نظام در بصره متولد شد و تربیت یافت. از خلیل بن احمد، ادیب سرشناس، ادب و از دایی اش ابوالهذیل علاف، علم کلام آموخت. کتاب های فلسفه یونان را که به زبان عربی ترجمه شده بود مطالعه کرد و کلام خود را بر مبنای نظریه وسیع فلسفه طبیعی بنیاد نهاد و عقاید معتزله را با تعلیمات فیلسوفان در آمیخت. مجادلی قوی و متفکری جامع بود و با اشخاص و فرقه های زمانش به مجادله می پرداخت و علاوه بر علم و اطلاع عمیقش از کلام و فلسفه، شهرت عظیمی در ادبیات یافت. شعرش مخلوط با اصطلاحات فلسفی و کلامی است و به علت نو بودن از ارزش والایی برخوردار است. نظام، کتاب ها و رساله های بسیاری نوشت ولی همه از بین رفت. اطلاع ما از عقاید وی از نوشته های دیگران است. او در موضوعات مختلف کلامی و فلسفی از جمله صفات خدا، اعجاز قرآن، حسن و قبح، امامت، اجماع، قیاس، جسم، جوهر، عرض، حرکت و سکون، عقاید خاصی اظهار داشته که با عقاید دیگران متفاوت است.