پژوهش های ادبیات تطبیقی
سال:1403 | دوره:12 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

ادبیات تطبیقی و پژوهش‏های مربوط بدان از جمله حوزه‏هایی است که سلایق و تخصص‏های مختلف را به سوی خود جذب و جلب می‏کند. هر کسی از ظن خود یار این دیار می‏شود و به قدر وسع و همت خود می‏کوشد تا ارادتی بنماید و سعادتی بردارد. کثرت و تعدد مجلات مرتبط با این حوزه، امروز گویای همین بازار پررونق است. اما این بازار مکاره به کجا قرار است منتهی شود؟ و این دورنمای جذاب و وسوسه انگیزِ تطبیق ادبیات کشور‏ها و جستجو برای پیدا کردن شباهت‏ها و تفاوت‏ها، قرار است در نهایت چه دستاوردی برای دنیای ادبیات و جهان متن به همراه داشته باشد؟ برای همۀ ما که اهل مطالعه هستیم پیش آمده یا خواهد آمد که چنانکه افتد و دانی در حال خواندن رمانی یا زمزمۀ شعری یکباره به وجد می‏آییم و آن را شبیه فلان رمان یا مضمون شعری که سابق خوانده‏ایم می‏یابیم و بلافاصله موضوع یک مقاله علمی در ذهنمان جرقه می‏زند که چه خوب می‏شود این شباهت‏ها و تفاوت‏ها را تحلیل کنیم و طرحی نو دراندازیم؛ در این میان براساس میزان تعجیلمان در به سامان رساندن مقاله و یا نحوه تسلطمان بر زبان‏های مبدا و مقصد یا طرفین دوسوی تطبیق، می‏توانیم فضاهای مغفول زیادی را نادیده بگیریم که منجر به سوء برداشت‏ها و در نهایت قضاوت‏های نادرست و عجولانه در شناخت ادبیات هر کشور بوده و منشأ آثار مخرّب بعدی خواهد بود؛ که ممکن است قدم به قدم نقل شود و انتشار یابد. از این رو لازم است همه ما خود را دعوت کنیم به قدری تأمل و گام زدن به آهستگی و شمردگی در این دریای مواج و هائل تا به مدد این تدبر آگاهانه، مروارید علم و دانش واقعی به دست آید و پرتو درخشش تابانش راه را برای رهروان روشن کند. فصلنامه پژوهش‏های ادبیات تطبیقی دانشگاه تربیت مدرس با این رویکرد از همه علاقه‏مندان دعوت می‏کند تا آثار ارزشمند خود را برای ما ارسال کنند و در داوری و سنجش مقالات ارسالی نیز، ما را یاری رسانند تا در این روز بازار علم افاضات ارزشمند شما نویسندگان و منتقدان شمع راهمان باشد. اینجانب به عنوان یکی از اعضای هیئت تحریریه مجله حاضر و یکی از علاقه‏مندان و دانشجویان حوزه ادبیات تطبیقی همراه با سایر همکارانم پذیرای هرگونه انتقاد و نقطه‏نظر مخاطبان عزیز هستیم تا ما را ارشاد فرمایند. رایانامه n.dorri@modares.ac.ir و همچنین پست الکترونیک مجله در انتظار دریافت آراء و انتقادات شما عزیزان است.

نقد تاریخ گرایی نو در تقابل با تاریخ گرایی سنتی شکل گرفته است. وارونه تاریخ گرایی سنتی که از تأثیر یک سویه تاریخ بر ادبیات سخن می گوید، تاریخ گرایی نو به تأثیر متقابل ادبیات و تاریخ بر یکدیگر باور دارد. داستان بهرام و گل اندام از منظومه های قابل توجه در ادبیات کُردی است که از آن ها با عنوان «بیت» نام برده می شود. بیت ها داستان هایی عامیانه با وزن هجایی هستند که به وسیلۀ بیت خوان ها خوانده می شوند. می توان گفت میان داستان بهرام و گل اندام و زال و رودابه از برخی جهات شباهت هایی وجود دارد. از همین رو قابلیت سنجش این دو داستان با یکدیگر هست. در این پژوهش با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و با رویکردی تحلیلی تطبیقی کوشیده ایم خوانشی از دو داستان مورد نظر برپایه انگاره های تاریخ گرایی نو به دست بدهیم. یافته ها نشان می دهد که هر دو داستان اگرچه ظاهراً عاشقانه هستند وکشمکش ها بر سر عشق و ازدواج است؛ اما در باطن داستان، قدرت و منافع گفتمانی مسأله بنیادین است. هرگفتمانی می کوشد تا منافع سیاسی و اجتماعی خود را حفظ کند.

