علوم زمین
سال:1394 | دوره:24 | شماره:95 (سنگ و کانی) |تعداد مقالات:32

توده های مطالعه شده در پهنه البرز باختری و زیر پهنه طارم قرار دارند. بیشتر رخنمون های توده های مورد مطالعه ترکیب مونزونیت و کوارتزمونزونیت دارند و درون نهشته های آتشفشانی- رسوبی ائوسن نفوذ کرده اند. این توده ها ماهیت شوشونیتی و متاآلومین دارند. بر پایه مطالعات ژئوشیمیایی، توده های مورد مطالعه از یک ماگمای غیراولیه حاصل شده اند که در شرایط پوسته قاره ای دچار تفریق و تحول شده است. در نمودارهای عنکبوتی بهنجار شده نسبت به گوشته اولیه و عناصر خاکی کمیاب بهنجار شده نسبت به کندریت، نمونه های مورد مطالعه از عناصر LREEs و LILEs غنی شدگی و از عناصر HFSEs تهی شدگی نشان می دهند. ماگمای اولیه منشأ توده های مورد مطالعه، از ذوب بخشی 1 تا 5 درصدی منشأ گوشته سنگ کره ای متاسوماتیسم شده توسط عوامل فرورانش و با ترکیب اسپینل لرزولیتی دارای رگه های فلوگوپیت فراوان ایجاد شده است. بر پایه سن سنجی های انجام شده به روش U-Pb (SHRIMP) روی بلورهای زیرکن، توده های مورد مطالعه در محدوده زمانی 37.8 تا 38.9 میلیون سال پیش و اشکوب پریابونین ائوسن پایانی، در یک محیط پس از برخورد جایگزین شده اند.

توده های نفوذی رخنمون یافته در شمال باختر تاکستان در مطالعات سنگ نگاری و ژئوشیمیایی دارای ترکیب گرانیت، گرانودیوریت، تونالیت، مونزودیوریت، کوارتزسینیت، کوارتزمونزودیوریت، مونزونیت، کوارتز مونزونیت و دیوریت هستند. سنگ های این توده از نظر درجه اشباع شدگی از آلومین اغلب متا آلومین هستند، و ماگمای تشکیل دهنده آنها بیشتر ماهیت کالکوآلکالن و کالکوآلکالن پتاسیم بالا و شوشونیتی نشان می دهند. ماهیت شوشونیتی این سنگ ها می تواند ناشی از دگرسانی هایی باشد که تحت تاثیر نفوذ محلول های گرمابی رخ داده و سبب افزایش برخی از عناصر متحرک از جمله پتاسیم شده است. محیط زمین ساختی این توده های گرانیتوییدی بر اساس ژئوشیمی عناصر اصلی محدوده های پس از برخورد(Late Orogenic)  و بالا آمدگی پس از برخورد (Post collision uplift) و همچنین محیط های برخوردی (IAG +CAG +CCG)، و بر اساس ژئوشیمی عناصر کمیاب گرانیتوییدهای کمان آتشفشانی (VAG) و گرانیتوییدهای برخوردی (VAG+ syn + COLG) به  ویژه گرانیتوییدهای پس از برخورد (Post Collision Granitoind) را نشان می دهد. بر اساس الگوهای به دست آمده از بهنجارسازی با کندریت، سنگ های گرانیتوییدی تاکستان اعم از نمونه های دارای ترکیب میانه تا اسیدی، غنی شدگی از خاک های کمیاب سبک (LREE) مانند La, Ce, Pr نسبت به خاک های کمیاب سنگین (HREE) از جمله Tm, Yb, Lu را نشان می دهند. بی هنجاری منفی و ناچیز عنصر Eu افزون بر این که نشان دهنده حاکم بودن شرایط احیایی در ماگما است، ورود این عنصر دو ظرفیتی به ساختمان فلدسپارها به ویژه پلاژیوکلازها را نشان می دهد. الگوی بهنجار شده این گرانیتوییدها باORG غنی شدگی آنها را از عناصر LILE (K, Rb, Ba) در برابر عناصر HFS (Nb, Zr)  و عناصر خاکی کمیاب سنگین HREE مانند (Y, Yb) نشان می دهد، این الگو مشابه الگوی گرانیتوییدهایی است که در محیط مشابه با گرانیتوییدهای کمان های ماگمایی (VAG) تشکیل شده اند.

توده نفلین سینیتی کلیبر در استان آذربایجان شرقی در شمال باختر ایران واقع شده است. این توده شوشونیتی به صورت نیمه ژرف در سنگ های آتشفشانی و رسوبی کرتاسه و ائوسن تزریق شده است. بر اساس طبقه بندی شیمیایی، ترکیب سنگ های توده مورد مطالعه به ترتیب فراوانی شامل سینیت نفلین دار (نفلین سینیت)، گابرو نفلین دار (گابروی شوشونیتی)، سینیت و کوارتز مونزونیت (سینودیوریت) بوده و ترکیب دایک ها و پگماتیت های همراه شامل نفلین سینیت، سینودیوریت و گابرو می باشند. بافت چیره سنگ های منطقه مورد مطالعه پورفیریتیک گرانولار و گرانولار بوده و بافت دایک های وابسته غالبا گرانولار دانه ریز، پورفیری و گرانولار دانه درشت است. با توجه به بررسی کانی شناسی و نتایج آنالیزهایXRD ، کانی های سنگ ساز مهم موجود در این توده شامل ارتوکلاز، آلبیت، نفلین، الیگوکلاز، هورنبلند، اوژیت و ملانیت می باشند. سرشت ماگمای مولد این توده ها کالک آلکالن غنی از پتاسیم و شوشونیتی، متاآلومینوس و میاشکایتی است. بررسی های ژئوشیمیایی و سنگ شناسی بر اساس عناصر فرعی و کمیاب بیانگر تشکیل این سنگ ها در یک محیط زمین ساختی مرتبط با فرورانش یا پس برخوردی بوده که تنوعات سنگ شناسی آنها با تبلور تفریقی قابل توضیح است. توده های نفوذی منطقه غنی شدگی در مقادیر عناصر Sr, Ba, Th, Pb و Zn و همچنین دایک ها غنی شدگی از عناصر Sr, Pb, V و Co را نشان می دهند. عناصر کمیاب سبک (LREE) نسبت به عناصر کمیاب سنگین (HREE) غنی شدگی نشان می دهند. مقایسه توده مورد مطالعه از لحاظ مقادیر عناصر فرعی و کمیاب با توده های شاخص و مشابه دنیا بیانگر شباهت آنها با توده های آناتولی مرکزی ترکیه،Zijinshan  چین و Musala هند می باشد.

کمپلکس اولترامافیک- مافیک سیخوران در پهنه ساختاری سنندج- سیرجان قرار دارد و شامل واحد هارزبورژیت و دونیت پورفیروکلاستیک و واحد کومولاهای گابرویی لایه ای است. با مطالعه ریزساختارها و ویژگی های ژئوشیمی سرپانتینیت هایی از هارزبورژیت ها و دونیت ها درک بهتری از فرایندهای سرپانتینی شدن و جایگیری این کمپلکس به دست می آید. بر پایه این مطالعه سه نوع ریزساختار شامل ریزساختار حالت جامد دما بالا که بیشتر در بخش شمال خاوری واحد دونیت پورفیروکلاستیک دیده می شود، ریزساختار حالت جامد دما پایین که در بخش شمال خاوری و مرکزی دونیت ها و هارزبورژیت ها گسترش یافته و ریزساختارهای ساب میلونیتی و میلونیتی بیشتر در بخش هارزبورژیتی گسترش دارند، شناسایی شد. همچنین ریزساختارهای رگه ای نیز در بخش میلونیتی و ساب میلونیتی دیده شده اند. رگه های مطالعه شده در اثر دو فرایند 1) انحلال و 2) بسته شدن شکاف (Crack-Seal) تشکیل شده اند. دگرشکلی ها بیشتر در نمونه های مجاور گسل آشین متمرکز بوده است. سیال های گرمابی سبب سرپانتینی شدن و تحرک آهن و عناصر دیگر از کانی های فرومنیزیم در پریدوتیت اولیه شده اند. سرپانتینیت ها محدوده SiO2 (38.8-41.7Wt%) و تهی شدگی از Al2O3 (0.1-1.3) و CaO (0.3-0.9) نشان می دهند. تهی شدگی از اکسید کلسیم و آلومینیم و غنی شدگی از کروم و نیکل نشان‍دهنده سنگ مادر دونیت یا هارزبورژیت گوشته ای تهی شده است و آنها در نمودار Cr-TiO2 در منطقه فرافرورانش قرار گرفته اند.

