برای ایجاد نظم، انسجام و تداوم در مجموع ه­ ای نامتجانس و سرشار از گسست. نوشتار پیش رو می­ کوشد تا افزون بر بررسی تعریف انگاره ­ ی مکتب ادبی و دست یافتن به عناصر تشکیل دهنده ­ اش، به مطالعه ­ ی این اجزا در پیوند با تاریخ و زیبایی ­ شناسی­ بپردازد. جستار حاضر در ادامه درصدد است تا با نگرشی انتقادی، عملکرد و پیامد چنین رویکرد گاه­ شمارانه ­ ای را تحلیل کند. نتیجه اینکه مکتب ­ گرایی و معیارگرایی، افزون بر تحمیل نگرشی تاریخی و ملی­ گرایانه به ادبیّات، کاملاً تجویزی و تقلیل­ گرا است و با محور قراردادن مؤلف رویکرد سببی را در مطالعات ادبی ترویج می ­ دهد. هر چند هر مکتب ادبی، با توسل به انگاره ­ ی آزادی، نوآوری و خلق امکانات جدید، در برابر مکتبی دست به طغیان می ­ زند و داعیه­ ی آن را دارد که ادبیّات را از قیدها و بندهایش می رهاند؛ امّا سرانجام خود به زندان دیگری برای ادبیّات بدل می­ شود. معمولاً پیدایش هر مکتبی به­ مثابه­ ی گسستی در ادبیّات شمرده می ­ شود؛ اما تکرار، تقلید و تداوم از کارکرد زیبایی­ شناختی مکتب جدید نیز می ­ کاهند و آن را به زوال رهنمون می­ سازند. گویی ادبیّات هیچ قید و بندی را تاب نمی­ آورد و بی ­ وقفه برای نیل به آزادی در تلاش است.

امروزه کاربرد استراتژی های روایی پسامدرنیسم در رمان های فارسی جریانی را به راه انداخته که نقد ادبی را برای درک دلایل و شیوه های به کارگیری آن ها به خود معطوف کرده است. این استراتژی ها در تمام سطوح گفتمان روایی مورد آزمایش قرارگرفته است. فراداستان اصطلاحی است که به خودآگاهی ماهیت داستان وارگی و خیالی بودن روایت های داستانی اطلاق می شود؛ و هم چنین ساختگی و تصنّعی بودن محتمل جهان خارج از متن داستانی را نیز مورد کنکاش قرار می دهد. فراداستان از استراتژی های روایی پرکاربرد داستان نویسی فارسی در دو دهه ی گذشته است که نویسندگان از طریق عمل نوشتن به پژوهش درباره ی نظریّه ی داستان می پردازند. مؤلّف با کاربرد فراداستان قصد دارد فاصله ای میان خواننده و داستان ایجاد کند و بدین وسیله شکافی میان واقعیّت و روایت برای خواننده به وجود بیاورد. استراتژی فراداستان در رمان های نویسندگان فارسی زبانی که شگردهای داستانی پسامدرن را مورد استفاده قرار داده اند، به اشکال و شیوه های مختلف و سبک های متعدد مورد بازنمایی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر به بررسی سبکی شکل های پردازش آن در رمان های معدودی پرداخته شده است.

تخیّل رمانتیک، اساس فلسفی نزدیک به تمام جنبش­ های فکری و هنری پس از خود تا حال حاضر بوده است. مکتب رمانتی سیسم به دلیل گستردگی تعاریف و مصداق­ هایی که بر آن دلالت می­ کند و همچنین به دلیل این که ریشه در تغییر نگرش انسان از «من کلی» به «من فردی» دارد، در بیشتر مکتب­ ها و جریان ­ های ادبی و هنری منتشر است. رمانتی سیسم که خود حاصل اعتراض به چهارچوب­ های متصلّب نگرش کلاسیک است، بار دیگر در نگرش پست مدرن که ناشی از سرخوردگی انسان از اصول و چارچوب ­ های مدرن است، با قدرت اعتراض آمیز بیشتری ظهور می ­ کند. این مقاله بر آن است تا با رویکردی تطبیقی ضمن بررسی ویژگی­ های ادبی همانند رمانتی سیسم و پست ­ مدرنیسم در ایران، میزان پیوند این دو رویکرد را نشان دهد. بررسی ­ ها نشان می­ دهد که شعر پست مدرن هم به لحاظ مضمون عصیانی و اعتراضی، و هم بهره­ گیری از زبان هنجارشکن، پیوندی تنگاتنگ با رمانتی سیسم سیاه دهه­ ی سی، و شعر زبان گرای دهه ­ ی چهل دارد و با گرفتن شکل صوری نوشتار پسامدرن و تلاش در جهت چندصدایی کردن شعر، در جست ­ وجوی آن است تا با تلفیق انتقادی سبک­ های شعری گذشته­ ی ادب فارسی با جهان­ نگری نو، به بوطیقایی مستقل دست یابد.