این پژوهش به بررسی مفهوم عشق از دیدگاه شیخ اشراق در نگاره های منطق الطیر عطار نیشابوری اثر کمال الدین بهزاد می پردازد. مفهوم عشق از دیدگاه سهروردی یک دیدگاه منحصر به فرد بوده و به واسطه دیدگاه عقل محور بودن عشق از نگاه شیخ اشراق، این نظریه عشق شناسی با رویکردهای عرفانی و زیبایی شناسی به عشق تفاوت دارد. هدف از این مقاله کشف و تحلیل عناصر و مؤلفه هایی است که بازتاب دهنده ی دیدگاه عشق شناسانه ی شیخ اشراق باشد، همچنین مقاله حاضر در پی یافتن پاسخ به این سؤال است: 1. با توجه به محوریت عقل در نگاه سهروردی به عشق، کدام یک از اجزاء نگارگری آثار کمال­الدین بهزاد در منطق­الطیر را می توان از این منظر تحلیل کرد؟ در این پژوهش با بهره مندی از شیوه توصیفی-تحلیلی و روش کیفی در تجزیه و تحلیل داده ها، چهار نگاره ی هدهد و پرندگان، مویه بر مرگ پدر، مرد مغروق، و شیخ صنعان و دختر ترسا مورد بررسی قرارگرفته­است. شیوه ی گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است. نتایج حاصل از تحلیل نگاره ها حاکی از آن است که ارتباط میان مفهوم عشق از منظر سهروردی و بازتاب آن در نگاره های ترسیم شده توسط کمال الدین بهزاد به درستی بر عقل محور بودن دیدگاه شیخ اشراق نسبت به عشق دلالت دارند. تقابل میان دیدگاه مادی و معنوی نسبت به عشق در قالبی نمادین از طریق عناصرگوناگون مورد تأکید قرارگرفته است. عنصر درخت به­عنوان یکی از اصلی­ترین نشانه­ها در این نگاره­ها، نماد حیات بوده که در فلسفه عشقِ سهروردی همان نور و بینشی است که درک آن موجبات وصال به نورالهی و خداشناسی را فراهم می­کند.

ادبیات تطبیقی از گرایش های جذّاب و بسیار با ارزش و مفیدِ عرصه نقد ادبی است و چون شیوه­های پژوهش در ادبیات تطبیقی مختلف و متعدّد است؛ به گونه­ای که هر پژوهشگر بر اساس شیوه پژوهشِ خویش، مکتب یا منهجِ مناسب را برمی گزیند. با پیدایش نظریه دریافت در سال 1989م ، به نقش خواننده توجه بیشتری شد و منهجِ تلقی یا دریافت محوری، رسمیت یافت. از موضوعات پژوهشی در عرصه نظریه دریافت، برداشت صاحبانِ فن و ادیبانِ عربی زبان از شعر فارسی است. در این زمینه، حافظ شیرازی توجه ادیبان و پژوهشگران عرصه ادبیات در زبان های دیگر را جلب کرده است و ادیبان عربی زبان در برداشت از شعر حافظ، سهم بسزایی دارند. ابراهیم امین الشواربی و علی عباس زلیخه از ادیبانی هستند که به شعر حافظ توجه ویژه­ای داشته و برداشت خویش را به صورتِ شعر و نثر عرضه داشته­اند. در این پژوهش دریافت دو ادیب از غزل 175 حافظ (بر اساس نسخه غنی قزوینی) عرضه شده و مورد بررسی و تحلیل و مقایسه قرار گرفته و در نهایت برداشت نگارنده نگارش می­شود. بطور عموم می­توان گفت، دریافتِ الشواربی از ابیات غزل حافظ، جامع تر از دریافتِ زلیخه است؛ ولی از نظر عاطفی و احساسات، دریافتِ زلیخه برتر از دریافتِ الشواربی است

مطالعه رابطه متقابل ادبیات و سینما و ظهور ویژگی­های هریک از این دو هنر در دیگری مورد توجه بسیاری از پژوهشگران این دو مقوله بوده است. بررسی ظرفیت­های سینمایی آثار ادبی، قریب به یک دهه است که به­طور جد مورد توجه پژوهشگران واقع شده است. نویسندگان آثار ادبی با شناخت عناصر سینمایی و استفاده از آن­ها در آثار خود، باعث پویندگی در آثارشان می­شوند و فیلمسازان با اقتباس از این آثار ادبی موفق، سوژه­های ماندگاری پیدا می­کنند و به مخاطب خود ارائه می­دهند. رمان، شباهت چشمگیری به فیلمنامه دارد و اکثر اقتباس­های سینمایی بر مبنای رمان­ها انجام می­شود. یوسف زیدان از جمله نویسندگانی است که قابلیت­های تصویری بسیاری در رمان­های وی برای اقتباس در سینما به چشم می­خورد. در پژوهش حاضر، سعی شده است با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد میان­رشته­ای متن داستان شیخ در محبس، از نظر الگوی سه پرده سید فیلد و فرم سینمایی مورد بررسی و کنکاش واقع شود. هدف ما در این پژوهش واکاوی ساختار و محتوای رمان مذکور و نشان دادن وجوه اقتباسی آن از زوایای گوناگون است. نتایج پژوهش مذکور حاکی از آن است که این رمان به دلیل دارا بودن ساختار سینمایی، دقت در توصیف جزئیات، صحنه پردازی و گفتگوهای نمایشی و قابلیت سکانس­بندی ظرفیت­های وافری جهت اخذ و اقتباس سینمایی و نگارش فیلمنامه داراست.

