روایت شناسی
سال:1402 | دوره:7 | شماره:13 |تعداد مقالات:12

در این مقاله، با بهره گیری از مفهوم «ضدمنظر» از پرامود کی. نایار به خوانش رمان فو اثر جی. ام. کوتسی پرداخته ایم. نایار اصطلاح «ضدمنظر» را برای اشاره به آن بخش از واقعیت به کار می برد که، به دلیل ایجاد حفره یا وقفه در جریان منظرسازیِ رسانه ای، به شیوه ای نظام مند، و با شگردهای ویژه، از محتوای رسانه های «جریان اصلی» حذف می شوند. کوتسی در این رمان، که در واقع بازنویسی رابینسون کروزو شاهکار دانیل دفو است، با استفاده از زبان و روایت خودآگاه، جابجا کردن زاویۀ دید راوی و بهره گیری از روایت چندپاره و دایره وار، اسطورۀ رابینسون را، که حاصل منظرسازی داستانی دفو است، با ضدمنظرهایی در هم می آمیزد که خود پی آمد گفتمان استعماری و اخلاق کار پروتستانی اند. او داستان قهرمان محور رابینسون را، این بار از دیدگاه زن اروپایی و مرد غیراروپایی بازنویسی کرده تا پیوند رمان دانیل دفو با گفتمان استعماری اروپای سدۀ هجدهم و همچنین پیوند تنگاتنگ میان مردسالاری اروپایی و امپریالیسم را نشان دهد. نتیجه نشان می دهد که کوتسی با واسازی شگردهای واقع گرایانه و مفروضات مطلق انگارانۀ سنتِ رئالیسم، و نیز افشای ناکارآمدی زبان و روایت استعمارگر در بازنمایی تجربۀ استعمارشدگان، بر ظرفیت رمان پسامدرن به مثابۀ سازوکار بازنمایی ضدمنظر تأکید کرده است.

«شخصیّت» از مهمترین عناصر روایت و چگونگی تفسیر شخصیّت ها از اجزاءِ اصلی تفسیر متن است. هدف این پژوهش واکاوی رمزگان معنایی شخصیّت های داستانی بر اساس نظریۀ معنا محور از رویکردهای نوین تحلیل شخصیت پردازی در روایت شناسی و تلفیقی از نظریه های «ریمون-کنان»، «رولان بارت»، «مایکل بال» و ...در رمان «دخیل عشق» اثر «مریم بصیری» با مطالعات کتابخانه ای و توصیفی-تحلیلی است. نتایج پژوهش چنین است: معناگرائی، دست یابی به مفهومی است که موضوع آن به لفظ در نمی آید ولی با توجّه به ساختمان ترکیبی کلام فهمیده می شود و لفظ را دال و معنا را مدلول و مفهوم می نامد. شخصیّت های نوعی و ایستای این رمان، مطابق اصول تعمیم پذیری، تکرار، تضاد و تشابه؛ دارای همبودگی صفات متعددی مانند مسئولیت پذیری، فروتنی، دین باوری، فداکاری و... هستند و در ادامۀ جریان ادبیّات دینی با رویکردی ترویجی-تبلیغی با هدف اشاعۀ مفاهیم و آموزه های دینی و دستاوردهای دفاع مقدس خلق شده اند. خصلت شخصیت ها در قرائن متنی مانند توصیف مستقیم دانای کل، توصیف ظاهر، نامگذاری شخصیّت ها، کنش و گفت و گو های آنان ترسیم می شود. مهمترین رمزگان و بستر معنایی شخصیت های این رمان دینی، اعتقادی و برجسته ترین ارزش معنایی، خصیصۀ ایثار و فداکاری است.

