مشکوه
سال:1403 | دوره:43 | شماره:3 (پیاپی 164) |تعداد مقالات:6

پژوهش حاضر با هدف بررسی دیدگاه قرآن دربارۀ مقولۀ هدف ­گذاری، تدوین الگوی هدف گذاری قرآنی و مقایسۀ آن با مدل هدف ­گذاری اسمارت صورت گرفته و روش پژوهش کیفی و تحلیلی بوده است. اهداف در مدل اسمارت، مشخّص، قابل­ ­اندازه گیری، قابل دستیابی، مرتبط و زمان­بندی­ شده است. در خوانش قرآن، آیات مربوط به هدف­ گذاری استخراج و الگوی قرآنیِ هدف ­گذاری تدوین شد. در این الگو، هدف کلّی (قرب به خداوند)، اهداف مستمر (تقوا و دین ­داری) و اهداف مقطعی با ویژگی ­های ضرورت، ارزش، خلوص و تعادل تدوین شد. یافته ­ها نشان داد که الگوی هدف ­گذاری قرآنی با مدل اسمارت شباهت ها و تفاوت هایی دارد. توضیح مطلب اینکه ضمن هم­ پوشانی موجود میان مدل اسمارت و الگوی هدف ­گذاری مستخرج از قرآن در کلیات و پاره ای از جزئیات، بین آن­ ها تفاوت­ هایی نیز وجود دارد؛ برای نمونه درحالی ­که مهم­ ترین اصل در هدف گذاری قرآنی رسیدن به قرب و رضوان الهی است، در مدل اسمارت شخص فقط اهداف مهم و مورد علاقۀ خود را هدف ­گذاری می ­کند.

زیارتگاه ها همواره مورد توجه شیعیان بوده و ساخت ­وسازهای بسیاری در محل قبور اولیای الهی ایجاد شده است. دربارۀ تزیین و طلاکاری زیارتگاه­ ها نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی بر این باورند که هزینه کردن برای تزیین، براساس احادیث منع تزیین مساجد و روایاتِ پرهیز از اسراف و ترویج ساده زیستی، نامطلوب است. این گروه همچنین بر اولویت رفع فقر و تقویت بنیۀ اقتصادی جامعۀ اسلامی تأکید می ­کنند. درمقابل، موافقان به آیات و روایات مربوط به تعظیم شعائر و عمران مساجد و زیارتگاه ها استناد کرده و تزیین را ابزاری برای تقویت هویت دینی و فرهنگی، ایجاد فضای روح انگیز و توجه به مقاصد شریعت می دانند. پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای و توصیفی­ _ ­تحلیلی نوشته شده و دستاوردهای آن نشان­ دهندۀ این امر است که تزیین زیارتگاه ها درصورت رعایت اعتدال با توجه به نیازهای زائران و آثار اجتماعی و سیاسی آن، مطلوب است.

ولاء و شهروندی در میان عرب با بیان های پرتکرار قرآن کریم از نظم متکی بر خون و نسب به نهادی بر پایۀ ایمان تبدیل شد؛ بااین حال قرآن دربرابر رویه های حقوقی ولاء که پیش از اسلام برقرار بود، سکوت کرده است. این سکوت را با توجه به انقلاب بینشی و سیاسی شگرفی که در نظام ولای پیشااسلامی ایجاد شده، چگونه باید تفسیر کرد؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی­_ ­­­ تحلیلی مسئلۀ الگوی تشریعی قرآن در نظام ولاء و شهروندی را بازخوانی کرده است. بررسی ­ها نشان می دهد که قرآن در همان گام نخست نزول، با سکوت خود رویه های پیشااسلامی حقوق شهروندی را امضا کرده و در ادامه، تنها برای اصلاح برخی احکام مردود مانند فرزندخواندگی، بیان های تأسیسی داشته است. نتیجه اینکه در ترکیب این سکوت ها و بیان های قرآنی، سویۀ حقوقی ولاء در اسلام شکل گرفته و وضعیت شهروندی مؤمنان، کافران غیرذمی، اهل­ ذمه، نوزادان، بردگان، بردگان آزادشده و مرتدان فطری و ملّی روشن شده است.