بلوچی و فارسی شاخههایی از خانوادۀ زبانهای ایرانی هستند که در درازنای تاریخ در فلات ایران و در همسایگی و تعامل با همدیگر بودهاند. یکی از کارکردهای ادبیات تطبیقی، بررسی تأثیر و تأثرهایی است که میان ادبیات زبانهای گوناگون وجود دارد. نظر به غلبۀ فرهنگی زبان و ادبیات فارسی در ایران و نفوذ گستردۀ آن در میان اقوام مسلمان، تأثیرات این زبان و ادبیات آن بر ادبیات و شعر بلوچی نیز آشکار و قابل توجه است. تأثیرپذیری شاعران دورۀ دوم ادبیات بلوچی و مکتب ملاها از فارسی به اوج میرسد. مولوی عبدالله روانبُد از شاعران نامدار بلوچی و از نسل آخرین شاعران این مکتب است. او شاعری دوزبانه است که در شعرهای بلوچی او نیز تأثیر زبان و ادبیات فارسی قابل توجه است. این نوشتار با بررسی شعر بلوچی روانبُد به روش توصیفی-تحلیلی در پی روشن کردن چنین وجهی در سرودههای او بوده است. شعر روانبُد از نظر تأثیرپذیری از زبان و ادبیات فارسی یکدست نیست، گاه شعر او با آن که از لحاظ مضمون و عناصر خیال به شدت متأثر از فارسیگویان بزرگی چون سعدی است، از لحاظ زبانی، روان است و بدیع مینماید و گاهی نیز چنان فارسیانه بلوچی میسراید که مصرعها با تغییر یا تعدیل یک واژه، فارسی میشوند و حتی برخی از آنها را میتوان کاملاً فارسی دانست.

رمان ­های فارسی دهه سی و چهل مشتمل بر مضامین مشترکی همچون تنهایی، ناامیدی، سرخوردگی، ترس و سوءظن به روابط فردی و اجتماعی است. تقی مدرّسی یکلیا و تنهایی او را، متأثر از فضای سیاسی ـ اجتماعی دهه سی، بویژه اوضاع پس از کودتای 28 مرداد 1332، نوشت. ردپای آشنایی نویسنده با کتاب مقدّس نیز هم در سبک نوشتار و هم در محتوای این رمان مشهود است. فضای خفقان­ بار آن دوران نویسنده را ناگزیر کرده تا دغدغه­ های سیاسی خود را در پسِ اسطوره و زبان نمادین بیان کند. میخائیل لرمانتوف، شاعر روس، نیز متأثّر از اوضاع سیاسی ـ اجتماعی روسیه، پس از شکست قیام «دکابریست­ ها»، برای فرار از سرخوردگی­ و ناامیدی و طردشدگی قشر روشنفکر، به اسطوره­ های توراتی پناه برد و منظومۀ روایی «اهریمن» را که بازتابی از سرخوردگی­ های او بود سرود. شباهت­ خاستگاه سیاسی ـ اجتماعی خلق این دو اثر، افکار و عقاید دو نویسنده، مضامین مشترک و بهره گیری خالقان هر دو اثر از عهد عتیق و قصه «تامار»، ضرورت پژوهشی با رویکرد تطبیقی بین این دو اثر ادبی به روش توصیفی ـ تحلیلی را تقویت می ­کند. این مطالعه نشان می­ دهد مدرّسی برای خلق اثر خود از داستان «تامارا» در سِفر آفرینش و لرمانتوف از داستان قسمت دوم سموئیل از کتاب مقدّس بهره گرفته ­اند و مضامین مشترکی همچون ناامیدی، تنهایی، طردشدگی، اعتراض، عشق و...، متأثر از اوضاع اجتماعیِ زمانه خالقان اثر، در هر دو روایت دیده می­ شود.

تراژدی نوعی ادب نمایشی از یونان باستان است که به شکل نمایش، بر روی صحنه اجرا می شود. ارسطو فیلسوف بزرگ یونانی از نخستین کسانی بود که در کتاب فن شعر، دربارۀ تراژدی، به طور کامل بحث کرده و به معرّفی و توضیح آن پرداخته است. وی عناصر و اجزایی را برای تدوین تراژدی معرّفی نموده که در کیفیّت، جذابیّت و برتری تراژدی نقش مهمّی را ایفا می نمایند. در ادبیّات فارسی آثاری وجود دارد که بازتابی از تراژدی های یونان باستان و دیدگاه ارسطو در این باره است؛ از جملۀ شاخص ترین این آثار، شاهنامۀ فردوسی است با داستان هایی که همسویی و شباهت زیادی به تراژدی های یونان باستان دارد پژوهش حاضر با هدف نشان دادن این شباهت در زمینۀ تراژدی و با روش توصیفی – تحلیلی به مقایسۀ داستان سیاوش از شاهنامه و تراژدی هیپولیت اثر اوریپید، به عنوان مطالعۀ موردی پرداخته است و این همسویی را نشان داده است.