پرسمان اصلی پژوهش حاضر، که با رویکرد نشانه معناشناسی گفتمانی و مبتنی بر روش تحقیق پیکره ای انجام شده است، چگونگی رقابت انواع نظام های گفتمانی در نمایشنامه دنیای مطبوعاتی آقای اسراری اثر بهرام بیضایی و همچنین چگونگی فرآیند تولید معنا در این رقابت گفتمانی است. در این پژوهش، علاوه بر تحلیل نظام های گفتمانی و واکاوی هر یک از آنها در نمایشنامه، به تحلیل رقابت میان نظام های گفتمانی در فرآیند تولید معنا پرداخته شده است. مشاهده می شود که «رخدادی مبتنی بر تصادف»، در وضعیت روزمره سوژه، گسست ایجاد می کند و «نظام گفتمانی شوشی» که به دلیل رشک و غبطه در وضعیت او نفوذ کرده است، تا آنجا پیش می رود که شوش جای خود را به کنش می دهد و آغاز نمایشنامه را با مسلط شدن «نظام گفتمانی کنشی»، رقم می زند. درواقع کنش از فرآیند حسی-ادراکی، پیشی می گیرد و نمایشنامه از مرکزیت یک نظام گفتمانی خارج می شود. اتصال اسراری با ابژه ارزشی و انفصال شیرزاد که صاحب آن است، وضعیت های گفتمانی «کنش» و «شوش» را در رقابت با یکدیگر پیش می برد. در طول نمایشنامه، در گفتمان تنشی که میان شخصیت ها شکل می گیرد، گاهی نظام کنشی بر سوژه حاکم می شود، گاهی نظام شوشی و از صحنه پنجم، فرآیند بوشی نیز آغاز می شود و شوش را دچار اضمحلال می کند. مسئله هویت سوژه ها نیز با معناهای دیگری روبرو می شود و در نتیجه آنها با عبور از مراحل مختلف گفتمانی، به نفی دازاین قبلی در صحنه هفتم دست می یابند.

این مقاله با هدف بررسی و تحلیل سازوکارهای ساختار روایی در درام های مدرن و پست و مدرن نوشته شده است. از آنجایی که موضوع روایت اصولاً ناظر بر مطالعات ادبیات داستانی است و در دنیای درام شاخص اصلی بر محوریت مفهوم کنش و اجراپذیری متن نمایشی استوار است، موضوع روایت در درام با توجه به تمایزات جهان ادبیات نمایشی و ادبیات داستانی، محل چالش های نظری بوده است. بر این اساس در این مقاله با روش تحلیلی-تطبیقی، پسامدرنیزم در درام از دریچة روایت شناسی پسامدرن مورد مطالعه قرار گرفته است و در عین حال پرسشی مبنی بر اینکه آیا اساساً روایت شناسی پسامدرن وجود دارد یا خیر مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در واقع یافته های اصلی این مقاله در یک فرایند تحلیلی به چالش های توجیهی نظریة پسامدرن پرداخته است و نشان می دهد که ساختارهای روایی کلاسیک و مدرن هنوز بستر اصلی روندهای درام نویسی در جهان است اگرچه در این مقاله بر انواع مهم ساختارهای روایی درام توجه شده است، لیکن یافته های مقاله نشان می دهد، حتی با گسترش مفهوم تئاتر پسا دراماتیک و گونه های ضد متن و تصویری، درام نویسی مبتنی بر روایت پردازی های خطی و عمودی همچنان جز ساختارهای روایی حاکم بر دنیای ادبیات نمایشی است و فهم سازوکارهای ورایی ادبیات نمایشی، مستلزم تحلیل شیوه های روایت در درام و تمایزات آشکار آن با ادبیات داستانی است.

عناصر داستانی مهمترین ابزار برای روایت پردازی هستند، بسیارند روایت هایی که مضمون و موضوع مشترک دارند ولی راویان مختلف در زمان های گوناگون به شکل های متفاوت آنها را بازروایت کرده اند. حکایت «نرد بازی کردن طغانشاه» در قرن ششم توسّط نظامی عروضی روایت شده است، بعد از آن دولتشاه سمرقندی در قرن نهم و در قرن دهم فخرالدّین علی صفی آن را تکرار کرده اند. یکی از عواملی که باعث تغییر در روایت پردازی راویان مختلف از یک روایت می شود استفاده، عدم استفاده و یا نوع بهره گیری راویان از عناصر داستانی در روایت است. در این پژوهش سه روایت مذکور، از نظر ساختار روایت، شخصیّت پردازی، صحنه پردازی و درونمایه با هم مقایسه شده اند. روایت های مذکور تفاوت هایی در شیوه های روایت پردازی دارند، این تفاوت ها به دلیل نوع به کارگیری عناصر داستانی در آنها است. در بررسی تحلیلی-مقایسه ای با استناد به روش کتابخانه ای و بر اساس شیوة یادداشت برداری، مشخص گردید حجم روایت چهارمقاله نسبت به دو روایت دیگر بیشتر است. شخصیّت پردازی فقط در دو روایت نظامی و صفی دیده می شود که در روایت نظامی قویتر است. صحنه پردازی در هر سه روایت ضعیف است و نوع بیان درونمایه در سه روایت با هم فرق می کند. میزان و چگونگی کابرد عناصر داستانی باعث تغییر در نوع روایت پردازی می شود.