واحدهای مورد مطالعه در شمال باختر سبزوار و در دامنه جنوبی نوار افیولیتی شمال سبزوار واقع شده است. تعداد زیادی گنبدهای آتشفشانی با ترکیب ریولیتی (گنبد ساروق، زردکوهی، کوه سفید مهر و نهر) واقع در بخش جنوبی نوار افیولیتی داورزن - سبزوار به داخل سنگ های این مجموعه افیولیتی نفوذ کرده اند. ویژگی های ژئوشیمیایی نمونه های مورد مطالعه، از جمله غنی شدگی از عناصر LREE و LILE نسبت به HREE و HFSE، بی هنجاری منفی در عناصر (Ta-Nb-Ti) TNT، سرشت پرآلومین تا متاآلومین همراه با کالک- آلکالن پتاسیم متوسط تا بالا و موقعیت آنها در نمودارهای متمایزکننده محیط های زمین ساختی، نشان دهنده آن است که این سنگ ها در یک محیط مرتبط با زون های فرورانش تشکیل شده اند. گنبدهای مورد مطالعه ویژگی های ژئوشیمیایی آداکیت ها (SiO2>69.2wt%، Al2O3>14.7 wt%، MgO<0.35 wt%،(Sr>273 ppm ، غنی شدگی از عناصر LILE وLREE ، تهی شدگی از عناصر Y وY<9.7) HREE  و (Yb<0.86 و نسبت های بالای  Sr/Y>58)و (La/Yb>12.1 و به گروه آداکیت های غنی از سیلیسSiO2≥69.2 wt%) ،MgO= 0.19-0.31 wt% ، CaO+Na2O<7.62 wt% و (Sr=273-936 تعلق دارند. بررسی های ژئوشیمیایی و ترکیبات ایزوتوپی Nd،Sr  و Pb (87sr/86sr)i=0.7041-0.7042)،εNdi=5.60-6.10  و مقادیر 206Pb/204Pb=18.37-18.39، 207Pb/204Pb=15.536-15.538 و (208Pb/204Pb=38.325-38.327 نشان از آن است که ماگمای سازنده گنبدهای مورد مطالعه از ذوب بخشی ورقه اقیانوسی فرورانده شده (دارای ترکیب سنگ شناسی گارنت آمفیبولیت) ایجاد شده و سپس از راه تبلور تفریقی تحول یافته است.

سنگ های دونیتی و هارزبورگیتی سرپانتینیتی شده افیولیت های شمال باختر نیریز به سن کرتاسه پسین، میزبان انبانه های کرومیتیتی در معدن چشمه بید هستند. این کرومیتیت ها به صورت توده های عدسی شکل در اندازه های مختلف و به دنبال یکدیگر قرار دارند. مهم ترین بافت های قابل مشاهده شامل بافت های توده ای، گرهکی، دانه پراکنده و لایه ای است که نشان دهنده ته نشست از یک ماگمای در حال سرد شدن هستند. بررسی های کانی شناسی نشان دهنده ذوب پیروکسندر پریدوتیت میزبان و رشد دوباره بلورهای الیوین در بخش غلاف دونیتی است. شیمی کانی کرومیت بیانگر عدد کروم بالا (72 تا 77)، عدد منیزیم بالا (62 تا 69) و مقدار TiO2 پایین (0.04 تا 0.14 درصد) در کرومیتیت های معدن چشمه بید است که قابل مقایسه با کرومیتیت های تشکیل شده از ذوب درجه بالای گوشته هستند. میانگین مجموع عناصر گروه پلاتین در نمونه های این معدن حدود 212.85ppb است که در مقایسه با برخی از توده های کرومیتیتی نیریز مانند منطقه تنگ حنا(1556ppb)  بسیار کمتر است و نشان دهنده رقیق شدگی به دلیل درصد بالاتر ذوب ماگمای مادر کرومیتیت های چشمه بید است. مقدار عناصر کمیابNi, Co, Zn, Mn, Ga, V  در نمونه های کرومیتی و غلاف دونیتی دربرگیرنده آنها به ترتیب برابر با 17 تا 24، 466 تا 842، 852 تا 1084، 22 تا 84، 115 تا 171، 852 تا 1220 پی پی ام است. روند توزیع عناصر کمیاب خاکی و ایتریم(REY)  در سنگ میزبان و کرومیتیت های الگوی U شکل نشان می دهد که مشخص کننده واکنش مذاب غنی از مواد فرار و عناصر کمیاب خاکی (منشأ بونینیتی ماگمای مادر) با سنگ میزبان است. بدین ترتیب به نظر می رسد که کرومیتیت های معدن چشمه بید نیریز در نتیجه نفوذ ماگمای بونینیتی با منشأ گوشته اولیه و درجه بالای ذوب سنگ میزبان پریدوتیتی در زون بالای فرورانش جزیره کمانی تشکیل شده اند.

در شمال باختری منطقه خلج واقع در جنوب مشهد، واحدهای دگرگونی فیبرولیت گارنت استارولیت میکاشیست و استارولیت گارنت میکاشیست در امتداد جنوب خاوری تا شمال باختری و به موازات مجموعه دگرگونی کوه معجونی رخنمون دارند. کانی شناسی این دو واحد دگرگونی مشابه بوده و دارای کوارتز، بیوتیت، استارولیت، آلماندین، مسکوویت، زیرکن و ایلمنیت هستند؛ افزون بر این، فیبرولیت گارنت استارولیت میکاشیست دارای فیبرولیت و استارولیت گارنت میکاشیست دارای کلریت و تورمالین است. نتایج فشارسنج GBMAQ و دماسنج گارنت - بیوتیت بیانگر دماهای 560 و 605 درجه سانتی گراد برای فیبرولیت گارنت استارولیت میکاشیست در فشار 3.5 و 5 کیلوبار و دمای 489 و 547 درجه سانتی گراد (در محدوده فشار 3.5 تا 5 کیلوبار) برای استارولیت گارنت میکاشیست است. روند افزایش دما و فشار در هنگام رشد گارنت بیانگر تاثیر رخداد دگرگونی ناحیه ای و حرارتی بر تشکیل این سنگ ها است. بر اساس بررسی و مقایسه مجموعه های کانی شناسی در سیستم KFMASH، درجه دگرگونی ناحیه ای در حد اوایل رخساره آمفیبولیت (در استارولیت گارنت میکاشیست) تا رخساره آمفیبولیت میانی (در فیبرولیت گارنت استارولیت میکاشیست) است. نفوذ توده گرانیتوییدی خلج و انتشار حرارتی آن موجب افزایش دمای دگرگونی به اوایل رخساره آمفیبولیت (در استارولیت گارنت میکاشیست) و رخساره آمفیبولیت میانی (در فیبرولیت گارنت استارولیت میکاشیست) و در نتیجه پایداری و تشکیل فیبرولیت در نمونه های نزدیک تر به توده (فیبرولیت گارنت استارولیت میکاشیست) شده است.

توده گرانیتوییدی چالو در جنوب دامغان از دو واحد مونزودیوریت و کوارتزدیوریت تشکیل شده و به درون سنگ های آتشفشانی ائوسن تزریق شده است. سازوکار جایگیری این توده با استفاده از روش ناهمگنی قابلیت پذیرفتاری مغناطیسی (AMS) مورد مطالعه قرار گرفته است. میانگین پذیرفتاری مغناطیسی اندازه گیری شده (Km، برحسب (mSI در کوارتزدیوریت ها و مونزودیوریت های سالم، به ترتیب 31608 و 33726 است و بنابراین جزو گرانیتوییدهای فرومغناطیس به شمار می روند. در این توده گرانیتوییدی، مگنتیت عامل اصلی پذیرفتاری مغناطیسی و بیوتیت و پیروکسن از دیگر حامل های فرعی رفتار مغناطیسی هستند. بررسی های صحرایی، سنگ نگاری و فابریک های مغناطیسی نشان می دهد که توده نفوذی یادشده در دو مرحله و با دو سازوکار متفاوت جایگیری کرده است. واحد مونزودیوریتی با بافت چیره پورفیروییدی و الگوهای خطوارگی و برگوارگی شمالی- جنوبی موازی با حاشیه توده در امتداد بازشدگی های کششی یک پهنه برشی راستالغز جایگیری و واحد کوارتزدیوریتی همزمان یا کمی پس از واحد مونزودیوریتی به صورت دایک جایگیری کرده است. الگوی فابریک مغناطیسی و همچنین کلوچه ای بودن شکل بیضوی مغناطیسی همراه با بافت چیره تراکیتوییدی در این واحد با الگوی فابریک غیر عادی در دایک ها همخوانی دارد و جهت گیری کانی پلاژیوکلاز جهت جریان ماگما را نشان می دهد. در برخی از ایستگاه ها به دلیل فرایند دگرسانی گرمابی کانی مگنتیت از دید اندازه بلوری کوچک و یا به هماتیت دگرسان شده و هر دو عامل سبب کاهش در مقدار پذیرفتاری مغناطیسی شده است. ریزساخت های موجود در این توده بیشتر ماگمایی و نشان دهنده بالا بودن درصد مذاب به بلور در هنگام جایگیری توده و یا نبود تنش های زمین ساختی پس از تبلور کامل ماگماست.

