سال:1402 | دوره:36 | شماره:1 |تعداد مقالات:13

ایران دوستی: فرهنگ پارسی در صحنه ی جهانی (2015) پژوهش حمید دباشی، تاریخ پژوه ایرانی-امریکایی است که در مقابل اثر سترگ ادوارد سعید با عنوان شرق شناسی (چاپ نخست 1978) قرار دارد. برخلاف ادوارد سعید که صرفاً بر تأثیر سرکوب گرانه ی قدرت های استعماری بر شرق تکیه کرده، دباشی تحلیل خود را تا فرایند دوری تولید دانش در تبادلات جهانی پیش برده است. او از نمونه های متعددی بهره می گیرد تا نشان دهد چگونه استعمارگران بی آن که خود خواسته باشند یا بدان آگاه باشند و حتی به رغم منافعشان در خلال این فرایندهای مبادلاتی، کشورهای مستعمره شان را شبیه به جامعه ی مدنی اروپا کرده اند یا به تعبیر هابرماس، در کتاب مشهور خود، دگرگونی ساختاریِ حوزه ی عمومی (1990)، حوزه های عمومی ای را گشودند که در آن ها نقادی اجتماعی، هویات ملّی و مقاومت در برابر قدرت های استعمارگر پدید آمد. از این منظر، ایران دوستیِ اروپایی به عنوان گونه ای از شرق شناسی آمیخته با مضامین مثبت، سهم چشمگیری در ظهور نوعی حوزه ی عمومی ادبی و سپس، سیاسی در ایران ایفا کرده است (و این همان موضوع مورد علاقه ی دباشی است). در بنِ نمونه های متعددی که دباشی از زبان شناسی، هنر و فلسفه می آورد، او همواره بر تأثیر شعر عرفانی فارسی بر رمانتیسم آلمانی تأکید می ورزد و جذابیت حافظ بر گوته و سایر شاعران را گواهی بر این اثرگذاری می گیرد. سرانجام، دباشی به تحولات سیاسی و اقتصادی که به طور موازی در آلمان و حوزه ی فرهنگ ایرانی در قرن دوازدهم میلادی در جریان بود می پردازد؛ تحولاتی که منجر به تلفیقی از نظریات شاعرانه-عرفانی با آراء سوسیالیسم ملی گرانه یا فاشیستی گردید و در نتیجه، لوازم ایدئولوژی امت واحده ی اسلامی و اسلام سیاسی را در ایران فراهم نمود.

مقاله ی خانم اورزولا باتس امکان روابط میان فرهنگی میان سرزمین های گوناگون را در ضمن مثال هایی از گذشته ی دور و ادوار نزدیک به ما بررسی کرده است. از نظر نویسنده، گوته در شمار نمونه هایی قرار دارد که فارغ از جزم اندیشی های فرهنگی در جست وجوی مخاطبی برای گفت وگو با شرق است و از همین رو است که در دوران رواج اشعار وطن پرستانه ی ملی، دیوان غربی-شرقی را می نویسد که در پی تقرب فرهنگ هاست. رابطه ی دوجانبه ی شرق و غرب که در ادوار متعددی منجر به شکوفایی فرهنگ بشری شده است، از سده ی نوزدهم متعاقب سیاست های استعماری و گسترش روحِ صنعتی سازی، شیوه هایی را در پیش می گیرد که در آن «دیگری» زیردستی به حساب می آید که استعدادی برای پذیرفتن روشنگری ندارد. در چنین شرایطی، حاکمیت افکار ایدئولوژیکی بداهت روابط فرهنگی میان ملل را از بین می برد و دامنه ی آن به سده ی بیستم نیز می رسد که در صورت های مختلفی تداوم می یابد.

گوته در متون نظم و نثر خود در دیوان غربی-شرقی تعادل میان فرهنگی و گفت و گو را به گونه ای وضع می کند که خواننده ی این متون را (در همه ی اعصار) وامی دارد که این تعادل و این گفت و گو را با نوعی از کنش مندی مردد از آن خود کند. مقاله ی پیش رو این نکته را با توسل به پنج مثال نشان می دهد: سه شعر؛ عنوان نامتعارف نخستین چاپ دیوان (1819) و سرانجام، بنای یادبود حافظ-گوته در وایمار. از این سازه ی اخیر که با اشعاری از حافظ و گوته تزیین شده است، در سال 2000 میلادی پرده برداری شد.