قرآن کریم دارای مکالمه­ ها و موقعیت­ های متفاوتی است که در آن ­ها جفت ­مجاورهای درخواست و رد کردن رخ داده است. در پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق کیفی متن­ محور، سازوکارهای ادب­ ورزی موجود در کنش «رد کردن» در گفتمان قرآن با تکیه بر مفهوم وجهه در نظریۀ ادب براون و لوینسون تحلیل شده است. مسئلۀ پژوهش حاضر این است که بسته به نوع مخاطب، موضوع درخواست و شرایط بافت، در قرآن از چه سازوکارهای ادب­ ورزانه ای برای رد کردن استفاده شده است؟ در این پژوهش، رد کردن درخواست در سه نوع جفت­ گفتار دارای موقعیت عالی و نازل، جفت­ گفتار دارای قطب مثبت و منفی و جفت­ گفتار دارای قطب­ های متوازن تحلیل شده است. نتایج تحلیل سه موقعیت یادشده نشان ­دهندۀ آن است که در موقعیت اوّل، رد کردن درخواست ازسوی موجود برتر به صورت بیان مستقیم و قاطع، امری شایع در گفتمان قرآن است. در موقعیت دوم، از سازوکارهای ادب­ ورزانه ­ای مانند بهانه آوردن و درخواست ­های غیرمنطقی، بیان شرط و غیر آن استفاده شده و در موقعیت سوم نیز استفاده از کنش­ های حافظ وجهه برای عمل رد کردن به­ فراوانی دیده می­ شود.

یکی از فریضه­ های بنیادین شریعت اسلامی فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر است. فقیهان برای استقرار وجوب این فریضه شروطی برشمرده اند که یکی از آن­ها «شرط تأثیر» است. پژوهش حاضر به روش اکتشافی­ _ ­تحلیلی و با بهره­ گیری از منابع کتابخانه ای درپی تبیین ادلۀ قرآنی دربارۀ عدم اشتراط این شرط در استقرار وجوب فریضۀ یادشده است. فرضیۀ پژوهش حاضر این است که براساس عمومات و اطلاقات قرآنی با محوریت آیۀ 164 سورۀ اعراف و همچنین روایات معتبر نمی توان چنین شرطی را به­ عنوان شرط وجوب فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر درنظر داشت. برای اثبات این مدعا به مدلول آیاتی که بیان کنندۀ دو اصل ذیل هستند، استناد شده است: عمومات رهنمون به انجام وظیفۀ دینی در مواجهه با منکرات اجتماعی و منتفی نبودن احتمال اثرگذاری در روند تبلیغ و انذار به ­نحو مطلق. ادلۀ ادعایی باورمندان به شرط تأثیر نیز به سه بخش روایات، اجماع و حکم عقل تقسیم و بررسی شده و ناکافی بودن هریک برای اثبات مدعای آنان به اثبات رسیده است.

پیکار با غیرمسلمانان و شرایط آن یکی از موضوعاتی است که از دیرباز در آثار تفسیری مطرح بوده و مفسران در اینکه مُقاتل کیست و دلیل ضرورت جنگ با غیرمسلمان چیست، اختلاف ­ نظر داشته ­اند. پژوهش حاضر می کوشد با به­ کارگیری روش توصیف، تبیین و تحلیل نقادانه، دیدگاه ­های مطرح ­شده ذیل آیۀ 193 سورۀ بقره را بررسی کند. در این میان غفلت از نظریۀ اخلاقی قرآن در دیدگاه­ های تفسیری سبب طرح آرایی غیرموجه شده است. هدف از پژوهش پیش­ رو شناسایی نظریۀ اخلاقی قرآن برای فهم بهتر آیۀ یادشده از طریق واکاوی نظریه ­های اخلاقی در اخلاق هنجاری است. نتایج پژوهش نشان­ دهندۀ این است که نظریۀ اخلاقی قرآن به نظریۀ وظیفه­ گرایی اخلاقی نزدیک شده است. براساس این رویکرد، آسیب رساندن به افراد غیرمُقاتل از دیدگاه اخلاقی ناپسند است. براین اساس غیرمسلمان نباید برای عقیدۀ نادرستش کشته شود. همچنین واژۀ «فتنه» با توجه به سیاق آیات 190 تا 193 سورۀ بقره و معناشناسی آن، از اقدامات خراب­کارانۀ غیرمسلمانان و نیز آزار مسلمانان حکایت داشته و دیگر معانی مطرح ­شده از معانی اصیل آن به شمار نمی ­آید.