آتشفشان بزمان در کمان ماگمایی مکران قرار دارد. سنگ های آذرآواری و گدازه ای با ترکیب ریوداسیتی تا بازالتی با ماهیت کالک آلکالن در زمان کواترنری از دهانه های اصلی و جانبی این آتشفشان فوران کرده اند. نمودارهای چند عنصری بهنجارشده بر اساس ترکیب گوشته اولیه، غنی شدگی عناصر LIL نسبت به عناصر HFS و بی هنجاری منفی عناصر Nb و Ti را نشان می دهد. همچنین الگوی توزیع عناصر خاکی کمیاب بهنجار شده بر پایه کندریت، غنی شدگی LREE نسبتHREE را با بی هنجاری منفی Eu نشان می دهد. این شکل های ژئوشیمیایی نشانگر آن است که سنگ های آتشفشانی بزمان، در یک موقعیت فرورانشی و از ذوب بخشی یک گوشته متازوماتیسم شده تشکیل شده اند. بر پایه نمودارهای La/Yb در برابر Dy/Yb و La/Sm در برابر Sm/Yb منشأ ماگمایی بزمان ترکیب فلوگوپیت اسپینل لرزولیت و یا فلوگوپیت گارنت لرزولیت داشته است.

آتشفشان بیدخوان در استان کرمان و کمربند ولکانو- پلوتونیک ارومیه- دختر واقع و ساختمان آن شامل تناوبی از گدازه ها و مواد آذرآواری مختلف است. این آتشفشان از نظر سنی نسبتا جوان (میوسن تا پلیوسن) است و ساختاری تا حدودی سالم دارد، به طوری که هدف مناسبی برای مطالعات رخساره شناسی به شمار می رود. بر اساس مطالعات رخساره ای، می توان ساختمان آتشفشان بیدخوان را در چهار رخساره تفکیک کرد. رخساره مرکزی در محل کالدرا واقع شده و واحدهای سنگی خاصی چون توده نفوذی نیمه ژرف دگرسان شده، برش های گدازه ای، دایک های حلقوی و شعاعی دارد. رخساره نزدیک آتشفشان به صورت دیواره های پرشیب و مرتفع در اطراف کالدرا گسترش پیدا کرده و ساختار چینه ای را به خوبی نشان می دهد که در آن، توالی های ستبر واحدهای آذرآواری ریزشی، خیزابی، جریانی و گدازه به صورت متناوب قرار گرفته اند. رخساره میانی با بیشترین گسترش، به طور عمده از مواد آذرآواری خیزابی، جریانی، گدازه و لایه های متعدد لاهار تشکیل شده است. رخساره دور آتشفشان بیدخوان، ستبرای کمی دارد و شامل رسوبات رودخانه ای درشت دانه ای است که در اثر تحرک دوباره محصولات اولیه آتشفشان و حمل آنها توسط رودخانه ها به وجود آمده اند. مطالعات رخساره ای نشان می دهد که ساختمان آتشفشان بیدخوان در اثر چندین فاز فورانی انفجاری ایجاد شده که برخی از آنها با دخالت آب همراه بوده اند و فاصله زمانی زیادی میان فوران ها وجود نداشته است. ویژگی هایی چون جوش خوردگی شدید و رنگ نهشته های آذرآواری نشان می دهد که این واحدها در زمان تشکیل، دمای بالایی داشته و در خشکی تشکیل شده اند. رخساره مرکزی آتشفشان بیدخوان می تواند محل مناسبی برای اکتشاف مس و مولیبدن پورفیری باشد.

منطقه معدنی مس کشکوییه در زیرپهنه دهج- ساردوییه از کمان ماگمایی ارومیه- دختر و در ناحیه کرمان قرار دارد. در این منطقه پنج معدن به نام های پلنگی، چشمه خضر، تله دزی، اقبالی و عابدینی فعال هستند. شکل هندسی و ژئومتری ماده معدنی در این معادن چینه کران و سنگ درون گیر آنها آندزیت پورفیرپیروبیتومن دار با سن ائوسن است. در این کانسارها، بورنیت، کالکوزیت و کالکوپیریت سولفیدهای اصلی مس هستند که با هماتیت همراهی می شوند. ساخت و بافت ماده معدنی به صورت پرکننده فضای خالی، دانه پراکنده، رگه - رگچه ای و جانشینی است. محیط زمین ساختی کانسارهای مس منطقه کشکوییه با توجه به بررسی های ژئوشیمیایی صورت گرفته یک محیط کششی است که همزمان با رخداد فرورانش در پشت کمان زیرپهنه دهج- ساردوییه تشکیل شده است. مقادیر مس، سرب و نقره در سنگ درون گیر آندزیت پورفیری بدون کانه زایی حداکثر تا 600ppm می رسد. میکروترمومتری سیال های درگیر در این کانسارها منشأ احتمالی سیال های کانه ساز را شورابه های حوضه ای نشان می دهد. معادن فعال مس در منطقه کشکوییه شباهت های زیادی را از نظر کانی شناسی، عناصر همراه، سنگ میزبان، ساخت و بافت، ژئومتری و ژنز با یکدیگر و با کانسارهای تیپ مانتو در دنیا نشان می دهند. رخداد این تیپ کانه زایی مس در منطقه کشکوییه رفسنجان نشانگر اهمیت فرایندهای وابسته به سنگ های آتشفشانی در کانه زایی مس، افزون بر فرایندهای مرتبط با پلوتونیسم مولد کانه زایی سیستم های پورفیر در زیرپهنه دهج- ساردوییه است. حضور پیروبیتومن در سنگ میزبان آندزیت پورفیری کانسارهای مس منطقه کشکوییه سبب شده است تا این کانسارها در زمره کانسارهای مس با میزبان آندزیت پیروبیتومن دار در جهان قرار گیرند. تعداد این نوع کانسارهای تیپ مانتو در دنیا محدود است و به طور عمده در شیلی قرار دارند. مشابه با دیگر کانسارهای تیپ مانتو در دنیا، دو فاز مهم برای رخداد کانه زایی در این کانسارها قابل جدایش است. فاز اول شامل فرایندهایی است که سبب تشکیل پیریت و پیروبیتومن در زمینه سنگ آندزیت پورفیر شده و شرایط محیط احیایی را در آن ایجاد کرده است. فاز دوم مربوط به ورود سیال های اکسیدان غنی از مس است که سبب جانشینی سولفیدهای مس و هماتیت به جای پیریت و پیروبیتومن فاز اول شده و کانه زایی مس را موجب شده است.

مجموعه نفوذی کوه دم، در شمال خاور اردستان در بخش مرکزی نوار ماگمایی ارومیه- دختر قرار گرفته است. این مجموعه ماهیت کالک آلکالن دارد و در دو واحد فلسیک و حدواسط- مافیک قابل مشاهده است. سنگ های فلسیک از ترکیب سنگ شناسی مونزوگرانیت، گرانودیوریت، کوارتزمونزونیت و کوارتزمونزودیوریت تشکیل شده، در حالی که سنگ های حدواسط- مافیک شامل ترکیب سنگ شناسی گابرو، دیوریت، کوارتز دیوریت، مونزودیوریت و مونزونیت است. این توده و سنگ های دربرگیرنده آن میزبان دایک های متعدد اسیدی است و آنکلاوهای میکروگرانولار مافیک متعددی با ترکیب دیوریت، کوارتزدیوریت، مونزودیوریت و کوارتز مونزودیوریت در سنگ های فلسیک خودنمایی می کند. مطالعات سن سنجی اورانیم- سرب با استفاده از روش LA-ICP MS روی بلورهای زیرکن نشان می دهد که سن سنگ های حدواسط- مافیک حدود 0.4±53.9 میلیون سال، سنگ های فلسیک حدود 0.4±51.1 میلیون سال، آنکلاوها 0.8±50.3 میلیون سال و دایک های اسیدی 0.64±49.95 میلیون سال برآورد شده است. با توجه به این نکته که سن های به دست آمده متعلق به ائوسن زیرین تا میانی هستند، می توان گفت شکل گیری این مجموعه نفوذی همزمان با رخداد فرورانش لیتوسفر اقیانوسی نئوتتیس به زیر ایران مرکزی است و با مطالعات ژئوشیمیایی مطابقت دارد.

سیل ها و دایک های تزریق شده به درون سنگ های آهکی کرتاسه پسین، در امتداد شفارود، بر پایه ویژگی های بافتی و کانی شناسی به چهار گروه میکرو الیوین گابرو، میکروگابرو، میکروگابرو - دیوریت و دیاباز تقسیم شده اند. کانی های اصلی این سنگ ها الیوین، کلینوپیروکسن، آمفیبول و پلاژیوکلاز است. بررسی نمودارهای عنکبوتی نشان می دهد که احتمالا منشأ ماگمای مافیک اولیه میکروگابروها از بخش گوشته ای با منشأ سست کره ای (استنوسفری) و ویژگی OIB بوده است، اما پس از صعود و عبور از پوسته قاره ای بالایی دچار آلودگی و تغییر شده است. در نتیجه، کاهیدگی Nb و غنی شدگی عنصرهای Pb، Th ,Cs ,Rb ,U دیده می شود. بررسی نمودارهای جدا کننده محیط زمین ساختی نشان می دهد که نمونه های میکروگابرو منشأ سست کره ای و درون صفحه ای با ماهیت آلکالن دارند که در اثر کشش به پوسته قاره ای بالایی رسیده اند و در اثر پدیده AFC، به صورت کنونی کالکو آلکالن تغییر یافته اند. وجود آنکلاو با ترکیب هیالو آندزیت بازالتی در نمونه دیاباز به سن کرتاسه پسین و مشابهت سنگ نگاری با آذرآواری های (پیروکلاست) منطقه مورد مطالعه (توف هایی با ترکیب آندزیتی تا آندزیتی بازالتی)، به سن پالئوسن نشان می دهد که این دیابازها از سنگ های آتشفشانی منطقه جوان تر هستند.