می دانیم که محیط بین الملل و علاوه بر آن، نظریه های ناظر به روابط بین الملل نیز جهانی است. بین مکتب واقع گرا و مبادی برآمده از سازه های [سیاسی] قطب های متضادی وجود دارد. نظریه های روابط بین الملل مفاهیم مختلفی را درباره ی احتمال وقوع یک جنگ بزرگ مطرح می کنند. تقابل میان ژئوپلیتیک و رئالیسم از یک سو، نهادهای بین المللی، وابستگی متقابل و به هم پیوستگی از سوی دیگر، منعکس کننده ی فلسفه های توماس هابز و امانوئل کانت است. برمبنای تلقی کارل دویچ، «جوامع امنیتی متکثر» می توانند صلح را از طریق مسئولیت های مشترک، قابلیت محاسبه و ارزش های دولت های مستقل تضمین کنند. به گفته ی هوگو گروتیوس، «جامعه ی بین المللی» می تواند بر مبنایی «کثرت گرا» یا به گفته ی کانت، برپایه ی «همبستگی» طراحی شود. نظریه های «صلح دموکراتیک»، تلقی کانت را درباره ی جمهوری های صلح طلب به عنوان دموکراسی های باثبات مدرن تفسیر می کنند. دولت های کوچک تر می توانند با نشان دادن سودمندی خود به معنای جمهوری های کانتی که با یکدیگر تجارت و مهمان نوازی را تضمین می کنند، از درگیری های قدرت های بزرگ دور بمانند. روابط بین الملل نیز در عصر جهانی شدن در میان پیوندهای برآمده از قرارداد و گسست در نوسان است.

کوشش های بسیاری برای تقرب، آشتی و مفاهمه میان دو فرهنگ شرقی و غربی صورت گرفته است. اما در روزگار جدید یوهان ولفگانگ فون گوته شاید نخستین کسی است که چنین گام بلندی را در این جهت برداشته و آغوش خودش را صمیمانه برای مشرق زمین گشوده است. تفسیر ویژه ی گوته از حافظ می تواند نقطه ی ثقل مهمی برای گفت و گویی میان فرهنگی میان شرق و غرب باشد. گوته گام مهمی برداشته است تا مغرب زمین را در جهت این فرهنگ مشترک به راه آورد. تفسیری که گوته از حافظ به دست داده است، راه مشرق زمین را نیز به جانب این فرهنگ جهانی باز می کند. شاید بتوان این فرهنگ مشترک را «فرهنگ جهانی و گلوبال» بنامیم. این فرهنگ با خصیصه ی جهانی لازم است دو مؤلفه را از شرق و غرب مد نظر قرار دهد. محرز است که چنین فرهنگی برآمده از ترکیب این دو سنخ فرهنگی است. «فردیت» و «وحدت وجود» این دو مؤلفه و بن پار مهم هستند. دو خصیصه ای که در وهله ی نخست، شاید مجتمع نمی شوند. به نظر می رسد که تفسیر گوته از حافظ چندان از مقاصد او دور نیست و عمیقاً با خردِ ایران باستان در تضایف و پیوستگی است.