تغییرات به وجود آمده در محیط زیست در دهه های اخیر منجر به ظهور دوره جدید محیطی به عنوان آنتروپوسین شده است که انسان ها برای ادامه بقاء به صورت فعال باید در مورد روابط خود با محیط و بقیه موجودات غیر-انسانی بازاندیشی کنند. در این بین، ادبیات می تواند نقش بسیار مهمی در نجات دادن محیط زیست ایفا کند، زیرا که ادبیات این اجازه را به مطالعات زیست محیطی می دهد تا بتوانند با زندگی روزمره مردم ارتباط موثرتری برقرار کنند و عین حال در ایجاد یک نوع رابطه پویا بین انسان و محیط آگاه سازی نماید. هدف از پژوهش حاضر بررسی رمان "دریای تریاک" با رویکرد پسا استعمار-بوم گرایی بر اساس "عاملیت"، "توسعه" و " جابه جایی" است. یافته های پژوهش از یک سو به اهمیت تریاک در رشد اقتصاد امپراتوری بریتانیا و از سوی دیگر نقش آن در تغییر زندگی مردمان بومی را اشاره دارد (عاملیت). در این فرآیند، زمین های مردم بومی به انحصار اهداف کارخانه های تریاک در آمده و باعث از بین رفتن منابع غذایی، درآمدزایی و خانه و کاشانه بومیان شده است (توسعه). شرایط سخت زندگی ،مردم بومی را به منظور یافتن مناطق و منابع جدید برای ادامه زندگی مجبور به ترک خانه های خود می کند (جا به جایی). در مقاله حاضر، سه موضوع عاملیت، توسعه و جا به جایی که از مهمترین مفاهیم رویکرد پسا استعماری بوم گرایی هستند، در رمان آمیتاو گاش بررسی و مورد تحلیل قرار گرفته است.

این پژوهش به مطالعه چهار نظریه فیلمنامه نویسی سید فیلد، کریستوفر ووگلر، رابرت مک کی و جان تروبی می پردازد. چارچوب نظری این پژوهش برای مطالعه شیوه روایت بر پایه الگوهای ارائه شده از سوی هر چهار نظریه پرداز مورد بحث این پژوهش می باشد. هدف اصلی این مقاله مقایسه شیوه روایت در چهار نظریه فیلمنامه نویسی است. پرسش پژوهش این است که چه ویژگی های مشترک و چه تمایزاتی در شیوه روایت این چهار نظریه وجود دارد. رویکرد پژوهش حاضر کیفی و روش تحقیق ترکیبی از روش های تطبیقی، توصیفی و تحلیلی بوده و شیوه گردآوری اطلاعات بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، مشاهده ای و برداشت عینی صورت گرفته است است. یافته های پژوهش نشان می دهد وجوه مشترک و تمایزاتی میان این چهار نظریه وجود دارد و بر مبنای استفاده از شیوه روایت سه پرده ای هر چهار نظریه قابل انطباق اند. از یافته های پژوهش می توان نتیجه گرفت شیوه روایت در الگو ی سید فیلد بر اساس تمرکز بیشتر فیلمنامه به پیرنگ می توان یک الگوی پیرنگ محور دانست. مک کی تمایزی بین فیلمنامه پیرنگ محور و شخصیت محور قائل نمی شود و از شیوه روایت در الگوهای ووگلر و تروبی که تمرکز بیشتری بر شخصیت و تغییر آن دارند، می توان به عنوان الگویی شخصیت محور نام برد. این را هم باید در نظر گرفت که شیوه روایت در این چهار نظریه جدا از اینکه چه مقدار وابستگی به درام ارسطویی دارند، شکل دهنده شیوه روایت متداول در سینمای داستانی هستند.