منطقه مورد مطالعه در انتهای جنوبی کمربند ماگمایی سهند- بزمان، در شمال آتشفشان بزمان قرار گرفته است. واحدهای سنگی منطقه متشکل از گدازه های آندزیتی- داسیتی همراه با ماسه سنگ توفی، ایگنمبریت، آگلومرا، توف و سیلت سنگ به سن میوسن است که متحمل دگرسانی های پروپیلیتی، آرژیلیک، سریسیتی، کربناتی و سیلیسی شده اند. فرم چیره کانه زایی عبارت از رگه های سیلیسی و برش های گرمابی در درون پهنه های دگرسانی است. رگه های سیلیسی دارای بافت های کلوفرم، حفره ای، قشری، شانه ای، نواری و برش های گرمابی هستند. مطالعات آزمایشگاهی بیانگر این است که برش های گرمابی دارای بیشترین عیار طلا (تا (27.6ppm است و رگه های سیلیسی با بافت نواری و رگه های سیلیسی دارای کانی های سولفیدی ریز، در رده های بعدی قرار دارند. مطالعات ژئوشیمیایی بیانگر همبستگی خوب میان طلا با عناصر نقره، آنتیموان، آرسنیک، سرب، روی، مولیبدن، بیسموت و جیوه در رگه های سیلیسی طلادار در این منطقه است. بررسی میانبارهای سیال بر روی رگه های سیلیسی با بافت نواری، شوری سیال را 1.22-7.77 درصد و دمای همگن شدن را 296-190 درجه سانتی گراد نشان داده است. بر پایه مطالعات صحرایی، کانی شناسی، ساخت و بافت، ویژگی های ژئوشیمیایی و میانبارهای سیال، کانه زایی های طلای شمال بزمان را می توان در زمره ذخایر طلای اپی ترمال سولفیداسیون پایین قرار داد.

کانسار اپی ترمالی نیان در شمال باختری بلوک لوت و در فاصله 35 کیلومتری جنوب باختری شهر بجستان واقع شده است. بررسی های انجام شده بر روی این کانسار حاکی از گسترش یک زون بندی از سنگ های دگرسان شده در اطراف رگه های سیلیسی کانه دار و وجود دگرسانی های سیلیسی (کوارتز، کلسدونی، آدولاریا، کلسیت، ایلیت و سریسیت)، سیلیسی-آرژیلیکی(کوارتز، آدولاریا، ایلیت، سریسیت، پیریت)، آرژیلیکی (ایلیت- کوارتز- کلسیت-آدولاریا – سریسیت، کائولینیت، اسمکتیت، کلریت) و پروپیلیتیک (کلریت، کلسیت، آلبیت، اپیدوت، کوارتز و اسمکتیت) به عنوان اصلی ترین زون های دگرسانی در این کانسار بوده که در طی پنج مرحله تشکیل شده اند. نمودارهای ژئوشیمیایی، نسبت های عنصری مولار و بررسی سنگ نگاری وجود تبدیل های تدریجی و آرایش های تبدیل کانیایی را در طی تکامل سامانه گرمابی نیان نشان می دهند. بررسی این نمودارها حاکی از گسترش بالای زون های دگرسانی آرژیلیکی، سیلیسی و وسعت نسبتا محدود زون های پروپیلیتیک در کانسار نیان است. این نمودارها همچنین نشان می دهند که آرایش های کانیایی پلاژیوکلاز- ایلیت، پلاژیوکلاز- آدولاریا، ایلیت- آدولاریا، پلاژیوکلاز- اسمکتیت در طی مراحل پیشرونده گسترش یافته اند در حالیکه آرایش آدولاریا- ایلیت در طی مراحل پسرونده (افول) سامانه گرمابی تشکیل شده اند. نفوذپذیری و بالا بودن نسبت سنگ/آب در سنگ های میزبان (ایجاد شده در اثر گسلش و حضور گسترده سنگ های آذرآواری) عوامل اصلی گسترش زون های دگرسانی و تشکیل گسترده آدولاریا در منطقه هستند. افزون بر این، با توجه به ترکیب کانی شناسی کانسار، حضور کانی هایی مانند آدولاریا و ایلیت در بخش مرکزی و کائولینیت در بخش حاشیه ای سامانه ممکن است پشنهاد نماید که آنها توسط سیالاتی تشکیل شده اند که به ترتیب دمایی >220oC و <140oC داشته اند. حضور مجموعه کانیایی کوارتز، آدولاریا، ایلیت، پیریت، کلریت و کلسیت ممکن است منعکس کننده دخالت سیالاتی کلریدی با جریان روبه بالا با pH تقریبا خنثی تا حدودی قلیایی باشد. تشکیل همزمان کانی های کلسیت، اسمکتیت، ایلیت و کائولینیت در بخش های حاشیه ای سامانه حاصل واکنش سیالاتی غنی از CO2 (حاوی بخارات داغ) با سنگ های میزبان بوده است. در طی فعالیت ژئوترمالی نیان افزایش درجه حرارت و افزایش متاسوماتیسم پتاسیم در بخش های مرکز سامانه باعث تشکیل گسترده ایلیت در مرحله اول دگرسانی و آدولاریا- ایلیت در مرحله دوم (حداکثر متاسوماتیسم (K شده است. همزمان با مرحله افول دگرسانی گرمابی و کاهش متاسوماتیسم K مجددا کانی ایلیت جانشین آدولاریا شده است. حاکم بودن شرایطی (برای دوره های زمانی طولانی) مناسب برای پایداری ایلیت ممکن است علت فراوانی و گسترش بیشتر این کانی را نسبت به آدولاریا در سنگ های میزبان کانسار نیان توجیه کند.

روش BLEG یکی از روش های جدید به کار گرفته شده در بررسی های اکتشاف ژئوشیمیایی طلا است. این روش کمک زیادی در مکان یابی بسیاری از نهشته های طلا با عیار پایین کرده است. تغییر چشمگیر روش BLEG نسبت به روش های رایج اکتشافات ژئوشیمیایی، استفاده از حجم زیادی از نمونه بدون توجه به اندازه آنها و تراکم پایین نمونه برداری است. به منظور هم سنجی داده های حاصل از BLEG با روش رسوبات آبراهه ای، ورقه 1:100000 سیه رود در حوضه زمین شناسی آذربایجان که نقشه زمین شناسی و اکتشافات ژئوشیمیایی پیشتر در آن انجام شده بود، برگزیده شد. محدوده مورد بررسی با گستره ای در حدود 1850 کیلومترمربع در منتهی الیه شمال باختری ایران در استان آذربایجان شرقی واقع است، این محدوده در ناحیه کوهستانی در شمال باختر شهرستان اهر واقع شده است. واحدهای زمین شناسی تشکیل دهنده منطقه بیشتر شامل واحدهای سنگ آهکی و فلیش گونه کرتاسه بالایی، توده های نفوذی با سن الیگوسن و رخساره های آتشفشانی- رسوبی ائوسن است. سنگ های نفوذی الیگوسن مهم ترین واحد آذرین منطقه مورد بررسی هستند. در این بررسی 168 نمونه BLEG  و 103 نمونه رسوب آبراهه ای (Silt Sample) مورد آنالیز و بررسی قرار گرفت. دامنه مقادیر عیار طلا در نمونه های BLEG از ppb0.1 تا  ppb20و در نمونه های رسوب آبراهه ای از 3 تا ppb459 است. نتایج به دست آمده از برداشت و بررسی نمونه ها به روش ژئوشیمیایی BLEG نشان دهنده چهار محدوده با بی هنجاری درجه یک است که شامل 1) محدوده انیق- قره چیلر؛ 2) محدوده نمنق؛ 3) محدوده اشتوبین و 4) محدوده آندریان یا میوه رود است. آنالیز نمونه های رسوبات آبراهه ای برداشت شده نشان دهنده بالا بودن عناصر مس و طلا در نمونه ها است. بررسی همبستگی عناصر در رسوبات آبراهه ای برداشت شده از منطقه انیق- قره چیلر نشان دهنده همبستگی نسبتا بالای طلا با عناصر آرسنیک، مس و سرب است. مس نیز با مولیبدن همبستگی بالایی نشان می دهد. این موضوع با کانه زایی موجود در منطقه همخوانی دارد.