اگرچه دنیای کنونی به ظاهر عاری از اسطوره هاست، آن ها در ذهن انسان مدرن نیز جایگاه خود را یافته اند. هنرمندان و به ویژه شعرای هر دوره در طرح و برجسته سازی اسطوره ها، نقش پررنگ تری نسبت به سایرین دارند. از میان مکاتب ادبی، مکتب رمانتی سیسم، اهمّیّت بیشتری به اسطوره ها می دهد. هدف این پژوهش تبیین چگونگی اسطوره پردازی، بر محور اندیشه ی رمانتیک و نحوه ی به کار گیری مبتکرانه ی آن ها در غزلیات منزوی است. همچنین برای تحلیل دقیق تر، در انتهای جستار، چند نمودار بسامدی ارائه شده است. دستاورد پژوهش ناظر بر این است که حسین منزوی، شاعر رمانتیک معاصر، در غزلیاتش از گونه های اسطوره ای بهره ی زیادی برده است؛ چنان­ که اسطوره ها به سه شکل «تکرار»، «تغییر» و «بازآفرینی» در اشعار وی نمود یافته است.

داستان های پسامدرنیستی به نوع خاصی از داستان های معاصر اطلاق می شوند؛ این نوعِ داستانی از گرایش های متنوّعی تشکیل شده است که اگرچه در کلیات دارای اهداف مشترک هستند؛ تفاوت های قابل تأمّلی با یکدیگر دارند که باعث می ­ شود تحت عناوین گوناگونی مانند: داستان­ های سایبرپانک، رئالیسم جادویی، فراداستان، فراداستان تاریخ نگارانه و. . . شناخته شوند. داستان های پسامدرن با گرایش به سمت یکی از این جوانب نگاشته می شود؛ اما پژوهش حاضر در صدد بررسی یکی از رمان های فارسی به نام «صورتک ­ های تسلیم» اثر محمّد ایوبی است که ویژگی های پسامدرنیستی موجود در آن چند جانبه و بر مبنای گرایش های متنوّع این نوع داستانی نگاشته شده است. بخش هایی از این رمان را می توان در مکتب رئالیسم جادویی گنجاند؛ از سویی این رمان یک اثر فراداستانی است و از سوی دیگر با رویکردی که نسبت به تاریخ برمی ­ گزیند می تواند یک اثر فراداستان تاریخ نگارانه نیز به شمار آید. پژوهش حاضر با اشاره به ویژگی های رئالیسم جادویی و ماهیت فراداستانی اثر با تکیه بر یکی از وجوه داستان های پسامدرنیستی که بر مبنای تحریف تاریخ و به سخره ­ گرفتن آنچه واقعیّت های تاریخی خوانده می شود نگاشته شده است. این پژوهش با تأکید بر نظریات لیندا هاچن به بررسی رمان صورتک های تسلیم پرداخته است. بر مبنای این پژوهش، ویژگی هایی مانند: آشکارسازی تکنیک های داستانی، تکثّر زاویه ی دید، راوی غیر قابل اعتماد، تاریخ مجعول، زمان پریشی، بینامتنیت، آیرونی و. . . در این رمان وجود دارد که با بی اعتبار نشان دادن تاریخ به مقابله با گفتمان های مسلّط تاریخی بر می خیزد و وجه فراداستان تاریخ نگارانه را در اثر بسیار پررنگ نشان می دهد.