مطالعات گفتمانی و پژوهش های ارتباطی حاضر اغلب بر اساس ارتباطات زبانی و کلامی نمود می یابد که در این راستا نوع عملکرد متکلمان و نیز چگونگی توسعه شایستگی ارتباطی میان آن ها بر اساس بافتار گفتمانی اهمیت می یابد. چنین توسعه های زبانی دال بر وجود ارتباطات هستند که بر توانایی برقراری ارتباط معنادار در محدودۀ شیوه های مؤثر تعامل اشاره دارند. در الگوی توسعه شایستگی ارتباطی، رویکرد باکمن به جهت نگرش خاص وی به شایستگی های سازمانی و عملگرایی موردتوجه قرار گرفته است. باکمن به فراخور این شایستگی، معیارهای زبانی، گفتمانی، روان شناختی و موقعیتی را به عنوان لایه های کاربردی مطرح می سازد؛ اما آنچه اهمیت این بحث را در جستار حاضر پررنگ تر می سازد، قابلیت سنجش مؤلفه های مزبور در بافت رمان قلب اللیل است. در این مقاله نخست مفاهیم اولیه بحث شایستگی به صورت تخصصی مورد بررسی قرار گرفته است و سپس این مفاهیم در قالب ساختارهای ارتباطی رمان قلب اللیل تحلیل و ارزیابی شده اند. رمان حاضر سرگذشت شخصیت هایی است که به تناسب شرایط و موقعیت های اجتماعی دست به کنش ها و عواملی می زنند که متأثر از شرایط اجتماعی حاضر در تقابل با یکدیگر به بیان گفتارهای کلامی خاصی می پردازند. با مدنظر داشتن این وجوه زبانی از رمان، سعی بر آن شده است تا با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، ارزیابی و سنجش دقیقی از هر یک از مؤلفه های مزبور در نمونه های منتخب از رمان ارائه شود. .

روایت شناسی درام از زمینه های مطالعاتی چالش برانگیز در سالیان اخیر بوده است. نظریه پردازانی چون برایان ریچاردسون و آنسگر نونینگ تلاش کردند روایت شناسی را از حصار چارچوب داستانی مرسوم خارج کنند و به تشریح روایت شناسی درام بپردازند. همسو با این نظریه پردازان، مونیکا فلودرنیک با استفاده از مفاهیم مربوط به روایت شناسی ساختارگرا امکانی را فراهم آورد تا تمهیدات روایی موجود در نمایشنامه ها در چارچوب منظم تری قابل تحلیل و تفسیر شوند. نوع تحلیل فلودرنیک از راوی ها و دیالوگ ها گامی تاثیرگذار در بسط روایت شناسی درام بوده است. پژوهشگران در این مقاله نمایشنامه «مجلس قربانی سنمّار» را از منظر روایت شناسی فلودرنیک تحلیل و بررسی کرده اند تا هم ساختار روایی این نمایشنامه را شرح دهند و هم چگونگی کارکرد نظریات فلودرنیک را در عمل مشخص کنند. شاخص هایی چون نوع راوی، مدل های بیانی، معرفی شخصیت ها، شیوه استفاده از مجاز، مکان نمایشی، فضا/زمان و در نهایت شیوه بازنمایی سخن، که فلودرنیک بر روی آن ها به عنوان شاخصه های روایتمندی تاکید دارد، به روشنی در این نمایشنامه قابل شناسایی و تحلیل هستند. رویکرد نظری فلودرنیک به پژوهشگران کمک کرده است تا با ابعادی از شیوه روایت بیضایی آشنا شوند که پیشتر کمتر به آن پرداخته شده است.

این پژوهش درصدد است به چگونگی تولید معنا در نمایشنامۀ «آی بی کلاه، آی باکلاه» نوشتۀ غلامحسین ساعدی پاسخ دهد و بدین منظور، ابتدا «مربع معنایی» اثر بر اساس نظریات ژولین گرمس تحلیل شده و مشخص می گردد حرکت از قطب انفعال به فعالیت آغاز شده، ولی در میانۀ راه دچار شکست می شود. پس با اینکه «مربع معنایی» لایه ای از معنا را نشان می دهد، قادر به نمایش ارزش های تماتیک اثر نیست. و برای دست یافتن به لایه های دیگر، از «مربع تنشی» ژاک فونتنی استفاده می شود که در آن، برخورد دو محور کمی و کیفی، دو ارزش مبارزه طلبی و راحت طلبی را نمایان می سازد. بدین صورت، هم «مربع معنایی» و هم «مربع تنشی» در جهت تحکیم درون مایۀ نمایشنامه عمل می کنند که همان نتیجۀ مرگبار انفعال است، ولی ارزش-گذاری عاطفی که در تحلیل گفتمان عاطفی صورت پذیرفته، تنها از طریق «مربع تنشی» امکان پذیر است. این پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و از منابع کتابخانه ای و اینترنتی سودجسته است.