منطقه اولنگ در فاصله 70 کیلومتری شمال خاوری شاهرود واقع شده است. این منطقه در ناودیس اولنگ ـ قشلاق قرار دارد و جزو حوضه زغالی البرز خاوری است. مشاهدات میکروسکوپی، آنالیز اشعه مجهول (XRD) نمونه زغال سنگ و خاکستر آن و همچنین آنالیز نقطه ای (EDX) و تصاویر تهیه شده توسط میکروسکوپ الکترونی (SEM) از زغال سنگ نشان دهنده حضور کانی های کائولینیت، کوارتز، سیدریت، پیریت، بیوتیت، ایلیت، آناتاز و کلریت در لایه های زغال سنگی معادن منطقه اولنگ است. پیریت در این لایه ها از دو نوع اولیه (فرامبوییدال و شکل دار) و ثانویه (پرکننده رگه ها، رگچه ها و حفرات سلولی یا جانشین شده) است. فراوانی کنکرسیون های سیدریتی (اولیه) و نبود کانی های سولفاتی مانند ژیپس در این زغال سنگ ها نشان می دهد که لایه های زغال سنگی منطقه اولنگ اساسا تحت شرایط غیر دریایی یا حداقل تحت تاثیر باتلاق ها یا آب های سازندی با مقدار سولفات کم نهشته شده اند. بررسی مقدار 15 عنصر دارای پتانسیل محیطی خطرناک(PHTEs) بر حسب PPM شامل (4.78→Sn)، (Mo→19.56)، (Mn→1600)، (Cu→129.3)، (Cr→161.1)، (Co→51.32)، (Ba→1054.7)، (P→6500)، (Zn→1017.78)، (V→232.9)، (U→9.45)، (Th→27.6)، (Tl→1.36)، (Pb→48)، (Ni→139.7) در خاکستر نهشته های زغال سنگی منطقه اولنگ و مقایسه آنها با مقدار این عناصر در خاکستر زغال سنگ های جهان، شیل ها، خاک ها و نیز با عدد کلارک پوسته نشان می دهد که زغال سنگ های منطقه اولنگ غنی از عناصر Mn, Mo, U, Pb, Zn و P هستند و تمرکز این عناصر در این زغال سنگ ها، خطرناک است.

برای بررسی اثرات زیست محیطی عناصر ضروری و سمی در محدوده ورقه 1:50000 کرمان، 220 نمونه خاک برجا و نابرجا با روش تصادفی منظم برداشت شد. بر اساس داده های شیمیایی افزایش مقدارکلسیم (23.6 درصد وزنی)، سدیم (3.86 درصد وزنی)، پتاسیم (2.36 درصد وزنی)، لیتیم (49.18 گرم در تن) و بور (65.8 گرم در تن) و کمبود سلنیم (0.12 گرم در تن) در خاک برجا در مقایسه با متوسط خاک های دنیا نشانگر سنگ بستر آهکی و تبخیری (پلایای) کرمان و خاک منطقه است. خاک های اطراف جایگاه های عرضه سوخت (پمپ بنزین ها) از سرب (84 گرم در تن)، روی (250 گرم در تن)، روبیدیم (983 گرم در تن) و بور (158 گرم در تن) غنی شده اند. مقادیر بالای مس (715 گرم در تن)، مولیبدن (4.26 گرم در تن)، سرب (10125 گرم در تن)، روی (275 گرم در تن)، قلع (100 گرم در تن)، تنگستن (4.36 گرم در تن)، آرسنیک (19.6 گرم در تن) و لیتیم (70.4 گرم در تن) در نمونه های خاک های مجاور کارگاه های باتری سازی گزارش شده است. نمونه های خاک اطراف کارگاه های صافکاری و نقاشی خودروها دارای 0.38 درصد وزنی گوگرد، 205 گرم در تن مس، 2.69 گرم در تن مولیبدن، 318 گرم در تن سرب، 310 گرم در تن روی، 19.3 گرم در تن قلع، 3.25 گرم در تن تنگستن، 20.3 گرم در تن آرسنیک، 4.65 گرم در تن آنتیموان، 80 گرم در تن لیتیم و 115.4 گرم در تن بور است. جالب توجه است که حداکثر روی (1903 گرم در تن) در خاک های کشاورزی (باغ های پسته) وجود دارد. همچنین، نمونه های ضایعات ساختمانی دارای 7.58 درصد وزنی گوگرد، 392 گرم در تن سرب، 275 گرم در تن روی، 26.7 گرم در تن آرسنیک، 5.32 گرم در تن آنتیموان، 807 گرم در تن روبیدیم و 651 گرم در تن استرانسیم است. شدت غنی شدگی عناصر سرب (1358)، مس (72)، مولیبدن (8.94)، قلع (242) در خاک های آلوده مجاور کارگاه های باتری سازی، آرسنیک (5.7) در خاک مجاور جایگاه های عرضه سوخت، روی (20.8) در خاک های کشاورزی و آنتیموان (10.24) در خاک مجاور ریل راه آهن گویای خاک های آلوده می باشد.شاخص زمین انباشتگی برای مس (3.96)، سرب (8.18)، قلع (4.48) و تنگستن (2.09) در خاک مجاور کارگاه های باطری سازی و روی (0.83) در خاک های برداشت شده از باغ های پسته نشان دهنده آلوده ترین خاک های منطقه است.

منطقه خارنگون (Xârengun) در استان یزد، در فاصله 185 کیلومتری خاور شهر یزد و 65 کیلومتری شمال خاوری شهرستان بافق قرار دارد. کانی سازی در منطقه خارنگون در درون واحدهای سنگ آهکی و دولومیتی وابسته به سازند ریزو (معادل سازند سلطانیه)، به سن پرکامبرین بالایی-کامبرین زیرین اتفاق افتاده است. ماده معدنی این نهشته در قالب کانی های اسمیت زونیت و همی مورفیت به صورت غیرهمزاد و به شکل چینه کران، بیشتر در مسیر لایه بندی و لامیناسیون های سنگ میزبان کربناتی تشکیل شده است. بالاترین عیار روی در نمونه های برداشت شده از این منطقه، 36.06 درصد ZnO است و مطالعات ژئوشیمیایی گویای عدم همراهی قابل توجه سرب با روی در این پهنه کانه دار و تشکیل یک زون تک کانیایی Zn است. مطالعات حرارت سنجی میانبارهای سیال در نمونه های مربوط به این منطقه نشان دهنده نقش داشتن محلول های با منشأ جوی در تشکیل این ذخیره است. دمای همگن شدگی و شوری این میانبارها، به ترتیب با مقادیر153-173oC  و 0.2 تا22wt % eque. NaCl ، با سیال های تشکیل دهنده ذخایر اپی ترمال مشابهت دارد. با توجه به شواهد به دست آمده از مطالعات صحرایی، کانی شناسی، ژئوشیمیایی و میانبارهای سیال، کانی سازی موجود در این پهنه در زمره نهشته های غیرسولفیدی سوپرژن روی، از نوع ترکیبی جانشینی در سنگ دیواره - جانشینی مستقیم قرار می گیرد.

محدوده مورد مطالعه در شمال استان آذربایجان شرقی (شمال باختر ایران) واقع شده است. مهم ترین توده های نفوذی موجود در منطقه شامل باتولیت های قره داغ و شیورداغ و استوک های پورفیری سونگون و هفت چشمه هستند. مطالعات پترولوژیکی و پتروگرافی نشان می دهد که ترکیب توده های نفوذی از گابرو، دیوریت، مونزونیت، گرانودیوریت تا گرانیت در تغییر است. این توده ها بیشتر متاآلومینوس، کالک آلکالن با پتاسیم متوسط تا بالا و متعلق به کمان های آتشفشانی (VAG) و از نوع I هستند. مهم ترین دگرسانی ها در محدوده های کانه دار شامل سیلیسی، پتاسیک، پروپیلیتیک، فیلیک و آرژیلیک است. کانه زایی مولیبدن بیشتر در رگه ها و رگچه های کوارتزی واقع در زون پتاسیک (سیستم های پورفیری) و رگه ای و در زون اندواسکارن کانسارهای اسکارنی همراه با کانی گارنت رخ داده است. میزان Mo در توده های تفریق یافته و اسیدی بیوتیت دار با مقادیر بالایSi ،K ، Rb، Ba و عناصر LREE افزایش یافته است. غنی شدگی توده های نفوذی از عناصر K ،Rb و Ba و تهی شدگی از عناصر Zr،Ta ، Y، Yb و Nb نشان دهنده متاسوماتیسم گوشته بالایی توسط پوسته اقیانوسی فرورونده، سپس تولید ماگما و بالا آمدن آن از پوسته نسبتا ستبر است. توده هایی که دارای کانه زایی مولیبدن هستند، عمدتا دارای ترکیب کوارتزمونزونیتی و گرانودیوریتی هستند.