زندگی در جهان امروز و پیوند فزایندی، بلکه درهم آمیختگی فرهنگ های گوناگون نیازمند مواجهه ی میان فرهنگی با اندیشه ها و کنش های بیگانه و نامأنوس است که در آن با کوششی برای درک دیگری که بودن و اینگونه بودنش به رسمیت شناخته شده، علاوه بر درک دیدگاه های مشترک و متفاوت امکان شکل گیری فرایندی از گسترش افق ها و هم اندیشی را میسر سازد. ادبیات به عنوان محملی عام و فرارونده از مرزهای رشته های گوناگون مهم ترین واسطه در این مواجهه است. در میان گونه های مختلف ادبی، شعر به عنوان متن «فاخر» به ممتازترین نحو ما را به ژرفای اندیشه ها، احساس ها، نگرش ها و باورهای فرهنگ ها راهبری می کند. البته این کوشش برای برقراری مفاهمه با دشواری ها، موانع، نافهمی ها و سوءفهم های فراوان قرین است. این دشواری ها خود را در تلاش برای فهم و تفسیر شعر، به ویژه شعر برآمده از فرهنگ های دیگر و به طور خاص گونه ی غزل به برجسته ترین شکل آشکار می سازند. ظهور این موانع را در کوشش نویسندگان آلمانی زبان برای فهم و برگردان اشعار حافظ ملاحظه می کنیم: در این مقاله به عنوان نمونه با کوشش برای برگردانی دقیق تر از غزل شماره ی 152 دیوان حافظ به مقایسه ی آن با چند ترجمه ی آلمانی پرداخته شده است.

هیچ چیز در زمان و مکان ثابت نیست. همه چیز از جمله مردم، دائماً در حال تغییر است. انسان ها موجوداتی پیچیده و اجتماعی هستند. همزیستی سنت ها، فرهنگ ها، ادیان، فلسفه ها و غیره از ابتدای پیدایش بشر به دنیایی کوچک تر منجر شده است. در این معنا، جهانی شدن، یعنی حرکت و مواجهه در زمان و مکان. ادراک تغییرات دائمی در عرصه ی وجود گام مهمی در جهت کسب شایستگی فرافرهنگی است و در این میان، درک اتوماتیسم ها و خودگردان های فرافرهنگی خود حتی اهمیت بیشتری دارد. هدف وصول به امنیت اعمال و روابط ناظر به شخص و یا موقعیت های خاص است؛ اعم از زندگی روزمره و یا در عرصه های شغلی و شخصی و یا اینکه قابلیت های موجود را بهبود بخشیم.

هوگو فون هوفمنستال (Hugo von Hofmannsthal) در «نامه ی وینی» (Wiener Brief) و در سال 1922 شهر پادشاهی وین را دروازه ی شرق به سوی اروپا خوانده است. تلقی او از مشرق زمین احتمالاً قلمرو عثمانی را مد نظر داشته که در کنار آن، دو عالم ایرانی و عربی را نیز منظور می داشته است. او خود را شهروند دولت پادشاهی هابسبورگ می دانسته که ملل متنوعی را در خود جای می داد و پایتخت آن، دروازه ای بود که از بیرون به مغرب زمین می رسید و از سوی دیگر، می توانست عالم فرهنگ ملل مشرق را نیز بگشاید. علاقمندی به مشرق زمین در سده های نوزدهم و بیستم صرفاً در عرصه ی ادبیات نبود، بلکه خود را در نقاشی، معماری و موزیک نشان می داد. به عنوان مثال، زرادخانه ی وین (das Wiener Arsenal) متأثر از معماری اسلامی اندلسی و کارخانه ی تساکرل (Zacherl-Fabrik) در منطقه ی دوبیلینگ وین تحت تأثیر معماری اسلامی، نمایی شبیه به مسجد دارد. نیز در برخی از قطعات موسیقیایی فرانتس شوبرت می توان ردپایی را از نغمه های شرقی مشاهده کرد.

خانم ماتیلده شوابندر که سابقه ی پیوندش به مطالعات ایرانی به دوران تحصیل او در رم بازمی گردد، بر این باور است که نقش اصلی فرهنگ در مناسبان بین المللی، ساختن پل میان مردمان کشورهای مختلف است. نویسنده بر این باور است که طی دو دهه ی اخیر، متعاقب تنش در روابط میان جهان غرب و جهان اسلام و نیز بروز نشانه های پایان اندیشه های جهانی سازی، اکنون وقت آن فرارسیده است که با توسل به دیالوگ از منظری جدید، دوباره دیوارهای نوپدید و مزاحم میان روابط فرهنگی ملل را از میان برداریم.