یکی از ویژگی های نظام های گفتمانی، تحقق فرایندهای متنوعی است که جریان معناسازی را در وضعیت سیالی قرار می دهد. این وضعیّت سیال، زمینه ای فراهم می آورد تا دیگر کنش ها تابع یک جریان برنامه مدار منطقی نباشند بلکه از یک امر نامنتظر و رخدادی پیروی کنند. در این حالت، فضاهای گفتمانی پیوسته به فضای دیگری وارد می شوند و با گذر از آن فضا، دایرۀ حضور خود را گسترش می-هند. در پژوهشِ حاضر به روش توصیفی - تحلیلی برآنیم تا چگونگی تداخل نظام های کنشی در گفتمان و فرایند تخریب، تعویق، تمهید، تمدید و توسعۀ کنش را در حکایت «جوان مشت زن» از باب سوم گلستان سعدی مورد بازکاوی قرار دهیم. درواقع، هدف از پژوهشِ حاضر بررسی وضعیّت چالشی و تنشی در روایت براساس نوع تداخل فضاهای شکل گرفته و نظام های کنشی درگیر در روایت و رسیدن به یک الگوی روایی بر پایۀ این حکایت است. حاصل این بررسی نشان می دهد که در نظام روایی حکایت مزبور پیوسته در فرایند گذر از یک وضعیّت نامتعادل به یک وضعیّت سامان یافته، شاهد شکل-گیری کنشی جدید هستیم که سعی می کند با تداخل در کنش کنشگران و یا جابه جایی کنش ها، منظر جدیدی در مسیر روایت اصلی بازکند. امّا این منظر جدید با دخالت عوامل کنشی دیگر، هر بار تخریب می شود و سپس با تمهید کنش جدید، بار دیگر کنش تمدید می شود. در نهایت نیز هر چند گذر از یک وضعیّت به وضعیّت کنشی جدید با مانع روبه رو می شود، امّا همچنان فرایند کنشی به تعویق می افتد تا فضا برای شکل گیری و تحقّق کنش جدید همچنان باز و فراهم باشد.

تحلیل محتوایی کتب درسی، با رویکرد الگوی نشانه معناشناسی گفتمان، روشی مناسب برای درک چگونگی انتخاب و استفاده داستان ها و روایت ها در هر مقطع تحصیلی جهت آشنایی کودکان با نظام های گفتمانی در زندگی می باشد. در پژوهش حاضر، استفاده از مدل پل ریکور، در تحلیل هویت روایی داستان های کتب بخوانیم مقطع چهارم و پنجم ابتدایی ایران در سال 98-99 و تبیین انواع نظام های گفتمانی است به طوری که از بین داستان های کتاب مقطع چهارم و پنجم دبستان، 2 داستان از هر دو مقطع به شیوه ی نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند. روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی- تحلیلی می باشد. سؤالات اصلی پژوهش حاضر عبارتند از: 1- فرآیند عاطفی در داستانها، تابع کدام کارکردها و ویژگی های نشانه معناشناختی گفتمان است؟ 2- اثرگذاری عاطفی و اخلاقی و همچنین باور به دیگری چگونه شکل گرفته است؟ در این داستان ها هویت فردی می باشد که با توجه به حفظ هویت ملی، ارزش ها و وطن پرستی، براساس نظام های گفتمانی نویسنده شخصیت داستان ها را به سمت شورش نوع دوستی، وطن پرستی و هویت فردی هدایت می کند. با توجه به حفظ هویت ملی فرهنگ خود در خود می ماند و به دیگری دیگرفرهنگی تبدیل نمی شود. فرآیند نوستالژی در این داستان طی دو مرحله از بحران تنشی به سمت نظام زیبایی شناختی در تغییر است.