منطقه الیگودرز در بخش میانی پهنه سنندج- سیرجان واقع شده است. در زمان ژوراسیک و پیش از آن، تحت تاثیر فعالیت های زمین ساختی مرتبط، گوناگونی کانی سازی از ذخایر مس، آهن، سرب و روی و باریت در این منطقه به چشم می خورد. این گوناگونی کانی سازی به همراه فعالیت های آتشفشانی- نفوذی در این منطقه پیچیدگی های زمین شناسی خاصی را به وجود آورده و ابهاماتی را در تکامل زمین شناسی- فلززایی منطقه ایجاد کرده است. در این راستا بررسی تکامل زمین شناسی و ارتباط کانی سازی با تکامل زمین ساخت ماگمایی منطقه، هدف این مطالعه بوده است. مطالعات صحرایی و سنگ نگاری نشان داد که بیشتر کانه زایی منطقه مورد مطالعه شامل باریت به همراه کانی های سولفیدی (کالکوپیریت، پیریت و کوولیت) و اکسیدهای آهن در کانسار باریت فرسش با میزبان کربناتی به سن پرمین در جنوب خاور منطقه الیگودرز، کانه زایی اسفالریت، گالن و کالکوپیریت با میزبان فیلیت، اسلیت و ماسه سنگ های دگرگون شده به سن ژوراسیک در شمال خاور منطقه الیگودرز در کانسار سرب و روی گل زرد و کانی سازی مس همراه با آتشفشانی های آندزیتی است. نمونه برداری برای مطالعات سنگ نگاری و زمین شیمیایی با استفاده از روش ICP-MS از هر کانسار به صورت مجزا صورت پذیرفت. از سوی دیگر سنگ های گرانیتوییدی منطقه نیز برای این مطالعات مد نظر بوده اند. الگوی توزیع عناصر خاکی کمیاب (REE) بهنجار شده با کندریت برای نمونه های کانسار روی و سرب گل زرد نشان دهنده غنی شدگی LREE ها نسبت به HREEها و نسبت La/Lu>1 است. نمونه های سنگ میزبان دگرگون شده دارای بی هنجاری مثبت Ce و بی هنجاری منفی Eu هستند. در حالی که نمونه های اسفالریت، کوارتز، پیریت و گالن دارای بی هنجاری منفی Eu و بی هنجاری منفی Ce هستند. نبود بی هنجاری Eu در نمونه گالن نشانگر بالا بودن فوگاسیته اکسیژن در زمان نهشت این کانی است. بنابراین با توجه به همانندی در روند عناصر خاکی کمیاب نمونه های کانه و سنگ میزبان کانسار گل زرد، به نظر می رسد عناصر REE از سنگ میزبان خارج و سپس به سیال کانی ساز افزوده شده اند. الگوی پراکندگی عناصر خاکی کمیاب بهنجار شده با کندریت در نمونه های باریت و سنگ میزبان کانسار فرسش نشان از غنی شدگی LREE ها نسبت به HREE ها و بی هنجاری قوی و مثبت Eu و بی هنجاری منفی Ce دارد. آب دریا منبع اصلی محلول گرمابی ته نشست دهنده باریت در سنگ میزبان است. الگوی پراکندگی عناصر خاکی کمیاب بهنجار شده با کندریت برای آندزیت های منطقه روندی مشابه به صورت پهن با شیب کم نشان می دهد، که نشان دهنده منشأ ماگمایی یکسان برای آنهاست. نمونه های آندزیتی نشان دهنده غنی شدگی LREEها نسبت به HREE ها (نسبت (La/Lu>1 و نبود بی هنجاری Eu و Ce در نمونه های آندزیتی است که نشانگر تبلور همزمان کلینوپیروکسن و پلاژیوکلاز و نشان دهنده خروج Ce+3 به همراه دیگر REE ها از محیط رسوبی است. الگوی پراکندگی عناصر خاکی کمیاب بهنجار شده با کندریت در نمونه های سنگ های گرانیتی منطقه دارای غنی شدگی LREE ها در مقایسه با HREE ها، بی هنجاری منفی Eu و نبود بی هنجاری Ce است. الگوی REE بیانگر کنترل فرایند تفریق در طول شکل گیری این گرانیتوییدها توسط تبلور پلاژیوکلاز است. نمودار عنکبوتی بهنجارشده عناصر فرعی نسبت به کندریت نشان دهنده روند یکسان تهی شدگی HFSE ها و HREE ها و غنی شدگی LREE ها و LILE ها برای همه نمونه ها است، بنابراین رخداد ماگماتیسم و همه این کانه زایی ها در منطقه مورد مطالعه در یک پهنه مرتبط با فرورانش رخ داده است. این مطالعات نشان می دهد یک ارتباط زایشی میان سیال های تامین کننده این کانه زایی ها و سنگ های آتشفشانی- نفوذی منطقه در زمان ژوراسیک یا پیش از آن از دید جایگاه زمین ساختی وجود دارد.

کانه زایی تنگستن (مس- طلا) کانسار چاه پلنگ جنوبی، در بخش میانی بلوک یزد، به صورت رگه- رگچه ای در پهنه های گسلی عادی قطع کننده ماسه سنگ ها و شیل های سازند شمشک (ژوراسیک پیشین) رخ داده است. رگه- رگچه های کانه دار بر حسب پاراژنز کانه ها، نوع کانی های کوارتز و رنگ و بافت آنها به چهار نوع 1) رگه- رگچه های کوارتز شیری- سفید دارای آپاتیت نسل اول- فلدسپار پتاسیم، 2) رگه- رگچه های کوارتز سفید- آپاتیت دار نسل دوم، 3) رگه- رگچه های کوارتز- هماتیت و 4) رگه- رگچه های تاخیری کربناتی تقسیم می شوند. کانه اصلی تنگستن در کانسار چاه پلنگ جنوبی ولفرامیت است که همراه با رگه- رگچه های نوع 1 رخ داده است. بلورهای ولفرامیت غنی از آهن بوده و بیشتر ترکیب فربریتی دارند. شیلیت به عنوان کانه بعدی تنگستن در کانسار چاه پلنگ جنوبی در 2 نسل رخ داده و غنی شدگی قابل توجهی از آرسنیک از خود نشان می دهد. شیلیت نسل 1 به صورت همرشد با ولفرامیت در رگه- رگچه های نوع 1، و شیلیت نسل 2 به صورت جانشینی در حاشیه ولفرامیت، درون شکستگی های کوارتز و همراه با فازهای آرسنیک-دار، در رگه- رگچه های نوع دوم رخ داده است. طلا در کانسار چاه پلنگ جنوبی به صورت ادخال های ریز و یا به صورت همرشد با شیلیت های نسل 2 تشکیل شده است. سولفیدهای فلزات پایه و آهن، کبالتیت، نیکلین، سولفیدهای مس- نیکل- آهن و بیسموت طبیعی نیز از دیگر کانه های تشکیل شده در رگه- رگچه های نوع دوم هستند. رگه- رگچه های نوع سوم کوارتز- هماتیت و نوع چهارم کربناتی بدون کانه زایی تنگستن (مس- طلا) هستند. سیال های کانه دار در کانسار چاه پلنگ جنوبی دارای شوری پایین و اسیدی بوده و تحت تاثیر واکنش با سنگ های دیواره، سبب فروشویی فلزات قلیایی و گسترش دگرسانی کلریتی در آنها شده اند. الگوی عناصر REE در رگه- رگچه های نوع اول و دوم، تحت تاثیر حضور کانی های آپاتیت و شیلیت (جذب کننده عناصر MREE) به صورت محدب رو به پایین (بیشترین تحدب در محل عنصر (Sm و در رگه- رگچه های نوع سوم به دلیل نبود کانی های یادشده محدب رو به بالاست. الگوی مسطح عناصر REE در رگه- رگچه های نوع اول در نتیجه حضور کانی ولفرامیت است. رگه- رگچه های کانه دار نسبت به عناصر LREE دارای غنی شدگی هستند. تنگستن در کانسار چاه پلنگ جنوبی شبیه کانسارهای تنگستن نوع رگه ای، دارای همبستگی مثبت با بیسموت و بدون همبستگی با قلع و مولیبدن است. طلا نیز همبستگی مثبت با تنگستن، بیسموت و آرسنیک دارد. ترکیب ایزوتوپی اکسیژن سیال های کانه ساز که کوارتزهای شیری- سفید، کوارتز سفید و ولفرامیت از آن ته نشست پیدا کرده اند، به ترتیب برابر با ‰7.91-8.61، ‰5.86-6.7 و ‰3.44-6.94 است. بر پایه مطالعات ایزوتوپی اکسیژن، منشأ اولیه سیال های کانه دار ماگمایی بوده که در اثر آمیختگی پیشرونده با آب های جوی محتوای فلزی خود را در رگه- رگچه ها ته نشست داده اند.

ذخیره بنتونیت چاهریسه، در فاصله 55 کیلومتری شمال خاور اصفهان در پهنه ساختاری ایران مرکزی جای گرفته است. این ذخیره، شکل لایه ای و توده ای دارد و شامل 6 رخنمون مجزاست. مشاهدات صحرایی نشان می دهند که کانسنگ ها از دید ژنتیکی در ارتباط با برش های توفی الیگومیوسن هستند. مطالعات کانی شناسی گواهی بر حضور کانی های مونت موریلونیت، ساپونیت، بیدلیت، کریستوبالیت، آنورتیت، کلسیت، دولومیت، آلبیت، ورمیکولیت، اکتینولیت، پیروفیلیت، کوارتز، سانیدین، نانترونیت، اورتوکلاز، میکروکلین، تریدیمیت و هماتیت در مقادیر سنگ ساز در نمونه های بنتونیتی هستند. بر پایه بررسی های شیمی کانی، ذخیره بنتونیت چاهریسه را می توان به عنوان نوع وایومینگ رده بندی نمود. نتایج محاسبات تغییرات جرم (با فرض Hf به عنوان عنصر شاخص کم تحرک) نشان می دهند که پیشرفت فرایند بنتونیت زایی در چاهریسه با تهی شدگی عناصری مانند Al، Fe، K، Ti، Mn P، Ba، Co، Zn، Cs، Rb، Y، Zr، Ni،Sr  و Cu، غنی شدگی U و شستشو- تثبیت عناصری مانند Na، Mg،Ca  و Si همراه شده است. تجزیه و تحلیل های زمین شیمیایی آشکار می سازند که تغییرات بی هنجاری منفی Eu (0.90-0.27) و منفی ضعیف تا مثبت ضعیف (1.22-0.97) Ce در چاهریسه به ترتیب توسط درجه دگرسانی فلدسپارها و تغییر در میزان پتانسیل اکسایش محیط کنترل شده است. با توجه به نتایج به دست آمده از روابط صحرایی، کانی شناسی و زمین شیمیایی به نظر می رسد که عواملی همچون شرایط فیزیکوشیمیایی محیط دگرسانی، سازوکار جذب، اختلاف در میزان شدت دگرسانی مواد منشأ، میزان دسترسی به لیگاندهای فلوریدی، کلریدی و سولفاتی، تلفیق در ساختار بلوری، تبادلات یونی، تمرکز فیزیکی و حضور در فازهای کانیایی مقاوم به ترتیب نقش مهمی در توزیع و تمرکز عناصر در این ذخیره ایفا کرده اند.