طنین پسین که صورتی کلی از محتوای همایش را ترسیم می کند، به نمونه ای مصداقی از مواجهه ی دو فرهنگ می پردازد. داستان زندگی شخصی است که سرزمین مادری را ترک کرده و به سرزمینی ناآشنا با فرهنگ و زبانی متفاوت می رود. پس از دورانی سخت، موفق می شود محیط جدیدی از ریشه هایش را با دنیای جدیدش در هم آمیزد. طنین پسین درعین حال، نوید می دهد که برگزاری همایش هایی از این دست تداوم خواهد داشت و به زودی دور دوم همایش دیوان غربی-شرقی در موضوعات تازه ای ادامه پیدا خواهد کرد. طنین پسین بر این باور است که این ادای سهم به میراث غربی-شرقی ذخایری را فراهم می کند که به خوبی می توانند دستمایه های پرارزشی را برای تعاملات آینده میان متفکران فرهنگ ها به دست دهند.

مفهوم توسعه، از منظر معناکاوی با اتکاء به بنیان های ذهنی، فلسفی و تفکری غرب پدید آمده است. اساساً شاید بتوان گفت دانش غربی، پایه ی اصلی و موتور محرکه ی اندیشه توسعه است. دانش غربی، جهان بینی، هستی شناسی، انسان شناسی و ابزارهای معرفتی خاص خود را دارد. بنابراین تحلیل آن ها از توسعه و نتایج مرتبط با دیدگاه اسلامی متفاوت است. این مقاله این نکته را برجسته ساخته است که انتخاب الگوهای توسعه رابطه ای تنگاتنگ با خاستگاه فرهنگی-اجتماعی هر سرزمین دارد. لازم است این عناصر فرهنگی و تاریخی در مسیر توسعه پیوسته مد نظر قرار گیرند.

آنچه که در مقاله ی پیش رو مورد بحث قرار خواهد گرفت، تحلیل کتب درسی از منظر بینافرهنگی خواهد بود. یادگیری زبان خارجی تنها برقراری ارتباط به آن زبان نیست و درک و تقابل فرهنگی یکی از موضوعات مهم حوزه ی یادگیری زبان های خارجی در دنیای امروز است. بررسی کلیشه های ارائه شده در متون و تصاویر کتب آموزش زبان آلمانی از فرهنگ خود به عنوان کشور مقصد و سایر کشورها به عنوان کشور مبدأ یکی دیگر از مباحث مورد بحث در مقاله ی حاضر است. ارتباطات فرهنگی و نمایش صحیح و بدون اغراض آن ابزار و شایستگی مهمی در یادگیری و آموزش زبان های خارجی خواهد بود که به زدودن برداشت های افراطی، ناصحیح و غیر واقعی از فرهنگ کشور مقصد و دیگر کشورهای درگیر آموزش و فراگیری زبان آن کمک خواهد کرد. ارائه ی مضامین فرهنگی در کتب درسی باید در خدمت ارائه ی تصویر واقعی و بدون اغماض از تنوع فرهنگی، ملیتی و دینی در دنیای امروز باشد.

ارتباط میان فرهنگی از دیرباز فرصتی برای تبادل فرهنگ و آشنایی با جوامع بشری بوده است. این فرصت در نتیجه ی پیشرفت های صورت گرفته در زمینه ی فناوری های ارتباطی مانند اینترنت و شبکه های اجتماعی بیش از هر زمان دیگری در طول تاریخ در اختیار انسان قرار دارد؛ و همین موضوع زمینه های بسیار متنوعی را در این عرصه فراهم می کند که شاید در مواردی تبعات ناخوشایندی هم داشته باشد. در عصر جهانی شدن که به سبب فناوری های مدرن ساکنانش به مانند سکنه ی یک دهکده ی کوچک به یکدیگر نزدیک شده اند، لازم است آگاهی های مورد نیاز درباره ی اهدافِ جهانی شدن علل آن و شیوه های متناسب مواجهه با آن نیز عرضه گردد. بررسی سابقه ی روابط بینافرهنگی میان ایران و کشورهای دیگر که در این پژوهش با تمرکز بر روابط میان ایران و آلمان صورت گرفته، بیان نمونه هایی مختصر از کوشش ایرانیان برای چنین روابطی بوده است.