منطقه مورد مطالعه در شمال باختری ایران و در زون متالوژنی ارسباران واقع می باشد. مجموعه سنگ های موجود در منطقه بالوجه شامل کوارتز دیوریت پورفیری (QDI)، کوارتز مونزونیت پورفیری (QMZ)، گرانودیوریت (GRD) و گابرو دیوریت کلم (GAD) به سن الیگومیوسن می باشد. میزبان اصلی کانی سازی مس و مولیبدن تیپ پورفیری در منطقه بالوجه توده کوارتز دیوریت است ولی در توده های نفوذی پورفیری دیگر نیز کانی زایی مس دیده می شود. بخش اعظم کانسارسازی به صورت افشان و رگه- رگچه ای می باشد. رگه - رگچه های اصلی در منطقه بالوجه بر اساس ساختار، بافت و کانی شناسی به چهار گروه C ,B ,A وD  تقسیم شده اند که واجد مجموعه ای از کانی های سولفیدی (پیریت، کالکوپیریت، مولیبدنیت، بورنیت، گالن و اسفالریت)، اکسیدی و هیدروکسیدی (مگنتیت، هماتیت و گوتیت) و کربناته (مالاکیت و آزوریت) می باشند. کانسار بالوجه مانند دیگر کانسارهای مس- مولیبدن پورفیری دارای دگرسانی های پتاسیک، فیلیک، آرژیلیک و پروپیلیتیک می باشد. ماگمای توده های مولد کانی زایی کالک آلکالن تا شوشونیتی بوده و از نظر موقعیت زمین ساختی، مرتبط با کمان های ماگمایی پس از برخورد می باشد. همچنین سیالات درگیر موجود در رگچه های مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است، که این نتایج بیانگر دمای بالا (221-381 درجه سانتی گراد)، شوری زیاد (5-45 درصد وزنی نمک طعام) و حدوث پدیده جوشش در سیالات کانه دار کانسار بالوجه می باشد.

توالی آتشفشانی- رسوبی کرتاسه پسین در منطقه نوده که میزبان کانی زایی مس (روی) سولفید توده ای می باشد از چهار واحد سنگی(Unit1, Unit2, Unite3, Unit4)  تشکیل شده است. کانی زایی مس (روی) در واحد 2 و در دو افق مجزا رخ داده است. این واحد سنگی از گدازه الیوین بازالت و ماسه سنگ سیلتی توفی از تشکیل شده است. کانسار نوده، دارای سه رخساره کانسنگی استرینگر زون، توده ای و لایه ای می باشد. این کانسار دارای منطقه بندی ژئوشیمیایی قوی جانبی از رخساره کانسنگ توده ای به سمت رخساره کانسنگ لایه ای (کاهش عیار ماده معدنی، کاهش نسبت Cu: Zn، افزایش نسبت Ba: Zn و افزایش میزان Fe و (Mn و منطقه بندی قائم، به ویژه در رخساره کانسنگ توده ای (افزایش نسبت های Cu: Fe،(Cu: Ti  به سمت بالای کانسار همراه با کاهش Cu: Zn) است. مطالعات لیتو ژئوشیمیایی نشان می دهد بیشینه عیار مس مربوط به رخساره کانسنگ توده ای و در حدود11.2  درصد است که به سمت رخساره کانسنگ لایه ای میزان آن کاهش می یابد، این عیار در کانسنگ لایه ای بین 4 تا 5 درصد در تغییر است. عیار مجموع فلزات پایه (Cu+Zn+Pb) در کانسار نوده همواره در رخساره کانسنگ توده ای بیشتر از زون استرینگر و رخساره کانسنگ لایه ای است. عواملی مانند تغییر نسبت تولیدات گرمابی نسبت به ترکیبات رسوبی، تغییر دما،Eh  و pH، رخداد فرایند پالایش در رخساره کانسنگ توده ای و غالب بودن فرایندهای رسوبی در رخساره کانسنگ لایه ای این نوع منطقه بندی را کنترل می نمایند.

کانسار مس جیان در فاصله 195 کیلومتری شمال خاوری شیراز و در لبه خاوری پهنه دگرگونی سنندج-سیرجان درون مجموعه آتشفشانی-رسوبی دگرگون شده کمپلکس سوریان با سن پرموتریاس قرار دارد. سنگ شناسی منطقه بیشتر شامل متابازالت، کلریت-کوارتز شیست، کلریت-مسکوویت شیست، میکاشیست و گرافیت شیستاست. پیریت مهم ترین کانی سولفیدی و کالکوپیریت کانی اصلی مس در این کانسار است که در ساختارهای توده ای عدسی شکل تا به نسبت تخت و همچنین به صورت افشان، رگچه ای و رگه ایدر سنگ کلریت-کوارتز شسیت کانه زایی شده اند. داده های ژئوشیمیایی عناصر متحرک (Ba, Rb, K, Na) و عناصر خاکی کمیاب (REE) بیانگر برهم کنش سیال گرمابی کانه ساز با سنگ های میزبان است. نسبت میزان Co/Ni=8.02، Se/S*106<500 و Y/Ho=29.03-32.5 در ماده معدنی کانسار جیان نشانگر تشکیل این کانسار در دماهای پایین تر از 300 درجه سانتی گراد با حضور گسترده آب دریا در سیال گرمابی کانه زاست. همچنین داده های دماسنجی مربوط به میانبارهایسیال کانی کوارتز در کانسنگ مس نشانگر دمای یکنواختی میان 124 تا 307 درجه سانتی گراد و شوری در محدوده 2.7 تا 14 درصد وزنی معادل NaCl است. پدیده های سردشدگی و جوشش به عنوان مهم ترین فرایندهای تحول سیال و سازوکاری موثر در کانه زایی مس در کانسار جیان به عنوان یک کانسار سولفید توده ای با سنگ میزبان آتشفشانی-رسوبی هستند.

اسکارن پناه کوه در 50 کیلومتری شمال باختر شهر تفت، در استان یزد قرار گرفته است. نفوذ استوک گرانودیوریتی پناه کوه در سنگ های آهکی- دولومیتی سازند جمال منجر به تشکیل اسکارن های کلسیمی و منیزیمی شده است. بررسی روندهای پراکندگی عناصر خاکی کمیاب در اسکارن ها و گارنت های سازنده آن نشان داد که نسبت هایEu/Eu* و Ce/Ce*با افزایش میزان عناصر خاکی کمیاب افزایش می یابد. این موضوع نشان دهنده این است که سیال های سازنده اسکارن دارای خاستگاه ماگمایی بوده است. این در حالی است که نسبت (Pr/Yb)cn با افزایـش عناصر خاکی کمیاب تقریبا کاهش می یابد که نشان می دهد، سیال های ماگمایی مشتق شده از گرانیتویید دارای مقادیر چشمگیری از عناصر خاکی کمیاب در طی شکل گیری اسکارن پناه کوه نبوده است. بر اساس داده های میانبارهای سیال در گارنت، دما و شوری سیال در مرحله پیش رونده به ترتیب از 308 تا 380 درجه سانتی گراد و 12.6 تا 23.8 درصد وزنی معادل نمک طعام تغییر می کند. میانبارهای سیال در کلسیت دارای دمای پایین تری است (280oC) و شوری سیال ها به 3.5 درصد وزنی معادل نمک طعام می رسد. اختلاط و رقیق شدگی سیال های ماگمایی اولیه با سیال های خارجی (مانند سیال های جوی) منجر به کاهش دما و شوری سیال ها در آخرین مرحله شکل گیری اسکارن شده است. بنابراین داده های عناصر خاکی کمیاب و میانبارهای سیال بیانگر نقش چیره سیال ماگمایی در شکل گیری اسکارن پناه کوه است.

نهشته لاتریتی قرالی در 20 کیلومتری باختر شهر بوکان، جنوب استان آذربایجان غربی قرار دارد. هشت رخنمون بررسی شده در منطقه قرالی به صورت چینه سان در دولومیت ها و آهک های سازند روته گسترش یافته اند. از نظر کانه نگاری نمونه های بررسی شده دارای بافت های دانه پراکنده، رگچه ای، سوزنی، اسفنجی، جانشینی، جریانی و کاتاکلاستیک هستند. بافت های دیده شده نشان دهنده ژنز نابرجا، هوازدگی زیاد و عوامل زمین ساختی شدید برای رخنمون های موجود هستند. بر اساس داده های شیمیایی، تیپ رخنمون ها از لاتریت های غنی از آهن تا بوکسیت های آهن دار متغیر هستند ولی به طور عام نمودارهای مختلف، این ذخیره را در تیپ ذخایر لاتریت- بوکسیتی قرار می دهد. نتایج داده های زمین شیمیایی بیانگر غنی شدگی Al, Fe و Ti و تهی شدگی Si، Ca،Na  و K در کانسنگ ها هستند. الگوی توزیع REEs بهنجار شده به کندریت، تفریق ضعیفی را میان HREEs و LREEs با غنی شدگی نسبی بیشتری از HREEs نشان می دهد. سنگ مادر این نهشته، سنگی بازی با ترکیب بازالتی غنی از آهن ارزیابی شد که در طی هوازدگی شیمیایی، خروج عناصر قلیایی سبب افزایش نسبی Al2O3 و Fe2O3 در این کانسنگ شده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که کانی های رسی، مسکوویت و کانی های منگنز میزبان مناسبی برای عناصر خاکی کمیاب در کانسنگ ها نبوده اند. نتایج همبستگی میان عناصر نشان می دهد که کانی های روتیل و آناتاز نقش مهمی در میزبانی REEs در این نهشته نداشته اند. همبستگی منفی Th با Ti (-0.92) نشانه عدم نقش تیتانیم و آناتاز در تمرکز توریم و در برابر همبستگی مثبت میان Ti باGd  (0.91) نشان می دهد که تمرکز این عنصر توسط کانی های روتیل و آناتاز انجام شده است. همبستگی های مثبت و قوی P با REEs حکایت از نقش کانی های فسفاتی ثانویه در تمرکز عناصر خاکی کمیاب به جز سه عنصر Tb, Gd وEr  در رخنمون ها دارد. همبستگی های مثبت عناصر Tb, Gd و Er نشان می دهدکه تثبیت این عناصر در فازهای کانیایی نوریخت (نئومورف) و حضور در فازهای کانیایی مقاوم در برابر هوازدگی دو عامل اصلی اختلاف در توزیع سه عنصر با بقیه عناصر خاکی کمیاب در کانسنگ ها بوده است.

کانسار آهن باشکند در 16 کیلومتری جنوب باختری سلطانیه در پهنه ساختاری ایران مرکزی قرار دارد. واحدهای سنگی منطقه شامل سنگ های دگرگونه سازند کهر، گرانیت خرم دره و دایک آندزیتی است. دگرسانی های عمده در منطقه، آرژیلی، پتاسیک، کلریتی، سریسیتی و کوارتز- کربناتی هستند. کانه زایی با روند N30-50W و شیب 30 تا 50 درجه به سوی جنوب باختر، از لایه بندی اولیه، برگوارگی فیلیت ها و گسل های همروند آنها پیروی می کند. ماده معدنی در کانسار آهن باشکند، بیشتر به صورت هم روند با برگوارگی و با ستبرای کمتر از 1 سانتی متر الی 7 تا 8 متر و نوارهایی با بیشینه پهنای 5 سانتی متر در حدفاصل سنگ های کربناتی و آواری دگرگون شده و گاه درون بخش کربناتی تبلور دوباره یافته با عیار متوسط 56 درصد جای گرفته است. پاراژنز کانی شناختی منطقه شامل 1) گروسولاریت، پیروکسن، ایدوکراز؛ 2) آندرادیت، پیروکسن، فورستریت، فلوگوپیت، مگنتیت و 3) ترمولیت، سرپانتین، اپیدوت، تالک، بیوتیت، مگنتیت، اسپکیولاریت و سولفیدها است که به وسیله رگه های کوارتز- کربنات قطع شده اند. حضور مگنتیت همزمان با کوارتز و فلدسپار در توده نفوذی، عدم تطابق الگوی رفتاری Fe2O3 با SiO2 و Al2O3 و تطابق آن با دیگر اکسیدهای اصلی و عناصر مس و روی، تشابه الگوی توزیع عناصر خاکی کمیاب در ماده معدنی، توده نفوذی و سنگ میزبان اسکارنی شده و عدم تشابه با نمونه های کمتر دگرسان شده فیلیت و متادولوستون، نشانگر تامین ماده معدنی از سیال های مشتق شده از توده نفوذی است که در مرحله متاسوماتیسم پسرونده در اثر اختلاط با سیال های جوی و افزایش فوگاسیته اکسیژن، منجر به نهشت ماده معدنی شده است.

فعالیت های ماگمایی ترشیری منطقه شاه سلیمان علی در جنوب باختر بیرجند، در بخش خاوری لوت به صورت سنگ های آذرآواری- گدازه ای و نیمه ژرف بروز کرده اند. سنگ های آذر آواری شامل انواع توف، آگلومرا و برش و سنگ های آتشفشانی شامل آندزیت، تراکی آندزیت و داسیت هستند. بافت اصلی این سنگ ها را پورفیری و گلومروپورفیری با خمیره ریزبلورین تا شیشه ای تشکیل می دهند. درشت بلورهای اصلی در آندزیت ها شامل پلاژیوکلاز، هورنبلند با حاشیه سوخته و بیوتیت و در داسیت ها شامل کوارتز، پلاژیوکلاز، آلکالی فلدسپار و بیوتیت هستند. دیوریت های پورفیری تنها سنگ های نیمه ژرف منطقه را تشکیل می دهند. دگرسانی سریسیتی، کربناتی و پروپیلیتیک در این سنگ ها رایج هستند. این سنگ ها دارای 56.8-61.9 درصد SiO2، 16.5-18.1 درصد  Al2O3،Sr  بالا (990-660 پی پی ام)، نسبت بالای Sr/Y (40.6-54.6 پی پی ام) و مقادیر پایین  Y(16.1-19.7 پی پی ام) هستند که نشان دهنده ویژگی های آداکیتی آنها می باشند. ویژگی های ژئوشیمیایی نمونه های منطقه با آداکیت های پرسیلیس (Sr<1100ppm, Na2O+K2O<11%wt, MgO=0.5-2.2%wt) همخوانی دارد. همچنین این سنگ ها از عناصر LILE و LREE غنی شدگی نشان می دهند و دارای تهی شدگی نسبی از عناصر انتخابی HFSE مانند Nb وTi  هستند. الگوی شدید جدایشی در REE و نیز مقادیر پایین HREE و Y ممکن است به دلیل وجود گارنت و یا آمفیبول در پسامانده جامد ماگمای این سنگ ها باشند. همچنین مقادیر بالای استرانسیم و بی هنجاری منفی تانتالیم، نیوبیم و تیتانیم می تواند نشانگر عدم حضور پلاژیوکلاز، وجود اکسیدآهن و تیتان در تفاله باقیمانده ذوب باشد. ویژگی های ژئوشیمیایی سنگ های منطقه نشان می دهند شکسته شدن صفحه اقیانوسی فرورونده و ذوب باقیمانده این صفحه موجب تولید ماگماتیسم آداکیتی این منطقه شده است.

مواد تشکیل دهنده گل فشان های واقع در بخش جنوب باختری دریای مازندران (کشور آذربایجان) با هدف پی بردن به خاستگاه شان از نظر روند تشکیل، کانی شناسی و ژئوشیمی مورد مطالعه قرارگرفته اند، ولی تاکنون گل فشان های منطقه گمیشان با دیدگاه کانی شناسی و ژئوشیمی بررسی نشده است این پژوهش برای اولین بار با هدف پی بردن به خاستگاه آنها از گل فشان ها و رسوبات بستر حاشیه دریای منطقه مورد مطالعه نمونه برداری و بررسی شده است. نتایج ژئوشیمی وکانی شناسی نمونه های برداشته شده که با روش های XRD, XRF, ICP تعیین اندازه آنیون ها انجام شده، نشان می دهد که کانی های اصلی سه گل فشان قارنیاریق، نفتلیچه و اینچه برون و رسوبات بستر دریا را کوارتز، کلسیت و آلبیت و کانی های فرعی آنها را عمدتا هالیت، کانی های رسی نظیر ساپونیت، ناترولیت و مسکوویت تشکیل می دهند، بنابراین می توان نتیجه گرفت هر سه گل فشان خاستگاه مشترکی دارند. در ضمن نتایج آزمایش های انجام شده با نتایج آزمایش هایی که در مورد گل فشان داش گیل (واقع در کشور آذربایجان) از نظر اندازه اکسیدها و عناصر با هدف مشابه انجام شده و شیمی دریای مازندران (خزر) که از طرف پژوهشگران صورت گرفته، مقایسه شده است. از این مقایسه مشخص شد که گل فشان های مورد مطالعه منطقه از نظر عناصر Na, K, Ca, Al نسبت به گل فشان داش گیل و دریای خزر غنی و از نظر Cl فقیر است.